Türkmence

Türkmence (Türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه ya da türkmen dili, түркмен дили, تورکمن تیلی), çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmi dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur.

Türkmence
Türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه
Ana dili olanlar	Türkmenistan, İran, Afganistan, Türkiye
Konuşan sayısı	6.748 milyon [1]  (2009–2015)
Dil ailesi	Türki diller[2] Şaz Türkçesi Oğuz grubu Doğu Oğuz grubu Türkmence
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	tk
ISO 639-2	tuk
ISO 639-3	–
Diğer Oğuz dilleri içerisinde Türkmence.

Sınıflandırma

Türkmence, Türki diller dil ailesinin Şaz Türkçesi grubunun Oğuz öbeği içinde yer alır ve bu öbekte Horasan Türkçesi ile beraber Doğu Oğuz dilleri grubunu oluşturur.[3][4] Dil, diğer Oğuz dilleri olan Türkçe ve Azerice ile karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.

Türkmenistan'daki Türkmencenin Çovdur lehçesine benzeyen ve Rusya'da Stavropol Krayında yaşayan Kafkas Türkmenleri tarafından konuşulan Kafkasya Türkmencesi de Türkmence'nin bir lehçesi olarak kabul edildiği gibi ayrı bir Oğuz dili olarak da değerlendirilir.

Özbekistan'ın çoğunlukla Harezm bölgesinde konuşulan ve Özbekçe'den ses bilgisi ve gramer düzeylerinde önemli farkları bulunan Harezm Oğuzcası, Türkmenceyle benzer dil özellikleri paylaşır. Harezm Oğuzcasını, Türkmenceleşmiş Özbek diyalekti olarak kabul eden görüşler mevcuttur. Resmi yazışma ve eğitim dili olarak Türkiye Türkçesini kullanan Irak Türkmenlerinin kullandığı dil ise Azerbaycan Türkçesi ağızları içinde değerlendirilmektedir.

Coğrafi dağılım

Türkmence, Türkmenistan'da resmi dil statüsündedir. Türkmenistan'da yaşayan toplam 6 milyon kadar kişinin yanı sıra Türkmenistan'ın dışında, Afganistan'ın Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da Afganistan-İran sınırında yaşayan yaklaşık 1 buçuk milyon Afganistan Türkmeni ile İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan Türkmen Sahra denen coğrafi bölgede yaşayan 2 milyon İran Türkmeni'nin anadili konumundadır.

Tarihçe

SSCB döneminde Latin harfleriyle yayınlanmış bir metin örneği «Türkmen edebi diliniň esasy ýagdaýlary»

Yenisey havzası ve Ötüken'deki ana yurtlarından 9. ve 11. yüzyıllar arasında Aral gölünün kuzeyine ve Sirderya bölgesine göç eden ve Müslüman olduktan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar, 11. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklu Devletini kurup dalgalar halinde Harezm, Horasan, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya değin uzanmışlardır. Türkmenlerin kaderini değiştiren en önemli olaylardan biri de Moğol İstilalarıdır. Bunun neticesinde Türkmen boylarının bir kısmı Batıya doğru ilerlerken, bir bölümü de Afganistan-Harezm-Horasan-İran-Azerbaycan hattında kalmıştır. Günümüzde Türkmenistan'daki Türkmenler, Oğuz Türklerinin batıya ikinci büyük göç dalgasında yer almayan bakiyeleridir.

Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Eski Türkmen Türkçesi, yazılı belgelerle takip edilemeyen Ana Oğuz Türkçesinin içinden ayrılan veya Ana Oğuz Türkçesiyle beraber yaşamış olan bir kol olarak düşünülmektedir. Özellikle Hazar Denizi’nin batısına göç eden kalabalık Oğuz boylarının dışında, Hazar’ın doğusunda yaşamını sürdürmüş olan Oğuzların konuşmuş oldukları diyalektlerdir. Yazı dili olmadığı için Eski Türkmen diyalektleri olarak da belirtilebilir. Hazar Denizi’nin güneyi ve batısındam Balkanlar’a kadar olan sahada Eski Anadolu Türkçesi sonrasında 15. yüzyılla beraber Osmanlı Türkçesi ve Klasik Azerbaycan Türkçesi Oğuz yazı dilleri olarak sistemleşirken, Eski Türkmen diyalektleri de sahasında Kıpçak lehçeleri konuşan Türk boylarıyla beraber özelliğini oluşturmuştur. Tüm Türkistan'da olduğu gibi Türkmenlerin yaşadığı coğrafyada da yazı dili konumunda olan Harezm Türkçesi ve Çağatayca Türkmenler üzerinde etkili olmuştur.

Türkmence asıl eserlerini 18. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.[5] Türkmen edebiyatının en büyük şairi sayılan Mahtumkulu Firaki Türkmen edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. 18. yüzyıl şairi olan Mahtumkulu Türkmen halkına yol göstermeye ve umut vermeye çalışan bir şair olarak, şiirleri Türkmen hayatının her yönünü kapsamış ve Türkmen birliği, Türkmen ruhu ve şuuru, gibi konular Mahtumkulu’nun şiirlerinde en çok öne çıkan temalar olmuştur.

Dil özellikleri

Türkmence, Azerice ile birlikte Türkçeye en yakın olan dildir. Türkçe konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Türkmence, Azerice ve Türkçe gibi eski Oğuzca'dan kopup ayrı bir gelişim sergileyen bir dildir. Oğuz dilleri arasında yer alan Türkmence bununla beraber bu dillerden bir takım hususiyetlerle belirgin bir şekilde ayrılır. Bünyesinde eski Oğuzcaya ait unsurları barındırmasına rağmen Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dili olduğu için Azerice ve Türkçeden farklı olark Türk dillerinin Uygurca ve Kıpçak dili gibi doğu ve kuzey kolunda yer alan lehçelere ait özellikler de taşımaktadır. Türk dillerinin Oğuz grubunda görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var”, bermek "vermek" vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de Türkçenin ve Azerice’nin kısalttığı asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Aslî uzunluklar, Türkmence kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: aağı (ağıt), gaabak (göz kapağı), mooncuk (boncuk), ooba (oba,köy), oodun (odun).[5] Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde bulunan "f" ünsüzleri Batı Türkçesinin diğer kollarında korunurken Türkmencede, Kuzey ve Doğu lehçelerinin birçoğunda olduğu gibi, sistematik bir şekilde "p"ye dönmektedir: fermân > permaan, fikr > pikir, hefte > hepde, insâf > ınsaap. Türkmence, bunların dışında birçok özelliğiyle Batı grubuna giren diğer lehçelerle benzerlik göstermektedir.

Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Arapça ve Farsça kelimelerin geçişi dururken Rusça kelimelerin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Türkçe dışındaki Batı grubu Türk lehçelerinde Rusça kelimeler bakımından bir ortaklık söz konusudur. Türkçede ise, onlardan farklı olarak Fransızca ve İngilizce kelimeler bulunmaktadır.

Türkmencenin birçok ağzı bulunmaktadır. Söz konusu ağızlar, şu şekilde sıralanabilir: Yomut, Teke, Ersarı, Sarık, Salır, Gökleñ, Çovdur, Alili, Nohur, Garadaşlı, Änev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Bucak, Olam, İğdir, Surhı, Düyeci, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çärcev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Mücevür ve Arabaçı. Sovyet döneminde, edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas alınmış, ancak Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip edinmişlerdir. Bu çizgide gelişen Türkmenceyle yazan birçok şair ve yazar yetişmiş ve bunlar zaman zaman kendi ağızlarında bulunan bazı kelimelere de eserlerinde yer vermişlerdir.

Alfabe

Türkmence 1929 yılına kadar Arap harfleri ile yazılırdı. 1929–1940 arasında Latin harflerine geçilse de 1940 yılından itibaren Sovyet Türkmenistan'ında Rus etkisi nedeni ile Kiril afabesi'ne geçiş yapılmış ve Türkmence için Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağılıp Türkmenistan bağımsız bir ülke haline gelince, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov hemen Türkmencenin yazımında yeniden Latin harflerinin kullanımını teşvik etmeye başladı. Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla, Türkmen dilinin yazımında Latin harfleri esas alan, otuz harften oluşan, Türkmenistan'da Täze Elipbiý denen yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine geçilmiştir. Pound (£), dolar ($), yen (¥) ve yüzde işaretleri (¢) gibi bazı olağandışı harfler, daha geleneksel harf sembolleri ile değiştirilmiştir. Türkmence hala İran ve Afganistan'da Arap harfleri ile yazılmaktadır.

A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z

a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z

Alfabe Türk alfabesini temel alarak oluşturulduysa da birkaç farklılık bulunmaktadır.

Türkmen alfabesinde Türk alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:
ä: açık e
j: c
ž: j
ň: genizsi n
w: v
ý: y
y: ı

Dilbilgisi

Zamirler

1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:

Zamirler

Şahıs Zamirleri

Tekil		Çoğul
Türkmence	Türkçe	Türkmence	Türkçe
Meň	Ben	Biz	Biz
Seň	Sen	Siz	Siz
Ol	O	Olar	Onlar

Yönelme hâl çekimi:
maňa, saňa, oňa

2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;

• "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
• Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
• Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.

muny: bunu muňa: buna onuň: onun

Şimdiki zaman (Häzirki zaman)

-ýar, -ýär Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Şimdiki Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelýärin	geliyorum	okaýaryn	okuyorum	gelmeýärin	gelmiyorum	okamaýaryn	okumuyorum
gelýärsiň	geliyorsun	okaýarsyň	okuyorsun	gelmeýärsiň	gelmiyorsun	okamaýarsyň	okumuyorsun
gelýär	geliyor	okaýar	okuyor	gelmeýär	gelmiyor	okamaýar	okumuyor
gelýäris	geliyoruz	okaýarys	okuyoruz	gelmeýäris	gelmiyoruz	okamaýarys	okumuyoruz
gelýärsiňiz	geliyorsunuz	okaýarsyňyz	okuyorsunuz	gelmeýärsiňiz	gelmiyorsunuz	okamaýarsyňyz	okumuyorsunuz
gelýärler	geliyorlar	okaýarlar	okuyorlar	gelmeýärler	gelmiyorlar	okamaýarlar	okumuyorlar

Geniş zaman (Nämälim geljek zaman)

Geniş Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelerin	gelirim	okaryn	okurum	gelmerin	gelmem	okamaryn	okumam
gelersiň	gelirsin	okarsyň	okursun	gelmersiň	gelmezsin	okamarsyň	okumazsın
geler	gelir	okar	okur	gelmez	gelmez	okamaz	okumaz
geleris	geliriz	okarys	okuruz	gelmeris	gelmeyiz	okamarys	okumayız
gelersiňiz	gelirsiniz	okarsyňyz	okursunuz	gelmersiňiz	gelmezsiniz	okamarsyňyz	okumazsınız
gelerler	gelirler	okarlar	okurlar	gelmezler	gelmezler	okamazlar	okumazlar

Gelecek zaman (Mälim geljek zaman)

Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.

Gelecek Zaman
Olumlu				Olumsuz
men geljek	geleceğim	men okajak	okuyacağım	men geljek däl	gelmeyeceğim	men okajak däl	okumayacağım
sen geljek	geleceksin	sen okajak	okuyacaksın	sen geljek däl	gelmeyeceksin	sen okajak däl	okumayacaksın
ol geljek	gelecek	ol okajak	okuyacak	ol geljek däl	gelmeyecek	ol okajak däl	okumayacak
biz geljek	geleceğiz	biz okajak	okuyacağız	biz geljek däl	gelmeyeceğiz	biz okajak däl	okumayacağız
siz geljek	geleceksiniz	siz okajak	okuyacaksınız	siz geljek däl	gelmeyeceksiniz	siz okajak däl	okumayacaksınız
olar geljek	gelecekler	olar okajak	okuyacaklar	olar geljek däl	gelmeyecekler	olar okajak däl	okumayacaklar

Görülen geçmiş zaman (Öten zaman)

Görülen Geçmiş Zaman
Olumlu				Olumsuz
geldim	geldim	okadym	okudum	gelmedim	gelmedim	okamadym	okumadım
geldiň	geldin	okadyň	okudun	gelmediň	gelmedin	okamadyň	okumadın
geldi	geldi	okady	okudu	gelmedi	gelmedi	okamady	okumadı
geldik	geldik	okadyk	okuduk	gelmedik	gelmedik	okamadyk	okumadık
geldiňiz	geldiniz	okadyňyz	okudunuz	gelmediňiz	gelmediniz	okamadyňyz	okumadınız
geldiler	geldiler	okadylar	okudular	gelmediler	gelmediler	okamadylar	okumadılar

Türkmencenin imlasına bağlı olarak:
Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman eki her zaman -dy, -di şeklinde yazılır.

• gördi, gördiler

İki ya da daha fazla heceden sonra tüm şahıslarda bu durum görülür.

• düşündim, düşündiň, düşündi, düşündik, düşündiňiz, düşündiler

Öğrenilen geçmiş zaman

Öğrenilen geçmiş zaman I
Olumlu				Olumsuz
gelipdirin	gelmişim	okapdyryn	okumuşum	gelmändirin	gelmemişim	okamandyryn	okumamışım
gelipdirsiň	gelmişsin	okapdyrsyň	okumuşsun	gelmändirsiň	gelmemişsin	okamandyrsyň	okumamışsın
gelipdir	gelmiş	okapdyr	okumuş	gelmändir	gelmemiş	okamandyr	okumamış
gelipdiris	gelmişiz	okapdyrys	okumuşuz	gelmändiris	gelmemişiz	okamandyrys	okumamışız
gelipdirsiňiz	gelmişsiniz	okapdyrsyňyz	okumuşsunuz	gelmändirsiňiz	gelmemişsiniz	okamandyrsyňyz	okumamışsınız
gelipdirler	gelmişler	okapdyrlar	okumuşlar	gelmändirler	gelmemişler	okamandyrlar	okumamışlar

Günler ve Aylar

Türkmenistan'ın eski Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı döneminde 2003 yılında değiştirilen ay ve gün isimleri Gurbanguli Berdimuhamedov döneminde 1 Temmuz 2008'de halktan gelen istekler üzerine önceki haline getirilmiştir. Gün isimleri Farsça'dan gelmekte olup ay isimleri ise Rusça'dan gelmiştir.

Türkçe	Türkmence
Pazartesi	Duşenbe
Salı	Sişenbe
Çarşamba	Çarşanbe
Perşembe	Perşembe
Cuma	Anna
Cumartesi	Şenbe
Pazar	Ýekşenbe

Türkçe	Türkmence
Ocak	Ýanwar
Şubat	Fewral
Mart	Mart
Nisan	Aprel
Mayıs	Maý
Haziran	Iýun
Temmuz	Iýul
Ağustos	Awgust
Eylül	Sentýabr
Ekim	Oktýabr
Kasım	Noýabr
Aralık	Dekabr

Renkler

Türkmence'de “renk” sözünü karşılamak üzere kullanılan “reňk” sözü Türkmence'ye Farsça'dan geçmiştir ve Azerice, Türkçe ve Gagavuzcada da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan siyah, kahverengi Arapça olup Türkmence'deki gara, al ve mele Türk dillerine özgüdür. Buna karşılık Türkmence'deki pembe karşılığında kullanılan gülgüne Farsça'dan geçmiştir.

Türkçe	Türkmence
Kara	Gara
Ak	Ak
Mavi, Gök	Gök
Kırmızı, Kızıl	Gyzyl
Sarı	Sary
Yeşil	Ýaşyl
Kahverengi	Mele
Mor	Mawy
Pembe	Gülgüne
Turuncu	Mämişi
Boz	Çal

Mevsimler

Türkçe	Türkmence
İlkbahar	Bahar
Yaz	Ýaz
Sonbahar, Güz	Güýz
Kış	Gyş

Örnek- Mahtumkulu Firaki

Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy, Ceyhun ile Bahr-ı Hazar arası,

Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň; Çöl üstünden eser yeli Türkmen'in;

Gül-gunçasy – gara gözüm garasy, Gül goncası - kara gözüm karası

Gara dagdan iner sili türkmeniň. Kara dağdan iner seli Türkmen'in.

Hak sylamyş bardyr onuň saýasy, Hak sıylamış, vardır onun sayesi,

Çyrpynşar çölünde neri, maýasy, Çırpınışır çölünde neri(erkek deve), mayası(dişi deve)

Reňbe-reň gül açar ýaşyl ýaýlasy, Rengarenk gül açar yeşil yaylası,

Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň. Gark olmuş reyhana çölü Türkmen’in.

Al-ýaşyl bürenip çykar perisi, Al-yeşil bürünüp çikar perisi,

Kükeýip bark urar anbaryň ysy, Yayılıp berk vurur amberin kokusu,

Beg, töre, aksakal ýurduň eýesi, Bey, töre, ak-sakal yurdun iyesi(sahibi),

Küren tutar gözel ili türkmeniň. Tay tutar güzel ili Türkmen'in.

Ol merdiň ogludyr, mertdir pederi, O merdin oğludur, merttir pederi,

Görogly[6] gardaşy, serhoşdyr seri, Köroğlu kardeşi, sarhoştur seri,

Dagda, düzde kowsa, saýýatlar, diri Dağda, düzde kovsa, avcılar, diri

Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň. Ala bilmez, yolbars (arslan) oğlu Türkmen'in.

Köňüller, ýürekler bir bolup başlar, Gönüller, yürekler bir olup başlar,,

Tartsa ýygyn, erär topraklar-daşlar, Tartsa (Toplansa) yığın (toplum), erir topraklar taşlar,

Bir suprada taýýar kylynsa aşlar, Bir sofrada hazır kılınsa aşlar (yiyecekler),

Göteriler ol ykbaly türkmeniň. Götürülür (Yükselir) o ikbali Türkmen’in.

Köňül howalanar ata çykanda, Gönül havalanır ata çıkanda,

Daglar lagla döner gyýa bakanda, Dağlar lâl'e döner kıya (yan) bakanda

Bal getirer, joşup derýa akanda, Bal getirir, coşup derya akanda

Bent tutdurmaz, gelse sili türkmeniň. Bent tutturmaz, gelse seli Türkmen’in.

Gapyl galmaz, döwüş güni har olmaz, Gafil kalmaz, savaş günü har olmaz,

Gargyşa, nazara giriftar olmaz, Kargışa (lanete), nazara giriftar olmaz,

Bilbilden aýrylyp, solup, saralmaz, Bülbülden ayrılıp, solup, sararmaz,

Daýym anbar saçar güli türkmeniň. Daim amber saçar, gülü Türkmen'in.

Tireler gardaşdyr, urug ýarydyr, Boylar kardeştir, uruk (soy) yâridir,

Ykballar ters gelmez hakyň nurudyr, İkballer ters gelmez hakkın nurudur,

Mertler ata çyksa, söweş sarydyr, Mertler ata çıksa, savaş zamanıdır,

Ýow üstüne ýörär ýoly türkmeniň. Yağı(düşman) üstüne yürür yolu Türkmen’in.

Serhoş bolup çykar, jiger daglanmaz, Sarhoş olup çıkar, ciğer dağlanmaz,

Daşlary syndyrar, ýoly baglanmaz, Taşları sındırır (kırar), yolu bağlanmaz,

Gözi gaýra düşmez köňül eglenmez, Gözü gayrıya düşmez, gönlü eyleşmez,

Magtymguly – sözlär tili türkmeniň. Mahtumkulu – söyler dili Türkmeniň.

Kaynakça

1. Turkmen at Ethnologue (21st ed., 2018)
2. Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
3. "Glottolog 4.2.1 - East Oghuz". glottolog.org. 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.
4. Robbeets, Martine; Savelyev, Alexander (27 Mayıs 2020). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-880462-8.
5. Çağdaş Türk Yazı Dilleri-I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir 2011, s. 99.
6. "Epic of Koroghlu - Wikipedia". İngilizce Vikipedi. 8 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.

Dış bağlantılar

• Türkmen Türkçesinin İzahlı Sözlüğü
• Türkmence<>Türkçe Sözlük