İrini (Bizans imparatoriçesi)

İrini (Yunanca: Ειρήνη) (d. yak.752 - o. 9 Ağustos 803) İrini Sarantapechaina veya Atinalı İrini (Yunanca:Ειρήνη η Αθηναία) olarak da anılan ve tam yetkili imparatorluk gücü ile 797-803 döneminde hüküm süren Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesidir.

İrini Ειρήνη
İmparatoriçe İrini'nin altın solidusu, her iki yüzde büstü mevcuttur
Bizans İmparatoriçesi
Hüküm süresi	797 - 802
Önce gelen	VI. Konstantinos
Sonra gelen	I. Nikiforos
Eş(leri)	IV. Leon
Çocukları	VI. Konstantinos
Tam ismi İrini Sarantapechaina
Hanedan	İsaurya Hanedanı
Doğum	yak. 752
Ölüm	9 Ağustos 803 Midilli
Defin	İstanbul

İsauria Hanedanı
Kronoloji
III. Leon		717–741
Ortak imparator olarak V. Konstantinos ile, 720–751
V. Konstantinos		741–775
Ortak imparator olarak IV. Leon ile, 751–775
Artabasdos		741–743
Gaspçı
IV. Leon		775–780
Ortak imparator olarak VI. Konstantinos ile, 776–780
VI. Konstantinos		780–797
İrini'nin naipliği altında, 780–790 ve ortak imparator olarak, 792–797
İrini naibe imparatoriçe olarak		797–802
Veraset
Öncül: Yirmi Yıllık Anarşi		Ardıl: Nikiforos Hanedanı

775-780 döneminde kocası Leo imparatorluk yapmakta iken eşi olarak imparatoriçe unvanı taşımış ve 780-797'de genç oğlu VI. Konstantinos imparator olarak hüküm sürerken taht naipliği yapmıştır. Tam yetkili imparatoriçe olarak 797-803'te hüküm sürerken, (basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış) basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır.

Gençlik ve evlilikle imparatoriçelik

İrini Atina'da yaşayan bir soylu aileye, Sarantapechos ailesine mensuptu. Babası ve annesi çocukken öldüğü için bir soylu patrisiyen sınıfına dahil olan ve olasılıkla Helas Themasi valisi (strategos) olan amcası Konstantinos Srantapechos tarafından büyütüldü. 1 Kasım 769'da, daha 17 yaşında iken, Bizans İmparatoru V. Konstantinos tarafından Konstantinoplis'e getirtildi ve 17 Aralık'ta Hazar asıllı eşi Çiçek'ten olan oğlu Leo ile evlendirildi. Niçin imparatora gelin seçildiğini açıklayan tarihi kaynaklar bulunmamaktadır. Fakat Bizans tarihçilerinin kabul ettikleri en uygun açıklama Bizans geleneklerine göre bir "gelin-görücülük-müsabakası" yapıldığı; buna başkent ve taşradaki seçkin soylu ve yaşı uygun genç kızların katıldığı ve bunlar arasından damat olacak tarafından gelin olarak İrini seçildiğidir.

14 Ocak 771'de İrini ile Leo'nun, sonradan VI. Konstantinos adıyla imparator olacak, bir oğulları oldu. İmparator V. Konstantinos Ağustos 775'te öldü ve oğlu ve İrini'nin kocası Leo'ya 25 yaşında onun yerine imparator olarak taç giydirildi. Leo'da babası gibi putkıran (ikonoklast) politikalar uygulamaya devam etti. Fakat önceleri bu politika putsevenlere karşı çok ılımlı cezalar uygulanmakta iken sonradan bu cezalar daha şiddetlendi. Ağustos 789de birçok putseven saray mensubu ağır cezaya çarptırıldı. Doğru olduğu çok olası söylentileri yazan tarihçiler Leo'nun evlilik yatağında eşi İrini'nin saklamış olduğu ikonları bulduğunu ve bundan sonra da eşi ile aynı yatağı paylaşmaktan kaçındığını bildirirler. Buna rağmen, 8 Eylül 780'de İrini'nin kocası IV. Leo öldüğü zaman tahta geçirilen 9 yaşında oğlu Konstantinos için taht naibi olarak annesi İrini seçildi.

Oğluna taht naipliği

İrini ile oğlu VI. Konstantinos'u gösteren altın solidus

Oğlu tahta geçer geçmez iktidarı elinde bulunduran İrini çok tehlikeli bir komployu durdurmayı başardı. Kocasının üvey kardeşi ve en yüksek unvan sahibi olan Sezar rütbeli Nikiforos ve yandaşları, Nikiforos'u tahta geçirmek için bir komplo kurmuşlardı. İrini hemen Nikiforos'u ve onun komplo ortaklarının hepsini, imparatorluğa geleneksel olarak aday olamayacak papaz rütbesi verdirdi ve papaz olarak kiliselerde o Noel'de ayin yapmalarını emretti.

İrini, Papa ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun Karolenj hanedanı ile yakın ilişki kurmayı devlet politikasının önemli bir unsuru olarak kabul etmişti. 781'de İmparator Şarlman'ın üçüncü eşi "Hildegard"'dan olan kızı "Rotrude" ile Konstantinos arasında bir nişanlanma anlaşması imzalandı. Bu Frank Prenses'e Yunanca öğretmek için bir idareci hoca gönderilmesi hazırlıkları nerede ise bitmekte iken, 787de oğlunun itirazlarına rağmen İrini'nin isteklerine göre bu nişan bozuldu.

Sonra Sicilya adası askerî valisi (Styrategod) olan "Elpidios" isyanı çıktı. İrini bu isyanı şiddetle bastırdı. Elpidios'un Konstantinopolis'te bulunan ailesi tutuklanarak onlara işkence uygulandı. Sicilya adasına güçlü bir donanma filosu gönderildi. Buna mukavemet edemeyen Elpidios Kuzey Afrika'ya İfrikiye'de Araplara sığındı.

Abbasilerin Arap orduları Halife Mehdi ve Halife Harun Reşid dönemlerinde Anadolu'ya yıllık talan hücumları yapmakta devam etmekteydiler. General Mihail Lacanodrakon bu hücumları dururmayı başardıysa da doğu sınırındaki Boukellarion Theması askerî valisi (strategos) Tatzates kaçıp Abbasilere sığındıktan sonra İrini yeni barış müzakerelerine girmek zorunda kaldı. Bu müzakereler sonunda üç yıllık bir barış imzalandı ve Bizans yıllık tazminat olarak 10.000 adet özel işlemeli ipek elbise vermeyi ile Arap tüccarlarına Bizans pazarlarının açılmasını kabul etti.

İrini'nin taht naipliği sırasında uyguladığı en önemli politika "putkıran" politikaların ortadan kaldırılarak ikonlara ve heykellere verilen dinsel önemin yeniden tanınmasıdır. Bu politikayı uygulayabilmek için İrini önce Ortodoks Konstantinopolis Patriği olarak putsevenlere yakınlığı bilinen "Tarasios"'u seçtirdi. Sonra Patrikle birlikte iki önemli Ortodoks Kilisesi sinodu toplantısı yapılması için 784'te bildiri yayınladılar. Bunlardan birincisi 786'da Konstantinopolis'te toplandı. Fakat bu sinod toplantısında "putkıranlar" önemli yer almışlardı ve ordunun komutanları da genellikle putkıran taraftarları idiler. Bunlar İrini ve Patriğin "putseven" politikalarını kabul etmediler. İkinci toplantı Yedinci Ekümenik konsil adı ile İznik (o zamanki Nicea) da yapıldı ve taht naibi ve patrik bu sinod için üyeleri iyi taramışlardı ve putkıran taraflısı askerlerin baskısı da bu taşra şehrinde daha azdı. İznik Sinodu 787'de resmen ikonlara tapınmayı ve onlara büyük saygı göstermeyi serbest bıraktı. Bu sinod ayrıca resmen Doğu Ortodoks Kilisesi ile Papa idaresindeki Roma Katolik Kilisesi'ni tek bir Hristiyan Katolik Kilise olarak ilan etti.

Bu, Papalık ile Bizans ilişkilerinin çok iyileşmesine neden olmasına rağmen Bizans'ın İtalya'da bulunan arazilerini ellerine geçirmek isteyen Frankların bu Bizans arazilerine hücumunu önleyemedi. 788'de İtalya'da Bizans'a ait olan Istria ve Benevento Franklar tarafından ele geçirildi.

İrini'nin askerî gayretleri ancak Balkanlarda biraz başarı kazandı. Slavlar güney Yunan arazilerine girip yerleşmişlerdi. 782'de saray memuru Stavrakios idaresindeki Bizans orduları bu arazilerin Slavlaştırılmasını önlemek için bir sefere giriştiler ve Bizans'ın burada genişlemesi ve Yunanca konuşanların buralara yerleştirilip Slavların atılması sağlandı.

VI. Konstantinos erginliğe erişmeye yaklaşınca İrini'nin otokratik hareket ve davranışlarından gocunmaya başladı. Fakat kendinin bağımsızlığını askerî bir komployla gerçekleştirmek için yaptığı uğraşlar amacına ulaşmadı. İmparatoriçe bunları çok şiddetli güçle elimine etti ve bundan sonra sadakat yemininin kendi adına yapılması emir verdi. Bu 790'da imparatoriçeye karşı olan hoşnutsuzluğun açık açık ortaya çıkmasına neden oldu. Ermeni muhafız birlikleri başta olarak askerler resmen tek hükümdarlarının VI. Konstantinos olduğunu ilan ettiler.

Konstantinos ile İrini arasında bir dostluk olduğu boş görüntüsü yine devam ettirildi. Fakat 792'de İrini resmen İmparatoriçe unvanını aldı. İmparatoriçe İrini oğlu Konstantinos'un 791'de Bulgarlara karşı yapılan askerî seferdeki başarısızlığını kendi lehine bir avantaj olarak kullandı. Ayrıca oğlunun 15 Ocak 792'de politik nedenle iktidarı ele geçirmek için eşi Ermeni Mary'yi boşayarak Theodostus ile tekrar evlenmesini halka uygunsuz bir davranış olarak tanıtmayı başardı. İmparatoriçe oğlunun "putkıranlar" sempatizanı olduğu için ülkede bir iç isyanın ortaya çıkmasında korkmaktaydı ve bu önlemek için oğlunun hayatını feda etmekten çekinmiyordu. "Putseven" saraylılar; piskoposlar ve papazlarla çok becerili bir entrika çeviren İrini, bu taraftarlarının kendi adına bir komplo hazırlamalarına önayak oldu.

Konstantinos bu komplodan ve İmparatoriçenin elinden kaçmak için taşra şehirlerinden destek almak için Konstantinopolis'ten ayrıldı. Fakat bu şehirlerde bile kendi etrafını çeviren saraylı bürokratlar komployu hazırlayanlar ve İrini'nin adamlarıydı. Konstantinos Boğazın Asya yakasındayken bu bürokratlar tarafından yakalandı; tutuklanarak Konstantinopolis sarayına götürüldü. Burada İmparatoriçe İrini'nin emri ile gözlerini mil çekildi. Birkaç gün sonra da bu operasyon yaralarının iyileşmemesinden dolayı yaşamını kaybetti. Bu dehşet verici suikast dolayısıyla halk büyük kaygıya düştü; aynı zamanda ortaya çıkan bir güneş tutulma olayı ve aksi hava şartları dolayısıyla da bundan sonra 17 gün süren güneşin görülmemesi bu dehşet verici suikastın tanrı tarafından sevilmediğine alamet olduğu dedikoduları başkentte yayıldı.

Tam yetkili imparator olarak saltanatı ve tahttan indirilişi

797'de tam imparatorluk yetkileriyle hüküm sürmeye başlayan İrini, 803'te bir komplo ile tahttan indirilinceye kadar, basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış ve basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır.

Bir kadının imparator olarak hüküm sürmesini tanımayan Papa III. Leo, Şarlman'a Kutsal Roma İmparatoru olarak tac giydirişi.

799' da Roma'da Papa III. Leo kendine destek verebilecek güçler aramakta idi. Kendisi halk içinden gelen bir din adamı olduğu için Roma'daki soylular, zenginler ve onlarla aynı sınıftan olan kilise papaz ve bürokratları tarafından verilmemekteydi; 799'da bu karşı güçlerin milislerinin bir silahlı hücumuna uğramış, bu grup tarafından papalıktan indirildiği bildirilmiş; hayatını zor kurtarıp Almanya'ya Frank Kralı Şarlman'a sığınmıştı. Kasım 799'da Şarlman'la birlikte Roma'ya geri geldi ve ancak onun askerî gücü ile şehirde bulunabilmekteydi. O zaman bile Roma'daki Papa'nin koruyucusu olarak kabul edilen Bizans İmparatoru, bir orta-çağ Hristiyanının kabul edemeyeceği, bir kadın imparatoriçe İrini'ydi. Bu nedenle Papa III. Leo imparatorluk tahtının boş olduğunu iddia edebilmekte ve batıda bir Roma imparatorunu ilan edip ona kendisinin kutsal gücü ile tac giydirebileceğini düşünmekteydi. 25 Aralık 800 tarihinde Noel Yortusunda III. Leo, Roma'da St.Peter Bazilikası'nda Frankların Kralı olan Şarlman'a Batı Roma İmparatorluk tacını giydirip onu ilk Kutsal Roma Germen İmparatoru ilan etti.

Bu Bizans için hiç beklenmeyen ve hiç mi hiç istenmeyen büyük bir sürpriz olmuştu. Hatta Papa'nın İmparatorluğa, Bizans'a ve Konstantinopolis Patrikliği'ne karşı bir hakareti olarak görülmekteydi.

İmparatoriçe İrini son saltanat yıllarında yeni bir koca aramaktaydı. Tarihçi "Theofanis", bu nedenle İrini'nin Şarlman'la evlenmek için müzakerelere geçtiğini fakat özellikle kardeşi Leo'yu tahta geçirmeyi düşünen ve İrini'ye çok etkili danışman olan "Aetios" tarafından karşı çıkıldığı için bunun bir kenara bırakıldığını yazmaktadır. Bizans soyluları ve saray bürokrasisi mensupları da Şarlman'ı ve Frankları barbar olarak görüp ortaya çıkan bu yeni gerçeği kabul etmemekteydiler ve İrini'nin böyle bir konuyu düşünmesini bile onlar tiksindirici ve korkutucu görmekteydiler.

802'de soylular ve yüksek saray bürokratları İmparatoriçe İrini aleyhine bir komplo kurdular. 31 Ekim'de İrini biraz hasta olarak bir kır köşkünde iken bir grup patrisiyen ve saray memurları Büyük Sarayı ele geçirdiler. Hipodrom'da bir halk toplantısı organize ettiler ve İrini'nin tam yetkili imparatorluktan azledildiğini toplanan halka açıkladılar. Yerine en yüksek saray maliye memuru ("Logothetis tu geniku") olan Nikiforos'un imparator olarak tahta geçtiğini bildirdiler. İrini başkent merkezine getirildi; çok vakarlı bir şekilde hareket ettiği ve durumunu kabul etmiş olarak davrandığı bildirilmektedir.

Ölümü ve evliya olup olmama sorunu

İrini önce Büyükada (Prinkipo)da bulunan manastıra başrahibe olarak kapatıldı. Bundan sonra Midilli adasındaki Midilli şehrindeki manastıra sürgüne gönderildi. 9 Ağustos 803 tarihinde orada hayat gözlerini yumdu. Cesedi İstanbul'a getirilerek Büyükada'da bulunan manastırına gömüldü.

İkonların yeniden açıkça gösterilip onlara büyük saygı gösterme politikası, yani "ikonofil" politikası, ve manastırlara gösterdiği yakınlık dolayısıyla İrini Ortodoks Kilisesi büyükleri, özellikle "Thedoros o Studitis" tarafından, bir evliya kadar saygıya değer olduğu yazılagelmiştir. Bundan dolayı Batılı kilise tarihçileri ve Bizans tarihçileri çok kere İrini'nin Ortodoks Kilisesi tarafından resmen evliya olarak kabul edildiğini yazarlar. Fakat Ortodoks Kilisesi tarafından kilise ayinleri ve kilisesde tapınma hakkında resmen yayınlanan "Menaion" adlı kitap, otoriteli Aynoroz Manastırlı "Nikodemuş"'un yazdığı "Evliyalar Hayatı" adlı kitap ve diğer Ortodoks Kilisesi evliya hayatları kitapları İrini'nin "evliya" olduğunu yazmamaktadır.

Ailesi

İmparator IV. Leon ile evlilik yapmış olan İrini'nin tek bir oğlu VI. Konstantinos olmuştur. İrini bu oğlunu tahttan indirdikten sonra tam imparator yetkili hükümdar olmuştur. İrini'nin bir yakın akrabası olan "Theofono" I. Nikiforos tarafından oğlu ve varisi Stavrakios'a eş olarak seçilip onunla evlendirilmiştir. İsmi bilinmeyen bir başka yakın akrabası da Bulgar hükümdarı Telerig ile evlendirilmiştir. İrini'nin bir yeğeni olduğu da bilinmektedir.

Ayrıca bakınız

• Bizans imparatorları listesi

Kaynakça

• Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi. çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. ISBN 978-975-08-1507-2.
• Norwich, John Julius (1999). Byzantium, the apogee (İngilizce). Londra: Penguin. s. 4-7. ISBN 0-14-011448-3.
• Alexander Kazhdan, (Ed.) (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.