Yezdânizm

Yezdânizm[1][2] İslâmiyet'e Bahâîlik'ten de uzak kalan inançlar topluluğu[3] - Zentçe "Yazata" kelimesi ile aynı mânâya gelen ve Kürtçedeki "tapılmaya değer" anlamındaki "Yazdân" kelimesinden Zerdüştlük mefhumunu ifade etmek maksadıyla üretilen bir ihtira.[1] İslâmiyet'te Allâh’ûr-Râhman’ûr-Râhîym olarak adlandırılan Tanrı, Mecûsîler'e göre "Yezdân" (tüm hayırların yaradanı olan "Hayır Tanrısı") olarak bilinmekteydi.[4]

Yezidiler.[5]

Yezdânizm

“Yezdânizm”[1], İslâmî-Bâtınî inançlarla herhangi bir alâkası bulunmayan Yezîdî gnostik dini,[5] Hitit mitolojisinden esinlenen antik Anadolu paganizmini Kürt-Alevî kimliğini benimsemiş kitleler arasında yeniden canlandırmaya uğraşan Işık Alevîliği,[6] Hûrrem’îyye ve Bâbek’îyye hareketlerinin etkisi altında kalan Kızılbaş-Alevilik[1] ve İslâm tasavvufunun özellikle de Bektâşîliğin Mazdeizm i’tikatları üzerinde oluşturduğu tesirler neticesinde yeniden biçimlenen “Yâresânî Kürt tarîkatı” [2] gibi “gayrî-İslâmî İran-Kürt kökenli gruplar” [3] arasında mevcut inançları tanımlamak maksadıyla ilk defa “Mehrdad R. Izady” [1] tarafından kullanılan yeni bir tâbirdir. Yezdânizm üç ana başlık[1] altında incelenebilir:

Yezidîler / Êzidîlik (Êzidîtî)[7]

Muhammed bin Abdullah tarafından babası El-Hakem ibn-i Ebî el-ʿAs ile birlikte Mekke'nin güneyindeki Taif kentine sürülen ve sonradan Emevîler'in dördüncü halifesi olan Mervan bin Hakem bin Ebî’l-ʿAs'ın soyundan gelen Adi bin Musafir'in[3] adına atfedilerek Zerdüştlük ilkeleri üzerine kurulan, evrenin ve insanların Azda adında bir tanrının görevlendirmiş olduğu Melek Tavus tarafından yaratıldığına inanan, fakat İslam peygamberleri olan İbrahim, Musa, İsa, ve Muhammed bin Abdullah'ın peygamberliklerini tanımayan, "Meshaf Reş" ve "Kitab el Celve" adlı kitapları dinî öğretilerinin temel dayanağı olarak kabullenen inanç.

Yâresanîler / Ehl-i Hakk (Yarsanîtî)

Irak-Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ne ait olan Süleymaniye kentindeki Yarsanîler. (Duvardaki resim dinî semboller içermektedir).

Yarsanizm veya Yârisanîlik[8][9] olarak da bilinir. Musa el-Kâzım soyundan geldiği öne sürülen ve Hacı Bektaş-ı Veli ile özdeşleştirilen "Sultan Sahak" tarafından 15. yüzyılda Zerdüştlük inancından beslenerek kurulan, Kur'an-ı Kerîm'in Allah'ın kelâmı olduğunu kabul etmeyen ve Muhammed'in peygamberliğini tanımayan, fakat Ali bin Ebâ Tâlib Merkedî'nin ulûhuyeti temeli üzerine dayanan ve "Kelâm-ı Serencâm" adlı kitabı dînî öğretilerinin temel kaynağı olarak kabullenen dinî inanç.

İslâm i'tikadı ile mukayesesi

Tanrı'ın yeryüzüne birbirini izleyen yedi ayrı surette tecelli ettiğine inanılan bu i'tikatta İslâmî inanca karşılık olarak Dünya'nın yaradanı Havandagar, Allâh’û-Celle-Celâle’hû'nun makâmını temsil etmekte ve yeryüzünde Hakk'ın en yüksek mertebedeki tecellisi olarak zuhur ettiğine inanılmaktadır. Hakk Teâlâ'nın yeryüzünde bir alt mertebedeki tecellisinin ise Ali bin Ebî Tâlib olduğu i'tikadı hâkimdir.

"Ali-İlâhîler" ve "Nusayrîler" ile olan benzerliği

İ'tikaden Alevî-Müslüman olan "Kürt Alevîleri" ile karıştırılmaması gereken bu inanç topluluğunun, "Nusayrîler" ve "Ali-İlâhîler" gibi Ali bin Ebâ Tâlib'in makâm-ı mâneviyesini Cenâb-ı Hakk ile özdeştirmelerinden başka benzer ortak yanları bulunmamaktadır.[9]

Işıkçılık / Işık Alevîliği (Elewîtî)[6]

Erdoğan Çınar tarafından ortaya atılan Alevîliğin Hititler ile Luviler'in kültürleri'nin devamı olduğu, on binlerce yıllık geçmişten gelen tüm dinleri etkileyen, ve bütün semavî dinlerin başlangıcını oluşturan asıl kaynak, "Serçeşme" [6] olduğunu öne süren inanç.

Kaynakça

1. Izady, Mehrdad R. (1992), The Kurds : a concise handbook, Washington & London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9
2. Bulut, Faik, (2011), Ali'siz Alevîlik, Berfin Yayıncılık.
3. Kreyenbroek, Philip G. (1996). "Religion and Religions in Kurdistan". Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd. ISBN 1856493296.
4. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Cilt 10, Sahife 491, Feza Gazetecilik, Yenibosna, İstanbul.
5. Xemgin, E. (2012), Mazda İnancı ve Alevîlik, Berfin Yayıncılık.
6. Erdoğan Çınar (2004). Alevîliğin Gizli Tarihi, Chivi Yazıları. idefix.com. 5 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2013.
7. John Bowker, (Ed.) (2000). "Yezidis". The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Oxford University Press.
8. Hamzeh'ee, M. Reza Fariborz (1995). [Methodological Notes on Interdisciplinary Research on Near Eastern Religious Minorities Methodological Notes on Interdisciplinary Research on Near Eastern Religious Minorities] |bölümurl= değerini kontrol edin (yardım) |bölümurl= eksik başlık (yardım). Krisztina Kehl-Bodrogi, et al., ed. (Ed.). Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill. ss. 101-117. ISBN 90-04-10861-0.
9. Elahi, Bahram (1987). The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi. ISBN 0-7126-0200-3.

Başvuru kitapları

Bibliografya

• Engin, Ismail & Franz, Erhard (2000). Alevîler / Alewiten. Cilt 1 Band: Kimlik ve Tarih / Identität und Geschichte. Hamburg: Deutsches Orient Institut (Mitteilungen Band 59/2000). ISBN 3-89173-059-4
• – , (2001). Alevîler / Alewiten. Cilt 2 Band: İnanç ve Gelenekler / Glaube und Traditionen. Hamburg: Deutsches Orient Institut (Mitteilungen Band 60/2001). ISBN 3-89173-061-6
• – , (2001). Alevîler / Alewiten. Cilt 3 Band: Siyaset ve Örgütler / Politik und Organisationen. Hamburg: Deutsches Orient Institut (Mitteilungen Band 61/2001). ISBN 3-89173-062-4
• Kehl-Bodrogi, Krisztina (1992). Die Kizilbas/Aleviten. Untersuchungen uber eine esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien. Die Welt des Islams, (New Series), Vol. 32, No. 1.
• Kitsikis, Dimitri (1999). Multiculturalism in the Ottoman Empire: The Alevi Religious and Cultural Community, in P. Savard & B. Vigezzi eds. Multiculturalism and the History of International Relations Milano: Edizioni Unicopli.
• Kjeilen, Tore (undated). "Alevism4 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," in the (on-line) Encyclopedia of the Orient.
• Shankland, David (2003). The Alevîs in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition. Curzon Press.
• Shindeldecker, John (1996). Turkish Alevis Today. Istanbul: Sahkulu.
• White, Paul J. & Joost Jongerden (eds.) (2003). Turkey’s Alevi Enigma: A Comprehensive Overview. Leiden: Brill.
• Yaman, Ali & Aykan Erdemir (2006). Alevîsm-Bektashism: A Brief Introduction, London: England Alevi Cultural Centre & Cemevi. ISBN 975-98065-3-3
• Vorhoff, Karin. (1998), “Academic and Journalistic Publications on the Alevi and Bektashi of Turkey.” In: Tord Olsson/Elizabeth Özdalga/Catharina Raudvere (eds.) Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives, Istanbul: Swedish Research Institute, pp. 23–50.
• Zeidan, David (1999) "The Alevi of Anatolia." Middle East Review of International Affairs 3/4.

Kızılbaş Kürtler

• Bumke, Peter (1979). "Kizilbaş-Kurden in Dersim (Tunceli, Türkei). Marginalität und Häresie." Anthropos 74, 530-548.
• Gezik, Erdal (2000), Etnik Politik Dinsel Sorunlar Bağlamında Alevî Kürtler, Ankara.
• Izady, Mehrdad R. (1992), The Kurds : a concise handbook, Washington & London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9.
• Van Bruinessen, Martin, (1996). Kurds, Turks, and the Alevî revival in Turkey.25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Middle East Report, No. 200, pp. 7–10. (NB: The on-line version is expanded from its original publication.)
• – , (1997). "Aslını inkâr eden haramzadedir! The Debate on the Kurdish Ethnic Identity of the Kurdish Alevis." In K. Kehl-Bodrogi, B. Kellner-Heinkele, & A. Otter-Beaujean (eds), Syncretistic Religious Communities in the Near East (Leiden: Brill).
• White, Paul J. (2003), “The Debate on the Identity of ‘Alevî Kurds’.” In: Paul J. White/Joost Jongerden (eds.) Turkey’s Alevî Enigma: A Comprehensive Overview. Leiden: Brill, pp. 17–32.

Ghulat Şî’î (Köktendinci) tarikât hakkında

• Halm, H. (1982). Die Islamische Gnosis: Die extreme Schia und die Alawiten. Zurich.
• Krisztina Kehl-Bodrogi, Krisztina, & Barbara Kellner-Heinkele, Anke Otter-Beaujean, eds. (1997) Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill, pp. 11-18.
• Moosa, Matti (1988). Extremist Shiites: The Ghulat Sects, Syracuse University Press.
• Van Bruinessen, Martin (2005). "Religious practices in the Turco-Iranian world: continuity and change." French translation published as: "Les pratiques religieuses dans le monde turco-iranien: changements et continuités", Cahiers d'Études sur la Méditerranée Orientale et le Monde Turco-Iranien, no. 39-40, 101-121.