Fince

Fince ( suomi , Fince telaffuz: [ˈsuo̯mi] ), Finlerin ana dilinin oluşturan bir Ural dili. Finlandiya'nın iki resmî dilinden birisi ve nüfusunun %92'sinin anadili (diğer resmi dil İsveççe) olan Fince, İsveç'in kuzeydoğusunda konuşulan Meänkieli ve Norveç'in kuzeydoğusunda konuşulan Kven Fince lehçelerinidi kapsamaktadır. Fince aynı zamanda İsveç'te ulusal azınlık dilidir. İsveç'te hem Fince hem de Meänkieli konuşulmaktadır. Kven ve Meänkieli'nin durumu ise tartışmalıdır. Dünya genelinde ana dili Fince olan 5,5 milyon insan yaşar. Ural dilleri içinde Macarca'dan sonra en çok konuşulan dildir. Finlandiya’da 1863 yılında resmi dil olarak kabul edilmiştir.

Fince
Suomen kieli
Telaffuz Fince telaffuz: [suomi]  ( dinle)
Ana dili olanlar

Finlandiya (5,340,000)
Estonya (158,620)
Rusya (38,900)
İsveç (201,000)
Norveç (6,550)
Avustralya (5,960)
Kanada(15,300)
Danimarka(4,190)
Almanya(17,500)
İsviçre(3,930)
Birleşik Krallık(6,600)
Amerika Birleşik Devletleri(25,800)

Aland Adaları(1,450)
Etnisite Finler
Konuşan sayısı

5.825.800 (L1+L2)

656,000 (L2)  (2018)
Dil ailesi
Proto Uralca
Diyalektler

Güneybatı Fincesi
Güneydoğu Fincesi
Häme
Güney Pohjanmaa
Merkez Pohjanmaa
Peräpohja
Savo

Karelyaca
Yazı sistemi

Fin abecesi

Fin Braille abecesi
Resmî durumu
Resmî dil

Finlandiya

Avrupa Birliği
Bölgesel

İsveç,
Norveç,
Rusya (Karelya),

ABD
Düzenleyen Kotumaisten Kielten Keskus (Yerel Diller Merkezi) (https://www.kotus.fi/)
Dil kodları
ISO 639-1 fi
ISO 639-2 fin
ISO 639-3 fin
   Resmi Dil
  Azınlık Dili
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Fin alfabesi (aakkoset) a, d, e, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, y, ä, ö, olmak üzere 21 harften oluşmaktadır. Fince -j harfi Türkçedeki -y harfi gibi, -y harfi Türkçedeki –ü harfi gibi okunur ve –ä harfi ise a ve e arasında bir sestir. Tıpkı İngilizcedeki -man, -cat sözcüklerindeki –a’nın okunuşuna benzer. Fince de Türkçe gibi yazıldığı şekilde okunur.

Fince, Ural dil ailesinin bir üyesidir ve tipolojik (tür bilimsel) olarak hem eklemeli hem bükünlü diller arasında kabul edilir. Fakat çoğunlukla eklemeli bir dil olarak kabul edilmektedir. Bükümlü bir özellik de göstermesinin sebebi yüzyıllar içerisinde Hint-Avrupa kökenli (İsveççe, Rusça, Almanca) dillerden etkilenmiş olmasıdır. Fince, cümledeki rollerine bağlı olarak isimleri, sıfatları, zamirleri, sayıları ve fiilleri büker ve değiştirir. Cümleler normalde özne-fiil-nesne sırasıyla oluşturulur ancak çekim ve bükümün yoğun kullanımı kelime sıralamasının farklı şekillerde yapılmasına izin verir. Kelimeler İsveç alfabesinden türetilen Latin kökenli Fin alfabesiyle yazılır. Kelimeler okunduğu gibi yazılır ve yazıldığı gibi okunur. Her harf bir fonemi (sesbirim) temsil eder yani her harfe karşılık bir ses vardır. Uzun ünlüler ve çift ünsüzler birbirinden ayırt edilebilir. Dilin fonetiği birçok çift ünlü içerir ancak ünlü uyumu çift ünlülerin çeşitliliğini sınırlandırır.

Sınıflandırma

Fince, Ural dil ailesinin Fin dilleri kolunun bir üyesidir. Fin dilleri kolu ayrıca Estoncayı ve Baltık Denizi çevresinde konuşulan birkaç azınlık dilini de ihtiva eder. Fincenin diğer Ural dilleriyle (Macarca gibi) birçok bakımdan ortak yönleri vardır. Bunlar:

Ortak Biçim Bilgisi (Morfoloji)
  • Hal ekleri: Tamlayan halinde -n eki, belirtme halinde -a / -ä eki, koşul halinde -na / -nä eki gibi.
  • Çoğul eki -t ve -i.
  • Birinci tekil kişi sahiplik eki -ni ve ikinci tekil kişi sahiplik eki -si gibi.
  • Çeşitli yapım ekleri: Ettirgen -tta / -ttä yapım eki gibi.
  • Diğer Ural dilleriyle düzenli ses uyumları ( benzerlikleri ) gösteren ortak kelime dağarcığı. Örneğin 'kala ( balık )' kelimesi Kuzey Sami dilinde guolli, Macarca'da hal'dır veya 'kadota ( ortadan kaybolmak )' kelimesi Kuzey Sami dilinde guoððit, Macarca'da hagy'dir.

Fince ve diğer Ural dillerinin coğrafi kökeniyle ilgili çeşitli teoriler vardır. En yaygın görüş, Ural Dağları bölgesi etrafındaki kutupaltı orman kuşağında ve / veya orta Volga'nın kıvrımında bir yerde Proto Uralcanın ortaya çıkmış olduğudur. Ural dillerinin Proto Uralca'dan geldiğine dair en güçlü kanıt, ses benzerliklerinde belirli bir düzene sahip ortak kelime dağarcığının yanı sıra Ural dillerinin yapı ve dilbilgisinde birçok benzerliğe sahip olmalarıdır.

Coğrafi dağılım
İsveç'in güneyinde Fince konuşan nüfusun yaşadığı bölgeler

Fince, çoğunluğu Finlandiya'da yaşayan yaklaşık 5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca İsveç, Norveç, Rusya, Estonya, Brezilya, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri'nde dikkate değer seviyede Fince konuşan azınlıklar bulunmaktadır. Finlandiya nüfusunun büyük çoğunluğunun yaklaşık % 90,37'sinin anadili ( birinci dili ) Fince'dir. Nüfusun geri kalanı İsveççe ( % 5,42 ), Sami dili ( Kuzey, İnari, Skolt lehçeleri ) ve diğer dilleri konuşmaktadır. Buna ek olarak Fince, Estonya'da yaklaşık 167,000 kişi tarafından ikinci dil olarak konuşulmaktadır. Norveç'in bazı bölgelerinde ve İsveç'in kuzeyinde konuşulan, Fince'nin bir lehçesi olan 'Kven' bazılarınca ayrı bir dil olarak kabul edilmektedir.

Resmi durum

Fince, Finlandiya'nın iki resmi dilinden ( diğeri İsveççe ) birisidir ve 1995'ten bu yana Avrupa Birliği'nin de resmi dillerinden bir tanesidir. Fince, milliyetçi Fennoman hareketi ile birlikte Finlandiya Büyük Dükalığı yönetimi döneminde önem kazanmaya başlamış ve 1863'te Finlandiya Millet Meclisi tarafından resmi dil olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda Fince, İsveç'te hala resmi azınlık dili konumundadır. Nordik Dil Anlaşması'nın hükümleri gereğince, Nordik ülkelerin ( Danimarka, Finlandiya, İsveç, İzlanda, Norveç ) Fince konuşan vatandaşları diğer Nordik ülkelerin resmi kuruluşlarıyla iletişim kurarken herhangi bir sözlü veya yazılı çeviri ücreti ödemeden doğrudan kendi anadillerini kullanma imkanına sahiptir. Bununla birlikte İsveç'te Fince'nin gelecekteki durumu ile ilgili endişeler dile getirilmektedir. Örneğin, 2017 yılında İsveç hükûmeti hakkında hazırlanan raporlar, özellikle ülkede yerleşik halde yaşayan % 7 civarındaki Finler'e yönelik mevcut azınlık dil politikalarına uyulmadığını göstermektedir.

Tarih

Tarih Öncesi ( Dip Tarih )

Fin dilleri, Sámi dili milattan önce 1500 - 1000 civarında Proto-Fin dilinden ayrıldıktan sonra Proto-Fin dilinden gelişmiştir. Günümüzdeki kuramlar milattan sonra ilk bin yıl boyunca üç veya daha fazla varsayımsal Proto-Fin lehçesinin ortaya çıkıp geliştiğini varsayar.

Orta Çağ
292 numaralı Huş Ağacı Kabuğu Belgesi

13. yüzyılın başlarına ait 292 numaralı Huş Ağacı Kabuğu Belgesi herhangi bir Fin kökenli dilde yazılmış bilinen en eski belgedir. Fince'nin bilinen ilk yazılı örneği ise milattan sonra 1450 yılına tarihlenen Almanca bir gezi günlüğünde bulunmuştur. Günlüğe eski Fince ile "Mÿnna tachton gernast spuho sommen gelen Emÿna daÿda" yazılmıştır. Günümüz Fince'si ile bu ifade " Minä tahdon kernaasti puhua suomen kielen, ~mutta~ en minä taida ( Fince konuşmak istiyorum ~ama~ yapamıyorum) " şeklindedir. Gezi günlüğünde yazan sözler adı bilinmeyen Fin bir rahibe aittir. Günlükteki 'gelen ( dil ) ' kelimesi belirtme durumunda ( ismin -i hali ) yanlış şekilde kullanılmıştır ve 'mutta ( ama )' bağlacının eksikliği günümüzde bile Fince'yi yabancı bir dil olarak öğrenip konuşanların yaptığı tipik bir hatadır. Unutmamak gerekir ki o dönemde Finlandiya'daki rahiplerin çoğunluğu İsveççe konuşuyordu.

Orta çağ boyunca Finlandiya'nın İsveç'in hakimiyeti altında olduğu dönemde Fince sadece bir konuşma diliydi. O sıralarda uluslararası ticaret dili Orta Aşağı Almanca, yönetim dili İsveççe ve dini törenlerin dili Latince'ydi. Bu, Finlerin ana dillerini sadece günlük yaşamlarında kullanabildiği anlamına geliyordu. Fince, İsveççe'den daha düşük görülmekteydi ve Finler toplumda ikinci sınıf vatandaş olarak görüldükleri için hiçbir resmi durumda kendi dillerini kullanamıyorlardı. Papaz yetiştirme okullarında İsveççe eğitim vererek, kilisede İsveççe konuşarak, İsveççe konuşan hizmetli ve hizmetçilerin Fince konuşulan bölgelere göç ettirilmesini sağlayarak, Fince konuşulmasını azaltma çabaları bile vardı.

Yazı Sistemi
Mikael Agricola, 19. yüzyılda Albert Edelfelt tarafından çizilmiştir.

Fince için ilk kapsamlı yazı sistemi 16. yüzyılda Fin bir rahip olan Mikael Agricola tarafından oluşturulmuştur. Agricola, yazı sistemini oluştururken İsveç, Alman ve Latin yazı sistemlerini temel almıştır. Onun asıl amacı Kitab-ı Mukaddes'i tercüme etmekti ancak öncelikle standart Fince'nin bugün hala dayandığı yazımla ilgili kuralları belirlemesi gerekiyordu.

Agricola'nın yazı dili Fince'nin batı lehçelerini esas alıyordu ve hedefi her sesin bir harfe karşılık gelecek şekilde ifade edilmesiydi. Fakat o bu ugraşısında birçok sorunla karşı karşıya kaldı ve istikrar elde etmede başarısız oldu. Bu nedenle duruma bağlı olarak aynı sesler için farklı işaretler kullandı. Örneğin O, 'ð' sesini ifade etmek için 'dh' veya 'd' harfini, 'θ' sesini ifade etmek için de 'tz' veya 'z' harfini kullandı. Ayrıca Agricola, 'ɣ' sesini ifade etmek için 'gh' veya 'g' harfini, /h/ sesini ifade etmek için de 'ch', 'c' veya 'h' harfini kullandı. Mesela, modern yazım sisteminde 'tehtiin' olarak yazılan kelimeyi 'techtin' şeklinde yazdı.

Daha sonraları diğerleri Agricola'nın çalışmasını gözden geçirerek daha fonemik ( tek sesi tek harfle ifade eden ) bir sistem için çaba sarf ettiler. Bu sırada Fince bazı seslerini kaybetti. ð ve θ sesleri standart dilden kayboldu ve sadece Batı Finlandiya'daki küçük bir kırsal bölgede yaşamaya devam ettiler. Kaybolmaları Fince'nin lehçelerine belirgin nitelikler kazandırdığı için bu seslerin izleri, başka yerlerde hala bulunmaktadır. Örnek vermek gerekirse, doğu ve bazı batı lehçelerinde 'θ' sesi 'ht' veya 'tt'ye dönüşmüştür. Bununla birlikte standart dilde kaybolmuş seslerin etkisi şu şekildedir: ð, d'ye dönüşmüştür. θ, ts'ye dönüşmüştür. ɣ, v'ye dönüşmüştür.

Modern Fince noktalama işaretleri, İsveççe ile birlikte, çoğu alfabetik sistem kesme işareti kullandığı halde sözcüğün kökünü ve bazı durumlarda son ekini ayırmak için iki nokta üst üste işaretini kullanır ( mesela kısaltmalardan sonra ). Dilbilgisinde hata yapmamak için ekler önemlidir ve genellikle uygulanmaktadır. Mesela, EU:ssa ( Avrupa Birliği'nde ) örneğinde olduğu gibi.

Çağdaşlaşma
Elias Lönnrot (1802-1884)

19. yüzyılda Johan Vilhelm Snellman ve diğerleri Fince'nin statüsünün iyileştirilmesi gerektiğini vurgulamaya başladılar. Mikael Agricola'nın yaşadığı zamandan beri, yazılı Fince neredeyse yalnızca dini amaçlarla kullanılmıştı. Fakat Snellman'ın, Fince'nin tam teşekküllü ulusal bir dil olarak kullanılması hakkındaki milliyetçi düşünceleri önemli ölçüde destek topladı. Dilin durumunu iyileştirmek ve dili çağdaşlaştırmak için ortak çaba sarf edildi. Sonuç olarak 19. yüzyılın sonunda Fince, İsveççe'nin yanında yönetim, edebiyat, bilim ve sanat dili haline geldi. 1853'te Daniel Europaeus ilk İsveççe - Fince sözlüğü yayımladı ve ardından 1866 - 1880 yılları arasında Elias Lönnrot ilk Fince - İsveççe sözlüğü derledi. Aynı dönemde Antero Warelius etnografik araştırmalar yaptı ve diğer konuların yanı sıra Fin lehçelerinin coğrafi dağılımını belgeledi.

Finlerin ulusal destanı Kalevala

Fince'nin durumunun iyileştirilmesine dair en önemli katkılar Elias Lönnrot tarafından yapıldı. Fince'nin çağdaş kelime dağarcığının oluşması ve gelişmesi üzerindeki etkisi özellikle önemliydi. Kalevala'yı derlemesine ek olarak, batı ve doğu lehçeleri savunucuları arasında gerçekleşen standart Fince'nin geliştirilmesiyle ilgili anlaşmazlıklarda arabuluculuk yaptı ve Agricola tarafından tercih edilen batı lehçelerinin öncü konumunu devam ettirirken, orijinal olarak Doğu Finlandiya'daki lehçelerde bulunan kelimelerin standart dile girmesini sağladı ve böylece dil önemli ölçüde zenginleşti. Akabinde 1870 yılında Aleksis Kivi tarafından ' Seitsëman Veljestä ( Yedi Kardeş )' ismiyle ilk Fince roman yayımlandı.

1870 yılında Aleksis Kivi tarafından yazılan ilk Fince roman Seitsemän Veljestä ( Yedi Kardeş )

Gelecek

Fince, belirli lehçe özelliklerinin farkılılaşmasında görülebildiği gibi 2. Dünya Savaşı'ndan sonra belirli şekillerde değişmeye başladı. Örneğin, Fince'nin batı lehçelerindeki 'ts' sesinin 'tt'ye dönüşmesi gibi ( metsä kelimesinin mettä haline gelmesi ) veya doğu lehçelerindeki 'd' sesinin yok olması gibi ( diän kelimesini tiän haline gelmesi ). Bazı bilim adamları ayrıca, ä sesinin a sesine doğru değişmeye başladığını bildirdiler. Fince konuşanların a sesini ünlü uyumunu korumak için değişen ä sesinden daha farklı bir şekilde telaffuz etmeye başlayacağı teorisini bile dile getirdiler.

Dilsel Çeşitlilik

Fince'nin ülke genelinde kullanılan iki ana şekli vardır. Birisi 'standart dil ( yleiskieli ) ', diğeri ise 'konuşma dili ( puhekieli )'dir. Standart dil, siyasi konuşmalar ve haber programları gibi resmi durumlarda kullanılır. Standart dilin yazılı formu, yani 'kitap dili' (kirjakieli) ise neredeyse tüm yazılı metinlerde kullanılır. Halk tarafından yazılmış popüler düzyazılarda dahi kullanılır. Konuşma dili ise yaygın televizyon ve radyo programlarında ve işyerlerinde kullanılan Fince'nin ana şeklidir hatta günlük kişisel iletişimde bir lehçeye tercih edilebilir.

Standartlaştırma (Ölçünleştirme)
Nykysuomen Sanakirja ( Çağdaş Fince Sözlüğü )

Standart Fince'nin kuralları, Finlandiya Dilleri Araştırma Enstitüsü Dil Kurumu tarafından belirlenir ve bu dil resmi iletişimde kullanılan dildir. 201.000 madde başına sahip olan Çağdaş Fince Sözlüğü (Nykysuomen Sanakirja 1951 - 1961), resmi dili tanımlayan kuralcı bir sözlüktür. Bu sözlüğe, yabancı kökenli kelimeleri içeren ek bir cilt ( Nykysuomen Sivistyssanakirja - Çağdaş Fince Eğitim Sözlüğü -, 30.000 madde başına sahip ) 1991 yılında yayımlanmıştır. Sözlüğün güncellenmiş hali yani Dil Kurumu Sözlüğü (Kielitoimiston Sanakirja) 2004 yılında elektronik ortamda yayımlanmış ve 2006 yılında ciltler halinde basılmıştır. Yine 2004 yılında betimlemeli bir dilbilgisi kitabı (Iso Suomen Kielioppi - Büyük Fince Dilbilgisi -, 1.600 sayfa) yayımlanmıştır. Ayrıca 1992 - 2000 yılları arasında yayımlanan Suomen Sanojen Alkuperä ( Fince Kelimelerin Kökeni ) adlı bir etimolojik sözlük de bulunmaktadır. Ek olarak Nykysuomen Käsikirja ( Çağdaş Fince El Kitabı ) isimli bir kılavuz ve Kielikello ( Geveze ) adında bir süreli yayım da bulunmaktadır. Standart Fince resmi metinlerde ( ders kitapları vb. ) kullanılır ve okullarda öğretilen dil de bu dildir. Standart dilin konuşulan şekli, siyasi konuşmalarda, haber yayınlarında, mahkemelerde ve diğer resmi durumlarda kullanılır. Neredeyse tüm yayımcılık faaliyetlerinde ve basılı çalışmalarda standart Fince kullanılır.

Konuşma Dili

Konuşma dili, Fince’nin daha önceki formlarından kendiliğinden gelişmiştir ve ana kültürel ve siyasal merkezlerden yayılmıştır. Bununla birlikte standart dil, her zaman edebiyat için bilinçli olarak oluşturulmuş bir araç olmuştur. Standart dil, çoğunlukla zamanın geçmesiyle konuşma diline ait çeşitlilikten yok olan dilbilgisel kalıpları muhafaza eder ve esas uygulama alanı yazı dilinde olduğu için, konuşmada kullanıldığında kullanımı kolay olmayan karmaşık sözdizimsel kalıplara sahiptir. Konuşma dili, standart dile göre önemli ölçüde daha hızlı gelişir aynı zamanda dilbilgisel ve sesbilimsel sadeleştirmeler en yaygın zamirleri ve sonekleri etkiler, bu da sık fakat az miktarda farklılığa sebep olur. Bazı çok kullanılan fiillerin özümseme yoluyla düzensiz hale getirilmesi gibi küçük ses değişmeleri standart dilin dışında bırakılır. Mesela, tule ( gelmek ) fiilinin ‘tuu’ haline gelmesi gibi. Ancak, 'tule' gibi daha uzun biçimler, konuşma dilinde başka biçimlerde de kullanılabilir.

Edebi dil, çoğunlukla kelimelerin söyleniş biçimi üzerinde kayda değer bir etkiye sahiptir. Çünkü Fin halkının neredeyse hepsi okuma - yazma bilir ve çoğunluğu kitap okumaya düşkündür. Aslında kitap diliyle (puhuvat kirjakieltä ) konuşan insanlara hala rastlamak mümkündür. Kitap diliyle konuşan kişiler bunu bilgiçlik taslama, abartma, dili doğru kullanma, aşağılama ve laf dokundurma amacıyla yapıyor olabilirler. Türkçe konuşurken Arapça veya Farsça kökenli kelimeleri yoğun bir şekilde kullanmak gibi. Örneğin, ‘Bu fevkaladenin fevkinde bir hadise’ cümlesi ile ‘Bu olağanüstü bir olay’ cümlesi arasındaki fark gibi düşünülebilir. Daha yaygın olanı, bilindik edebi yapıların yazılı Fince'den alıntı yapılarak konuşma diline girmesidir. Radyo veya televizyonda kitap diline benzeyen kibar bir konuşma duymak oldukça yaygındır ve bu dile sürekli maruz kalmak, bu tür yapıların günlük dilde dahi benimsenmesine yol açar. Konuşma dili yazım hususunda standart dile uyar.

Standart DilKonuşma DiliTürkçesi
anteeksi
anteeks / sori
affedersiniz
yksi
yks
bir
mutta
mut
ama
kyllä
kyl
evet
Puhun suomea
Puhun suomee
Fince biliyorum
pitkiä
pitkii
uzun
pimeä
pimee
karanlık
tiedän
tiiän
biliyorum
viedä
viiä
götürmek
lyödä
lyyä
vurmak
ruoat
ruuat
yiyecekler
tuoda
tuua
getirmek
minä
mä
ben
sinä
sä
sen
minun
mun
benim
sinun
sun
senin
hän
se
o
he
ne
onlar
Olemme Helsingissä
Me ollaan Helsingissä
Helsinki'deyiz
Nyt Hatice tulee
Ny Hatice tulee
Hatice şimdi geliyor
Menetkö sinä ensin?
Meeksä ensin?
Önce sen mi gideceksin?
Mene sinä ensin
Meessä ensin
Önce sen gidiyorsun
Luuliko hän minua sinuksi?
Luuliks se mua suks?
Beni seninle mi karıştırıyor?
hän
tuo
o
he
nuo
onlar
Hän rikkoi sen
Tuo/Toi rikko sen
O kırdı
kaksikymmentä
kakskyt
yirmi
kymmenen
kymppi
on
Olenko minä hengissä?
Oonks mä hengis?
Hayatta mıyım?

Ölçü

Fince'nin (diğer bazı Ural dillerinde de ortak olan) karakteristik özellikleri ünlü uyumuna ve eklemeli bir yapıya sahip olmasıdır. Eklemeli yapısı ( sondan eklemeli ) nedeniyle, kelimeler oldukça uzun olabilir. Ana vurgu her zaman ilk hecededir ve bu vurgu ortalama hızda bir konuşmada vurgulu ünlü harf yaklaşık 100 milisaniye ( 0.1 saniye ) uzatılarak elde edilir. Vurgu ünlü harfin niteliğinde ölçülebilir bir değişikliğe neden olmaz. Bununla birlikte vurgu güçlü değildir ve kelimeler eşit miktarda vurgulu görünür. Bazı durumlarda vurgu o kadar zayıftır ki ses en yüksek seviyede olmasa sesin perdesi ve sesletim kuvveti gibi göstergeler ilk hecede yer almasa dahi ana dili Fince olanlar vurgunun ilk hecede olduğunu fark edebilirler.

Yeni Sözcük Türetme

Bazı Fince çağdaş terimler ödünç almak yerine sentezleme ( birleştirme ) yoluyla oluşturulmuştur. Örneğin;

İlk Sözcükİkinci SözcükYeni Sözcük
puhel ( konuşma )
+in ( araç yapım eki )
puhelin ( konuşma aygıtı yani telefon )
tieto ( bilgi )
+kone ( makine )
tietokone ( bilgi makinesi yani bilgisayar )
levy ( disk )
+ke ( küçültme eki )
levyke ( küçük disk yani disket )
sähkö ( elektrik )
+posti ( posta )
sähköposti ( elektrikli posta yani e-posta )
linja ( güzergah )
+auto ( araba )
linja-auto ( belirli bir güzegahı olan araba yani otobüs )
muovata ( biçimlendirmek )
+i ( araç yapım eki )
muovi ( biçimli araç yani plastik )

Yeni sözcükler, etkin bir şekilde dil planlama kurumu ve medya tarafından üretilir. Üretilen yeni sözcükler büyük ölçüde benimsenir. Üretilen yeni kelimeler halkın büyük çoğunluğu tarafından benimsendiğinde kompuutteri ( bilgisayar ) veya kalkulaattori ( hesap makinesi ) gibi eski kelimeleri kullanan kişiler eski kafalı veya köylü izlenimi uyandırır.

Kelime Dağarcığı
Tietosanakirja , 1909-1922 yılları arasında basılmış 11 ciltlik Fince sözlük.
  • Fince, diğer dillere oranla kökeni kendisine ait olan temel bir kelime dağarcığına sahiptir ve bundan dolayı kelime hazinesindeki sözcük sayısını artırmak için yapım eklerini kullanır. Örnek olarak kirja (kitap) sözcüğünü ele alalım. Bu kelimeden yapım ekleri kullanılarak birçok kelime türetilebilir. Mesela kirjain (harf), kirje (mektup), kirjasto (kütüphane), kirjailija (müellif), kirjallisuus (edebiyat), kirjoittaa (yazmak), kirjoittaja (yazar), kirjuri (kâtip), kirjallinen (yazılı şekilde), kirjata (kaydetmek), kirjasin (yazı tipi) sözcüklerinde olduğu gibi. Kelime türetme mantığı açısından Türkçe ile Fince arasında bir benzerlik bulunmaktadır. Her bir yapım ekinden hangisinin kullanılacağı, ünlü uyumu kurallarına uygun olacak şekilde ekin ekleneceği kelimenin içerisindeki ünlülere bağlıdır. İşte bu tür yaygın isim yapım eklerinden bazıları şunlardır:
Yapım EkiKattığı AnlamKökTüremiş Sözcük
ja/jä
bir şeyi yapan
lukea (okumak)
lukija (okuyucu)
lainen/läinen
milliyet veya dil
Turkki (Türkiye)
turkkilainen (Türkçe veya Türk)
sto/stö
bir şeyi toplama, koleksiyon yapma
kirja (kitap) veya laiva (gemi)
kirjasto (kütüphane) veya laivasto (filo, donanma)
in
araç-gereç
kirjata (kaydetmek) veya vatkata (çırpmak)
kirjain (harf) veya vatkain (mikser)
uri/yri
bir şeyi yapan kişi ya da araç-gereç
kaivaa (kazmak) veya laiva (gemi)
kaivuri (kepçe) veya laivuri (kaptan)
os/ös
eylemler sonucu ortaya çıkan ürün ya da şey
tulla (gelmek) veya tehdä (yapmak)
tulos (sonuç) veya teos (yapıt)
ton/tön
bir şeyin yokluğu, eksikliği
onni (mutluluk) veya koti (ev)
onneton (mutsuz) veya koditon (evsiz)
llinen
bir şeyin niteliğini belirtme
lapsi (çocuk) veya kauppa (ticaret)
lapsellinen (çocukça) veya kaupallinen (ticari)
kas/käs
bir özelliğe sahip olma
itse (kendi) veya neuvo (öğüt)
itsekäs (bencil) veya neuvokas (kurnaz)
va/vä
bir şeyi yapmak ya da bir şeye sahip olmak
taitaa (-e bilmek) veya johtaa (yol göstermek)
taitava (kabiliyetli) veya johtava (önder)
la/lä
bir kişi veya varlıkla ilgili bir yer
kana (tavuk) veya pappi (papaz)
kanala (kümes) veya pappila (manastır)
  • Fiil yapım ekleri ekleri ise son derece çeşitlidir. Tekrarlama, devamlılık, nedensellik, geçicilik, isteklilik, öngörülemezlik, nedensizlik bildiren çeşitli fiil yapım ekleri bulunmaktadır. Genellikle bu yapım ekleri birbiriyle birleşir ve çoğunlukla dolaylılık ifade ederler. Örneğin:
FiilAnlamı
Hypätä
Zıplamak
Hyppiä
Zıplatmak
Hypeksiä
Sebepsizce zıplamak
Hypäyttää
Birini bir kere zıplatmak
Hyppyyttää
Birini defalarca zıplatmak
Hyppyytyttää
Üçüncü bir kişinin defalarca zıplamasına neden olmak
Hyppyytellä
Birini sebepsiz yere defalarca zıplatmak
Hypähtää
Aniden zıplamak
Hypellä
Defalarca zıplamak
Hypiskellä
Defalarca ve sebepsizce zıplamak
  • Fiillerde ismin yokluk ve eksiklik bildirin hali de (karitif hal) kullanılmaktadır. Mesela hyppimättä ‘zıplamamak’ ve hyppelemättä ‘zıplatmamak’ gibi. Hem çekim hem de yapım ekleri kullanılarak oluşturulan yapıların çeşitliliği ve kullanım yoğunluğu ‘istahtaisinkohan’ örneğiyle gösterilebilir:
Yapım ve Çekim Eki Almış FiilAnlamı
Istua ( Yalın )
Oturmak
Istahtaa
Bir süre oturmak
Istahdan
Bir süre oturacağım
Istahtaisin
Bir süre otururdum
Istahtaisinko
Bir süre oturmalı mıyım?
Istahtaisinkohan
Merak ediyorum, acaba bir süre oturmalı mıyım?

Suomalaisen Sana-Lugun Coetus, 1745 yılında Daniel Juslenius tarafından yayımlanmış ilk kapsamlı Fince sözlük ( 16,000 madde başına sahip )

Biçim Bilgisi (Morfoloji)

Fince, günlük konuşmada kullanılan kelime biçimlerinin değiştirilmesini gerektiren birkaç morfofonolojik sürece sahiptir. En önemli süreçler ise ünlü uyumu ve ünsüz yumuşamasıyla ilgili olanlardır.

Ünlü uyumu sözcüğün içeriğine bakılarak gerçekleştirilen eklemeyle ilgili ve dolaylı bir özelliktir. Kelimenin ünlü uyumuna uyup uymadığına yapısına bakılarak karar verilir. Ünlü uyumu kuralı kelimenin ilk hecesindeki harfe göre belirlenir ve kelimeye gelecek son ekler bu harfe göre şekillendirilir. Bundan dolayı bir kişi kelimenin herhangi bir parçasını duyarsa ilk hecenin ne olduğunu çıkarabilir. Örneğin tuote (ürün) kökünden tuotteeseensa (ürününe) kelimesini oluşturabilir. Bu örnekte son sesli harf, kalın ünlü bir harf olan 'a' olur çünkü ilk hece kalın ünlü harfler olan 'uo'yu içerir. Bu özellikle dikkat çekicidir çünkü 'a' ve 'ä' harfleri birbirindem farklıdır vr anlam ayırt edici seslerdir. Birbirinin yerine kullanılamazlar ve sesteş değillerdir.

Ünsüz yumuşaması kalıtsal sözcük dağarcığındaki k, p ve t harflerinde gerçekleşen kısmen üretken olan bir yumuşama işlemidir. Kelimenin yalın ve güçlü kökünün zayıf hale getirilmesiyle elde edilir veya tam tersi. Örneğin tarkka (kesin) kelimesinin yumuşamaya uğramış hali tarkan (kesin olan)'dır. Yine kelimenin yalın olmayan durumdaki hali de "tarka-"dır. Yumuşama işlemi gerçekleştirilirken ekler kelimenin yalın olmayan hali (oblik kök) üzerine eklenir. Daha eski olan başka bir yumuşama biçimi de vardır. Bu durum son eklerdeki t ve k ünsüzlerinin düşmesine neden olur. Bununla birlikte eğer kelime ismin -i halinde (belirtme durumu-partitif hal) ise bu ünsüz düşmesi çok yaygındır. Bu durumun gerçekleşmesi için kelimenin kökünün ikinci hecesinde tek ünlü bulunmalıdır. Örneğin tarkka+ta → tarkkaa.

Dil Bilgisi

Fince, fiillere, isimlere, sıfatlara ve sayılara düzenli ekler bitiştirerek yeni cümleler oluşturma kuralını yaygın biçimde kullanan çekimli bir dildir. Bununla birlikte Fince gövdeleyici bir dil değildir ancak çekim eki almamış yan cümleler mastarlarla kurulabilir. Örneğin juode-ssa-ni (ben içtiğimde) ifadesinde harfi harfine juode (içmek), ssa (de), ni (benim) anlamına gelmektedir. Bu örnekte juode (içmek) eylemi mastar halindedir.

Cümle içerisindeki sözcük sıralamasında önce ismin yalın hali ardından belirtme hali gelir. Bunun yanında nesneler cümlede iki halde bulunabilir: ismin belirtme hali ve parçacıl hal. Bu iki hal arasında farklılık bulunmaktadır ve bu farklılık eylemin bitip bitmediği ile ilgilidir. Belirtme hali yapılmak istenen eylemin tamamlandığını ifade eder. Örneğin Ammuin hirven (Geyiği vurdum -geyik öldü) cümlesindeki gibi. Parçacıl hali ise eylemin tamamlanmadığını ifade eder. Örneğin Ammuin hirveä (Geyiğe ateş ettim -geyik hala yaşıyor) cümlesindeki gibi. Bu durum sıklıkla fillerin bitmişliği ile karıştırılır. Ancak Fince'de var olan bitmişlikle ilgili tek unsur, bitmişlik anlamı bildiren bazı fillerin bulunmasıdır. Geçişlilik ise, geçişli ve geçişsiz iki farklı türde eylemin bulunmasıyla ayırt edilir. Mesela ratkaista (bir şeyi çözmek-geçişli), ratketa (kendi kendine çözülmek-geçişsiz) fillerinde olduğu gibi. Fince'de tekrarlılık ve geçicilik bildiren çeşitli fiiller de bulunmaktadır.

Fiiller her kişi zamiri için ayrı bir şahıs eki alır. Bu son ekler standart Fincede hiç kullanılmayan bu kişi zamirlerinden dil bilgisel olarak daha önemlidir. Mastarlar çekimsiz bir halde değildir ve –ta veya –da ekine sahiptir. Çekimsiz hale en yakın olan üçüncü tekil şahıs bildirme kipidir. Örneğin juoda (içmek) fiilinde –da eki mastar ekidir. Bu fiilin üçüncü tekil şahıs bildirme kipindeki hali jou’dur (iç). Dört tane kişi zamiri vardır. Bunlar birinci minä –me (ben-biz), ikinci sinä-te (sen-siz), üçüncü hän-he (o-onlar)’dir. Edilgen yapı (bazen öznesiz veya belirsiz olarak da adlandırılır) “dördüncü bir kişi” olarak kabul edilebilir. Şimdiki zaman, geçmiş zaman, bitmiş geçmiş zaman ve çok önce bitmiş zaman olarak adlandırılan dört tane zaman vardır. Bitmişlik durumu ve bağlamdan dolayı gelecek zamana ihtiyaç yoktur. Örneğin, Luen kirjan (Kitabı okuyacağım) ifadesi kitap okuma işinin gelecekte yapılacağını, Luen kirjaa (Kitabı okuyorum) ifadesi kitap okuma işinin şu an yapıldığını ifade eder. Burada işin şimdi mi yapıldığını yoksa gelecekte mi yapılacağını belirten şey kirja (kitap) kelimesinin aldığı eklerdir.

İsimlere yukarıda adı geçen belirtme hali, parçacıl hal, tamlayan hali, sekiz farklı bulunma hali ve birkaç diğer halin ekleri getirilebilir. Hal eki sadece ana isme eklenmez aynı zamanda sıfatlara da eklenebilir. Mesela sure+ssa talo+ssa (büyük evde) harfi harfine ise büyük+de ev+de gibi. Sahiplik hali iyelik ekleriyle gösterilir. Ayriyeten iyelik zamirleri bulunmamaktadır. Zamirler de isimler gibi ek alırlar.

Ödünçleme

Yüzyıllar boyunca Fince, çoğu komşu Hint-Avrupa dillerinden olmak üzere çok çeşitli dillerden birçok sözcük ödünç almıştır. Fince'nin farklı dil bilgisel, ses bilimsel ve ses dizimsel yapısı sayesinde Hint-Avrupa dillerinden alınmış yabancı sözcükler dilin yapısına uygun hale getirilerek benimsenmiştir. Fince'nin kelime dağarcığında Kök-Uralca kökenli yaklaşık sadece 300 temel sözcük kökü olduğu tahmin edilmektedir.

Genel olarak Ural dillerine giren ilk yabancı sözcüklerin çok erken dönemdeki Hint-Avrupa dillerinden geldiği görülmektedir. Daha sonra dile bağlı olarak Hint-İran, Türk, Baltık, Cermen ve Slav dilleri de önemli kaynaklar olmuştur. Fince de dahil olmak üzere Fin dilleri özellikle Baltık ve Cermen dillerinden çokça ödünç sözcük almıştır. Daha az bir ölçüde de Hint-İran ve Slav dillerinden ödünç kelime alınmıştır. Ayrıca Fince ve diğer Fin dillerinde, öteki Ural dillerinde olmayan ancak bilinen herhangi bir dilde tanınabilir bir etimolojisi de bulunmayan çok temel bir grup sözcük bulunmaktadır. Genellikle bu sözcükler, Kök-Fin dilinin Avrupa'ya gelmesinden önce Finoskandiya'da (kuzey-batı Avrupa'da İskandinavya, Finlandiya ve kuzeydoğu Rusya'ya bitişik bölgeyi kapsayan yer) konuşulan Eski-Avrupa dilinin son kalıntısı olarak kabul edilir. Bu gruba dahil olan sözcükler örneğin jänis (yabani tavşan), musta (siyah), mäki (tepe), saari (ada), suo (bataklık) ve niemi (burun - coğrafi) gibi sözcüklerdir.

Ayrıca Päijänne ve Imatra gibi bazı yer isimleri de muhtemelen Kök-Fin dili döneminden önceki bir dönemden kalmadır.

Genellikle ödünç alınan sözcüklere verilen örnekler kuningas (kral") ve ruhtinas (prens) sözcükleridir. Bu sözcükler Cermence *kuningaz (kral) ve * druhtinaz (asilzade) sözcüklerinden Fince'ye geçmiştir. Bunlar dilde ses bilimsel korumaya kayda değer bir örnek oluştururlar. Çünkü iki kelime de dilin yapısına uyarlanmış haldedir. Başka bir örnek ise äiti (anne) sözcüğüdür ki bu sözcük Gotça "aiþei" sözcüğünden alınmıştır. Bu durum ilginçtir çünkü yakın akrabalık ifade eden bir sözcüğün başka bir dilden alınması oldukça nadir gerçekleşir. Anne anlamına gelen ve kökeni Fince olan emo sözcüğü ise nadiren bazı metinlerde kullanılır. Baltık ve Cermen dillerinden (morsian "gelin", armas "sevgili", huora "fahişe") ödünç alınan yakın akrabalık ifade eden sözcükler de vardır. Eski İran dilinden alınmış ödünç sözcükler ise vasara (çekiç) ve orja (köle) sözcükleridir. Vasara, Avesta dilindeki "vadžra" sözcüğünden, orja ise "arya" sözcüğünden alınmıştır.

Daha yakın zamanlarda, İsveççe üretken bir ödünç sözcük alma kaynağı olmuştur ve İsveççe özellikle yönetimle ilgili sözcüklerde Avrupa dillerindeki kelimeleri temsil eden bir temsilci görevi görmüştür. Yani Avrupa dillerindeki yönetimle ilgili kelimeler genellikle İsveççe kökenlidir. Günümüz Finlandiyası 12. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar İsveç'in bir parçasıydı ve 1809'da Rusya'ya devredilerek özerk bir Büyük Düklük haline getirildi. İsveççe bundan sonra bile resmi dil olarak kalmıştır ve üst sınıfın dili olarak kullanılmaya devam etmiştir. Bu dönemde Fince resmi dil olarak kabul edilmiş ve İsveççe ile yasal anlamda eşit bir statü kazanmıştır. Özerklik döneminde Rusça ise halkın veya hükûmetin dili olarak kendisine bir yer bulamamıştır. Bununla birlikte Rusça'dan (özellikle eski Helsinki argosuna) birkaç sözcük alınmıştır fakat bu İsveççe ile aynı oranda olmamıştır. Tüm bu durumlarda, ödünç kelime alma kısmen coğrafi yakınlığın bir sonucu olmuştur.

Özellikle yönetim ve çağdaş kültürle ilgili sözcükler İsveççe'den Fince'ye girmiştir. Üstelik bu sözcükler bazen İsveççe'nin eski biçimini de yansıtmaktadır. Örneğin eski İsveççe lag sözcüğü Fince'de laki (yasa) haline gelmiştir. Aynı şekilde eski İsveççe län sözcüğü Fince'de lääni (il) haline, bisp sözcüğü piispa (papaz) haline, jordpäron sözcüğü peruna (patates) haline gelmiştir. İsveççe'den alınmış diğer birçok sözcük ise günlük konuşma dilinde veya lehçelerde eş anlamlı sözcükler olarak yaşamaya devam etmektedir. Örneğin İsveççe flicka kelimesi Fince'de likka'ya (kız) dönüşmüştür ve tyttö (kız) sözcüğüyle eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Rusça'dan alınan ödünç sözcükler ise eski veya çok eskidir bundan dolayı yabancı kökenli olduğunu fark etmek zordur. Bu sözcükler günlük hayatta kullanılan kavramlar ile ilgilidir. Örneğin papu (fasulye), sini (mavi) ve pappi (rahip) gibi sözcükler. Özellikle raamattu (kutsal kitap) gibi birkaç dini sözcük Rusça'dan ödünç alınmıştır ki bu durum İsveç egemenliği döneminden önceki dil temasını da göstermektedir. Bunun esas olarak 9. yüzyıldan itibaren Novgorod ile yapılan ticaret ve 13. yüzyılda doğuda yapılan Rus Ortodoks misyonerlik faaliyetleri sonucunda gerçekleştiği düşünülmektedir.

Son zamanlarda ve sürekli artan bir etkiyle İngilizce, Fince'ye giren yeni ödünç sözcüklerin kaynağı durumundadır. Önceki zamanlarda coğrafi yakınlıktan dolayı başka dillerden sözcük almanın aksine İngilizcenin Fince üzerindeki etkisi büyük ölçüde kültüreldir ve bu etki Finlandiya'ya uluslararası ticaret, müzik, filmler (yabancı filmler ve programlar altyazılı olarak gösterilir), edebiyat, internet ve televizyon gibi birçok yolla ulaşmaktadır. İnternet ise muhtemelen İngilizce'ye sürekli maruz kalmanın en büyük kaynağıdır. İngilizcenin küresel ticaret dili olmasından ötürü kazandığı önem, Finlandiya’daki Nokia şirketi de dâhil olmak üzere çalışma dili olarak İngilizceyi kullanmayan birçok şirketin İngilizceyi resmi çalışma dili olarak benimsemesine yol açmıştır. Son zamanlarda İngilizce’den alınan ödünç sözcüklerin daha önce başka dillerden alınmış ödünç sözcüklerin yerini aldığı da görülmektedir. Örneğin daha önce İsveççe “träffa” sözcüğünden ödünçleme yoluyla oluşturulmuş treffailla (buluşmak) kelimesi bırakılarak, İngilizce “to date” sözcüğünden ödünçleme yoluyla oluşturulmuş deittailla (buluşmak) kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. İngilizce’den kelime kelime birebir çeviri yapma (öykünme) yoluyla da sözcük alınmıştır. Mesela kovalevy sözcüğü birebir olarak “sert disk” anlamına gelmektedir ve “hard disk” sözcüğünün Fince’ye uyarlanmış halidir. Dil bilgisiyle ilgili öykünmeler de bulunmaktadır. Örneğin ei voi (o yapamaz) ifadesi yerine sä et voi (sen yapamazsın) ifadesinin kullanılması gibi. Bu, Türkçede “diş fırçalamak sağlığa faydalıdır” demek yerine “dişinizi fırçalamanız sağlığınız için faydalıdır” demek gibidir. Bununla birlikte bu yapı standart dil bilgisi kurallarına aykırı olduğu için sadece günlük konuşma dilinde kullanılmaktadır.

Ancak bu, Fince'nin İngilizce tarafından tehdit edildiği anlamına gelmemektedir. Başka bir dilden sözcük ödünç alma yaygın bir dil olayıdır ve yeni sözcük türetme sadece hükûmet tarafından değil medya tarafından da etkin bir biçimde sürdürülmektedir. Kaldı ki Fince ve İngilizce birbirinden doğrudan sözcük ödünç almayı engelleyen oldukça farklı dil bilgisel, ses bilimsel ve ses dizimsel özelliklere sahiptir. Fince sokak dilindeki (argo) İngilizce ödünç kelimelere örnek olarak pleikkari (playstation-oyun merkezi), hodari (sosisli sandviç) ve hedari (baş ağrısı) gösterilebilir. Genellikle bu ödünç sözcükler argo veya jargon (meslek dili) olarak tanımlanırlar ve resmi dilde ise nadiren kullanılırlar. İngilizce ve Fince’nin dil bilgisi, sesletimi (telaffuzu) ve ses bilgisi (fonetiği) birbirinden oldukça farklıdır. Bundan ötürü İngilizce’den ödünç alınmış sözcüklerin çoğu esas anlamını koruyacak biçimde önünde sonunda Fince’nin dil kurallarına uydurulur.

TürkçesiFincesiAlınan DilAlınan Dildeki Hali
kral
kuningas
Germen
*kuninga
tay
varsa
Rusça
varza
öykü
kasku
Rusça
skažka
yasa
laki
İsveççe
lag
il
lääni
İsveççe
län
kız
lika
İsveççe
flicka
makale
essee
Fransızca
essai
buluşmak
treffailla
İsveççe
träffa
buluşmak
deittailla
İngilizce
to date
dana eti
pihvi
İngilizce
beef
cip
jeeppi
İngilizce
jeep
akım
trendi
İngilizce
trend
yazıcı
printteri
İngilizce
printer
dans etmek
bailata
İngilizce
to dance
sudoku
sudoku
Japonca
sudoku (数独)
sumo
sumo
Japonca
sumou (相撲)

[1]

Özellikleri
  • Fin alfabesinde 29 harf bulunmaktadır. Alfabede sesletilmeyen (okunmayan) harf yoktur. Her harf bir sese karşılık gelir. 9 harf (a, o, u, ä, ö, ü, e, i, å) ünlü, 20 harf (b, c, d, g, f, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, z) ise ünsüzdür. Bu ünsüz harflerden b, c, d, f, g, q, x ve z hiçbir zaman Fince kökenli kelimelerin başında ve içinde bulunmaz. Å harfi ise yalnızca İsveççe yer ve kişi isimlerinde kullanılır.
HarfİsmiSesi
A / a
aa
a
B / b
bee
b
C / c
see
s
D / d
dee
d
E / e
ee
e
F / f
ef
f
G / g
gee
g
H / h
hoo
h
I / i
ii
i
J / j
yii
y
K / k
koo
k
L / l
el
l
M / m
em
m
N / n
en
n
O / o
oo
o
P / p
pee
p
Q / q
kuu
k
R / r
er
r
S / s
es
s
T / t
tee
t
U / u
uu
u
V / v
vee
v
W / w
kaksois vee
v
X / x
eks
ks
Y / y
üü
ü
Z / z
tseta
ts
Å / å
ruotsalainen oo
o
Ä / ä
ee
a-e arası
Ö / ö
öö
ö
  • Fince'de çift ünlüler bulunmaktadır. Bunlara diftong ismi verilmektedir. Diftonglar (çift ünlü) uo, ie, yö, au, ou, eu, iu, äy, öy, ai, oi, ui, ei, ey, öi, äi, iy ve yi'dir.
FinceTürkçeÇift Ünlü
kaino
çekingen
ai
eilen
dün
ei
toivo
umut
oi
uida
yüzmek
ui
kyitä
engerek
yi
äiti
anne
äi
öitä
gece
öi
kaula
boyun
au
keula
burun
eu
tiukka
sıkı
iu
koulu
okul
ou
käydä
çalışmak
äy
köyhä
fakir
öy
keskeytys
mola
ey
vihkiytyä
adamak
iy
kieli
dil
ie
juoda
içmek
uo
työ
iş
yö
  • Heceler Türkçede olduğu gibi kapalı hece ve açık hece şeklinde iki kısma ayrılır. Açık heceler sonu ünlü harf ile, kapalı heceler ise sonu ünsüz harf ile biten hecelerdir.
Kapalı HeceAçık Hece
viikon ( hafta )
opettaja ( öğretmen )
tänään ( bugün )
etunimi ( ad )
aakkoset ( alfabe )
sukunimi ( soyadı )
  • Birçok çift ünsüz bulunmaktadır. Örneğin, kk, pp, tt, ng, ll, mm, nn, ss, rr vb.
FinceTürkçeÇift Ünsüz
kukka
çiçek
kk
rappu
basamak
pp
matto
halı
tt
lammas
koyun
mm
monni
kedi balığı
nn
kengät
çizme
ng
kissa
kedi
ss
tulli
gelenek
ll
porras
adım
rr
  • Kelimelerde vurgu daima ilk hecededir.
FinceTürkçe
banaani
muz
televisio
televizyon
tomaatti
domates
museo
müze
musiikki ( alfabe )
müzik
tupakka ( alfabe )
tütün
paraati ( alfabe )
gösteri
prosentti ( alfabe )
yüzde
  • Kelimelerde ünlü uyumu bulunmaktadır. Bir kelimede a, o, u harflerinden birisi varsa kelimede ä, ö, y harfleri bulunmaz. Tam zıddı da aynı şekilde geçerlidir. E ve i harfleri ise nötr (orta cins) harflerdir. Hem a, o, u hem de ä, ö, y harfleri ile bir arada bulunabilir.
Ünlü Uyumu
A - O - UÄ - Ö - YE - I
auto + ssa ( arabada )
köyhä + ssä ( fakirde )
laiva + lla ( gemide )
koulu + ssa ( okulda )
sää + ssä ( havada )
kesä + llä ( yazın )
puhu + vat ( konuşuyorlar )
kysy + vät ( soruyorlar )
itke + vät ( ağlıyorlar )
  • Kelimelerde ünsüz derecelendirmesi (yumuşaması) vardır. İçerisinde bazı harflerin ( k, p, t vb. ) bulunduğu kelimelere ekler ( hal ekleri gibi ) gelirse kelime değişime uğrar.
SertYumuşakYalınYumuşama
kk
k
Afrikka
Afrikasta
pp
p
Eurooppa
Euroopassa
tt
t
konsertti
konsertin
k
-
Turku
Turussa
p
v
kylpy
kylvyssä
t
d
katu
kadulla
nk
ng
Helsinki
Helsingissä
nt
nn
Irlanti
Irlannin
mp
mm
kampa
kammalla
lt
ll
ilta
illalla
rt
rr
parta
parran
  • Kelimelerde dilbilgisel cinsiyet (gramatik cinsiyet) bulunmaz. Eril, dişil, nötr gibi. Örneğin, hän yani o zamiri hem erkekler hem de kadınlar için kullanılır.
FinceTürkçeDilbilgisel Cinsiyet
auto
araba
-
hän
o
-
lusikka
kaşık
-
haarukka
çatal
-
veitsi
bıçak
-
  • Gelecek zamanı ifade etmek için kullanılan bir zaman kipi bulunmaz. Gelecek zamanı ifade etmek için ya şimdiki zaman kullanılır ya da zaman zarfları ( yarın, gelecek hafta vb. ) kullanılır.
Geniş / Şimdiki ZamanGelecek Zaman
Luen kirjaa ( Kitabı okurum / okuyorum )
Luen kirjaa huomenna ( Kitabı yarın okuyacağım )
Syön banaania ( Muzu yerim / yiyorum )
Syön banaania pian ( Muzu birazdan yiyeceğim )
Tulen kotiin ( Eve gelirim / geliyorum )
Tulen kotiin ensi viikolla ( Eve gelecek hafta geleceğim )
  • 'Lütfen' ifadesini karşılayan bir kelime bulunmaz. Kiitos (teşekkür ederim) ifadesi 'lütfen' anlamında da kullanılmaktadır.
  • İsmin 15 hali vardır. Türkçede ismin 8 hali olduğundan ötürü Fince'deki 7 halin tam karşılığı yoktur.
İsmin HaliFinceTürkçe
Nominative ( Yalın Hal )
Talo
Ev
Accusative ( Yükleme Hali )
Talo-n
Ev-i
Genitive ( Sahiplik Hali )
Talo-n
Ev-in
Essive ( Koşul Hali )
Talo-na
Ev olarak / gibi
Partitive ( Belirtme Hali )
Talo-a
Ev-i
Translative ( Çevirme Hali )
Talo-ksi
Ev-e ( haline gelmek )
Inessive ( İçindelik Hali )
Talo-ssa
Ev-de ( içinde )
Elative ( Dışındalık Hali )
Talo-sta
Ev-den ( ayrılma )
Illative ( Girme Hali )
Talo-on
Ev-e ( girme )
Adessive ( Yakınlık Hali )
Talo-lla
Ev-de ( yakınında )
Ablative ( Ayrılma Hali )
Talo-lta
Ev-den
Allative ( Yönelme Hali )
Talo-lle
Ev-e ( doğru )
Abessive ( Yokluk Hali )
Talo-tta
Ev-siz
Comitative ( Birliktelik Hali )
Talo-ine
Ev-le
Instructive ( Öğretme Hali )
Talo-i-n
Ev aracılığıyla
  • Birçok dilde bulunan belirli tanımlık edatı (İngilizcedeki the gibi) ve belirsiz tanımlık edatı (İngilizcedeki a, an gibi) bulunmaz.
FinceTürkçe
opettaja
öğretmen, bir öğretmen
studentti
öğrenci, bir öğrenci
koulu
okul, bir okul
luokka
sınıf, bir sınıf
  • Fince eklemeli bir dildir. Kelimenin köküne ekler getirilerek yeni kelimeler elde edilir. Ekler çoğunlukla kelimenin sonuna getirilir. Çok az da olsa başa gelen ekler de vardır.
FinceTürkçe
auto + ssa
araba + da
auto + ssa + ni
araba + m + da
auto + i + ssa
araba + lar + da
puhu + t
konuşu + yor + sun
puhu + t + ko?
konuşuyor musun?
puhu + i + t
konuş + tun
ilman Hakan
Hakan olmadan
ennen Zeynep
Zeynep'ten önce
  • Noktalama işaretleri Türkçedeki gibidir. Örneğin virgül yan cümlecikler oluşturmak için kullanılabilir.
FinceTürkçe
Jos työskentelet, onnistut.
Çalışırsan, başarırsın.

Dil Örneği
Mika Waltari - Mısırlı
Sillä minä, Sinuhe, olen ihminen ja ihmisenä olen elänyt jokaisessaihmisessä, joka on ollut ennen minua, ja ihmisenä elän jokaisessaihmisessä, joka tulee jälkeeni. Elän ihmisen itkussa ja ilossa, hänensurussaan ja pelossaan elän, hyvyydessään ja pahuudessaan, oikeudessaja vääryydessä, heikkoudessa ja väkevyydessä. Ihmisenä olen eläväihmisessä ikuisesti enkä sen tähden kaipaa uhreja hautaani ja kuolemat-tomuutta nimelleni. Tämän kirjoitti Sinuhe, egyptiläinen, hän, joka eliyksinäisenä kaikki elämänsä päivät.

Ben, Sinuhe, sadece bir insanım. Benden önce var olmuş herkesin içinde yaşadım ve benden sonra gelecek herkesle yaşamaya devam edeceğim. İnsanların gözyaşları ve kahkahalarında, keder ve korkularında, iyilik ve kötülüklerinde, haklılık ve haksızlıklarında, zayıflık ve dayanıklılıklarında yaşamaya devam edeceğim. Bir insan olarak insanlıkla sonsuza dek yaşayacağım. Ne mezarımda bir adak ne de adımın ölümsüzleşmesini arzuluyorum. Bu satırlar tüm hayatını yalnız başına geçirmiş Mısırlı Sinuhe tarafından yazılmıştır.

Temel Fince İfadeler
FinceTürkçe
Terve / Moro / Moi
Merhaba
Hei / Moi
Selam
Mitä kuuluu?
Nasılsın?
Kiitos hyvää
İyiyim, teşekürler
Kiitos
Teşekkürler / Lütfen
Kiitos paljon
Çok teşekkürler
Kiitos samoin
Teşekkürler, sana da
Hyvää huomenta
Günaydın
Hyvää iltaa
İyi akşamlar
Hyvää yötä
İyi geceler
Hyvää päivää
İyi günler
Hauska tutustua
Tanıştığıma memnun oldum
Tervetuloa
Hoş geldiniz
Anteeksi
Afedersiniz
Nähdään
Sonra görüşürüz
Näkemiin
Görüşürüz
Hyvästi  
Hoşça Kal
Heippa / Moikka / Hei Hei / Moi Moi
Güle güle
Nimeni on Yunus
Adım Yunus
Puhun suomea
Fince biliyorum
En puhu suomea
Fince bilmiyorum
Puhutko suomea?
Fince biliyor musun?

Zorluk Derecesi

Fince zor, şahsına münhasır bir dildir. Fince, Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı Yurt Dışı Hizmetleri Enstitüsü tarafından anadili İngilizce olanlar için öğrenilmesi son derece zor bir dil olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’nin Kaliforniya eyaletindeki Monterey şehrinde bulunan Dil Koruma Enstitüsü Fince’yi öğrenme zorluğu bakımından anadili İngilizce olanlar için 3. seviye ( toplam 4 seviyede ) bir dil olarak sınıflandırmıştır. Dilin zorluğu sadece dilbilgisel yapısından dolayı değil ayrıca İngilizce ile karşılaştırıldığı zaman telaffuz ve tonlamasının da zor olmasından ötürüdür.

Fince ile Akraba Diller

Fince, bir Hint-Avrupa dili olmadığından dolayı dilbilgisi ve kelimelerin büyük çoğunluğu diğer Avrupa dillerinden oldukça farklıdır. Fince gibi Ural dillerinden olan iki diğer ulusal dil Estonca ve Macarca'dır. Estonlar ve Finler genellikle birbirini anlayabilir ama dilleri birbirinden farklıdır. Fince ve Macarca akraba diller olsalar bile sesleri ve yapıları birbirinden çok farklıdır. Fince ve Macarca birbirinden çok uzun zaman önce ayrılıp farklılaşmaya başlamıştır ve her iki dil de kendi kelime dağarcığını oluşturmuştur. Fince konuşan kişiler fazladan çalışma yapmazsa Macarcayı anlayamaz. Macarlar da aynı şekilde ilaveten çaba göstermezler ise Finceyi anlayamazlar. Bununla birlikte birbirine oldukça benzeyen birtakım kelimeler de vardır. Örneğin, 'el' kelimesi Fince'de käsi, Macarca'da kéz, 'gitmek' fiili Fince'de mennä, Macarca'da menni, 'balık' kelimesi Fince'de kala, Macarca'da hal'dır.

Etkileri

Genellikle bir yazar olarak bilinmesine rağmen J. R. R. Tolkien’in, çocukluğundan itibaren dillere karşı yoğun bir ilgisi vardı ve o bundan ötürü ilerleyen yıllarda filoloji profesörü olmuştur. Oxford Üniversitesi’nde profesör olarak çalıştığı yıllarda Finlerin ulusal destanı Kalevala’yı okumuş ve ondan çok etkilenmiştir. Fakat Kalevala’nın İngilizce tercümesini okuduğundan dolayı özgün Fince metni de edinmiş ve dilin estetik yapısına hayran kalmıştır. Kendisi bir dil uzmanı ve hayranı olduğu için bununla da yetinmeyerek üniversite kütüphanesinde bir Fince dilbilgisi kitabı bulmuş üstelik kitabı kütüphaneden defalarca ödünç almıştır. Kütüphanede bulduğu bu kitapla dili öğrenmeye başlayan Tolkien, Fince ile ilk karşılaştığında hissettiklerini şöyle ifade etmiştir: “Fince’yi keşfetmek, benim için tamamı daha önce hiç tatmadığım türde ve lezzette muhteşem şarap şişeleriyle dolu bir mahzeni keşfetmek gibiydi. Bu keşif, beni oldukça sarhoş etmişti.”

Fince'nin yapısı ve özellikleri, Tolkien'in yarattığı yapay dillerden biri olan Quenya dili üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Örneğin Quenya dilindeki lapse (bebek) kelimesi, Fince’deki lapsi (çocuk) kelimesinden yola çıkılarak oluşturulmuştur. Quenya dili, Tolkien’in yarattığı Orta Dünya’da Elfler’in konuştuğu dildir ve o eğer Elfler gerçekten var olsalardı onların Fince konuşacağını ifade etmiştir. Tolkien'in Orta Dünya'da geçen fantastik öykülerinde Quenya dili oldukça saygıdeğer bir dildir.

Fincenin Türkçe ile ortak yanları

Türkçe ile Fincenin ilişkili olduğu görüşü

Fince ile Türkçe arasındaki en önemli ilişki aynı dil ailesinin farklı kollarına mensup olmalarıdır.

Fincenin Türkî diller ile akrabalığı düşüncesinin oluşmasında dillerin genel dilbilgisi yapıları etkendir, iki dil arasında dilbilimsel değeri bulunan benzer sözcüklere rastlanmaktadır ve karşılaştırmalı Fince-Türkçe araştırması yapılmaktadır. Öte yandan bir başka etken ise tarihtir.

Her iki dil de Ural-Altay dil ailesi içerisindedir ve bitişimli dil yapısına sahiptir. Ancak Fince Ural grubunun Fin-Ugor altkolunun Fin Dilleri grubuna dahilken, Türkçe, Altay grubunun, Türkî Diller kolunun, Oğuz altgrubuna dâhildir. Ural dilleri Kuzey Sibirya kökenli, Altay dilleri ise Güney Sibirya kökenlidir. Dilbilgisi yapılarındaki pek çok paralellik Ural ve Altay dillerini bir üst grupta Ural-Altay Dilleri adı altında birlikte sınıflandırmaya olanak verir. Hatta bazı yabancı dilbilimciler Ural-Altay ayrımı yapılmaksızın tüm Ural dillerinin, Altay dil ailesi içerisinde yer alması gerektiği savunur. Türkçe ile Fincenin on binlerce yıl önceki geçmişi aynı köklere dayanabilir.

Başka dilbilimcilere göre Fince, Tatarca ve Çuvaşçaya çok yakın bir dildir. Öte yandan, Japonca ve Fince arasında da benzer sözcükler bulunmaktadır.

Fincenin en yakın olduğu diller; diğer Fin Dilleri olan, Estonca, Karelya Dili, Laponca, Vepsçe, Mordvince, Çeremişçe, Marice ve Komi dilleridir. Bu diller yine Fin-Ugur dil ailesi içinde Ugur bölümünü oluşturan Macarca ve Khanti-Mansi dilleriyle de akrabadır. Ural dillerinin Fin-Ugur kolundan başka bir de Sibirya’da konuşulan bir takım dilleri içeren Samoyet Grubu Dilleri vardır.

Öte yandan, Finlandiya'daki Turku şehrinin Türkiye ile bir bağlantısı yoktur. Bu kelime fince de pazar yeri manasina gelen eski bir kelimeden gelmektedir.

  • Bazı sözcüklerdeki benzer sesler ve dizimler göze çarpmaktadır: minä-ben, sinä-sen, olla-ol gibi...
  • Fince de sondan eklemeli bir dildir.

Karşılaştırmalı Tablo

TürkçeFinceÇuvaşçaTatarca
BenMinäEbeMin
SenSinäEzeSin
OHänValOl
DokuzYhdeksänTahharTogıs

Kalın ünlüler: a, o, u; ince ünlüler: ä, ö, ü; nötr: e, i.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Niemi, Clemens (1945). Finnish Grammar (3. bas.). Wisconsin: Interstate Printing Company.

İleri Okumalar
  • White, Leila (2006). A Grammar Book of Finnish. 1st edition. Helsinki: Finn Lectura. ISBN 951-792-146-2.
  • White, Leila (2010). Suomen Kielioppia Ulkomaalaisille. 8th edition. Helsinki: Finn Lectura. ISBN 978-951-792-092-6.
  • Risko, Agi (2004). Beginner's Finnish. 1st edition. New York: Hippocrene Books. ISBN 0-7818-1024-8.
  • Abondolo, Daniel (2012). Colloquial Finnish:The Complete Course for Beginners. 2nd edition. London and New York: Routledge. ISBN 978-0-415-49966-8.
  • Swallow, Deborah (2011). Culture Shock! A Survival Guide to Customs and Etiquette: Finland. 4th edition. Singapore: Marshall Cavendish. ISBN 13: 978-0-7614-6061-9.
  • Leney, Terttu - Needham, Liisa (2001). Finn Talk: Yksi Kaksi Kolme. 1st edition. Helsinki: Finn-Guild. ISBN 951-96004-4-2.
  • Leney, Terttu - Needham, Liisa (2001). Finn Talk: Neljä Viisi Kuusi. 1st edition. Helsinki: Finn-Guild. ISBN 951-96004-5-0.
  • Karlsson, Fred (2004). Finnish: An Essential Grammar. Routledge Essential Grammars. 6th edition. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-20705-3.
  • Niemi, Clemens (1945). Finnish Grammar. 3rd edition. Wisconsin: Interstate Printing Company.
  • White, Leila (2012). From Start to Finnish: A Short Course in Finnish. 10th edition. Helsinki: Finn Lectura. ISBN 978-951 -792-518-1.
  • Heikura, Vuokko (2013). Lessons on Finnish Grammar in English. 6th edition. Helsinki: VEA Books. ISBN 978-952-67875-1-0.
  • Leney, Terttu (2003). Teach Yourself Finnish. 1st edition. London: McGraw-Hill. ISBN 978-0071420082.
  • Gehring, Sonja - Heinzmann, Sanni (2010). Suomen Mestari 1. 1st edition. Helsinki: Finn Lectura.
  • Gehring, Sonja - Heinzmann, Sanni (2010). Suomen Mestari 2. 1st edition. Helsinki: Finn Lectura.
  • Gehring, Sonja - Heinzmann, Sanni (2010). Suomen Mestari 3. 1st edition. Helsinki: Finn Lectura.
  • Gehring, Sonja - Heinzmann, Sanni (2010). Suomen Mestari 4. 1st edition. Helsinki: Finn Lectura.
  • Nuutinen, Olli (2008). Suomea Suomeksi 1. 18th edition. Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Seura. ISBN 978-951-717-737-5.
  • Nuutinen, Olli (2008). Suomea Suomeksi 2. 11th edition. Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Seura. ISBN 978-951-717-764-1.
  • Lieko, Anneli - Chesterman, Andrew - Silfverberg, Leena (2007). Finnish for Translators. 3rd edition. Helsinki: Finn Lectura. ISBN 978-951-792-066-7.
  • Aaltio, Maija-Hellikki (2007). Finnish for Foreigners 1. 17th edition. Keuruu: Otava. ISBN 978-951-1-08145-6.
  • Aaltio, Maija-Hellikki (1999). Finnish for Foreigners 2. 4th edition. Keuruu: Otava. ISBN 951-1-09328-2.
  • Karlsson, Fred (2018). Finnish: A Comprehensive Grammar. 1st edition. London and New York: Routledge. ISBN 978-1-138-82103-3.

Dış bağlantılar
  1. Kyrjanen, Kaj (31 Ekim 2012). A Look at the Finnish Language, It's History and Development. University of Tampere. s. 61.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.