Ünlü düşmesi

Ünlü düşmesi, Türkçede görülen bir ses olayıdır. Genellikle ikinci hecesinde dar bir ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerde görülür ancak istisnaları mevcuttur.

Örnekler
alın > alnım kayıp > kaybetmek çevir- > çevrim burun > burnu

İki heceli sözcüklerde

İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

• yalın-ız = yalnız (aradaki ı harfi düşmüştür)
• burun-um = burnum (aradaki u harfi düşmüştür)
• boyun-um = boynum (aradaki u harfi düşmüştür)
• omuz-um = omzum (aradaki u harfi düşmüştür)
• ağız-ım = ağzım (aradaki ı harfi düşmüştür)
• alın-ım = alnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
• karın-ım = karnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
• isim-im = ismim (aradaki i harfi düşmüştür)
• fikir-imiz = fikrimiz (aradaki i harfi düşmüştür)
• keşif-im = keşfim (aradaki i harfi düşmüştür)
• beyin-in = beynin (aradaki i harfi düşmüştür)
• resim-in = resmin (aradaki i harfi düşmüştür)
• devir = devri (burada sadece harf yerinin değişmesi olmuştur)

ÖNEMLİ: Bu sözcükler bir ikileme oluşturduğunda ünlü düşmesi görülmez:[1]

• burun buruna, omuz omuza, devirden devire, ağızdan ağıza

Bunun haricinde birleşik isim oluşturan bazı isimlerde de ünlü düşmesi görülür:

• kahve-altı = kahvaltı (aradaki e harfi düşmüştür)
• ne-için = niçin (aradaki e harfi düşmüştür)
• ne-asıl = nasıl (aradaki e harfi düşmüştür)
• sütlü-aş = sütlaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
• güllü-aş = güllaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
• cuma-ertesi = cumartesi (aradaki e harfi düşmüştür)
• pazar-ertesi = pazartesi (aradaki e harfi düşmüştür)

İsimden oluşturulan fiillerde

Bazı isimlerin, ünlü ile başlayan yapım ekleri veya yardımcı fiiller alarak, fiil gövdesi haline gelmeleri sonucunda oluşur

• meyil+etmek > meyletmek
• sabır+etmek > sabretmek
• seyir+etmek > seyretmek
• küfür+etmek > küfretmek
• emir+etmek > emretmek
• şükür+etmek > şükretmek
• hapis+olmak > hapsolmak
• kayıp+olmak > kaybolmak
• kahır+olmak > kahrolmak
• sarı-armak > sararmak
• koku-lamak > koklamak
• yumurta-lamak > yumurtlamak
• ileri-lemek > ilerlemek
• oyun-amak > oynamak
• sızı-lamak > sızlamak

Fiilden oluşturulan isimlerde

Fiil köklerinden yapım ekleri ile isme dönüşen bazı sözcüklerde görülür:

• uyumak > uyku (u düşmüştür)
• kıvırmak > kıvrım (ı düşmüştür)
• devirmek > devrim (i düşmüştür)
• çevirmek > çevre (i düşmüştür)
• kavuşmak > kavşak (u düşmüştür)
• buyurmak > buyruk (u düşmüştür)

Belirtisiz ad tamlamasıyla oluşturulan yer adlarında

• Kadıköyü > Kadıköy
• Tekirdağı > Tekirdağ
• Elmadağı > Elmadağ
• Güniz Sokağı > Güniz Sokak

Yaygın hatalar

Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, bura, şura, ora, ileri gibi sözcükler herhangi bir ek aldığında ünlü düşmesi görülmez:[1]

• aşağıda, yukarıdan, içeride, dışarıda, buradan, şurada, orada, ileride

Kaynakça

1. Ünlü Düşmesi Türk Dil Kurumu