Erivan

Erivan (Ermenice: Երևան, bazen "Երեվան" olarak da yazılır, /ˌjɛrəˈvɑːn/; Osmanlı döneminde Farsça: ﺭﺍﻭﻦ, Revan [1]); Ermenistan'ın en büyük şehri ve 1918'den beri[2] başkentidir.[3] Erivan, Ermenistan'ın on ikinci[4] başkentidir.

Erivan Երևան
Başkent
Bayrak Arma
Erivan Erivan'ın Ermenistan'daki konumu.
Ülke	Ermenistan
Başkent	Erivan
İdare
• Belediye başkanı	Taron Margaryan (HHK)
Yüzölçümü
• Başkent	227 km² (87 mil²)
Rakım	989 m (3.244 ft)
En yüksek nokta	1.390 m (4.560 ft)
En alçak nokta	865 m (2.837 ft)
Nüfus  (2006)
• Başkent	1.091.235
• Yoğunluk	4.807/km² (12.450/mil²)
• Metropol	1.104.900
Zaman dilimi	UTC+04.00 (GMT)
Resmî site www.yerevan.am

Erivan MÖ 782 yılında, ülkenin batısında, Ağrı Dağı ovasının en doğusunda ve Hrazdan Nehri'nin geçitlerinin üstünde kurulmuştur. Savaş, talan, yangın ve depremlerle dolu 2500 yıl süren bir tarihe sahiptir. I. Dünya Savaşı'ndan sonra kısa ömürlü Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin başkenti olmuş ve Ermeni tehcirini yaşayan birçok insan Erivan'a taşınmıştır. 20. yüzyılda, Ermenistan 15 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Cumhuriyet'inden biri olduğu zaman boyunca Erivan hızla büyümüştür. Birinci Cumhuriyet sırasında birkaç bin kişilik nüfusa sahip bir köy olan Erivan, yaklaşık 50 yıl sonra Ermenistan'ın kültürel, sanatsal, endüstriyel ve siyasal merkezi konumuna gelmiştir.

Ermenistan ekonomisinin gelişmesiyle, Erivan hızla değişmektedir. 2000'li yılların başından itibaren şehrin dört bir köşesinde, birçok yeni alan inşa edilmiştir. Yeni altyapılarıyla (binalar, mahalleler, sokaklar, restoranlar ve diğer mağazalar) Erivan kenti hızla batılılaşarak, 70 yıl süren Sovyet idaresinin izini silmektedir.

Tahminlere göre 2007'teki Erivan nüfusu 1.107.800'dür.[5] Kentin banliyöleri de dahil olduğu zaman şehrin toplam nüfusu yaklaşık 1.245.700 kişiye ulaşmaktadır (şu anki resmî tahmin[6]), yani Ermenistan nüfusunun %42'si bu şehirde yaşamaktadır.

Etimoloji ve simgeler

Ağrı Dağı, şehrin doğal simgesidir.

Erivan adının kökeni, kent merkezinin yakınındaki Erebuni adlı Urartu kalesinden gelmektedir. Kale, yapıldığı zamanlarda Urartuların en önemli şehirlerinden biri idi, ancak bu kalenin günümüze kalan parçaları sadece yıkıntı halindedir. Harabeleri Erivan'ın on iki ilçesinden biri olan Erebuni'de bulunmaktadır.[dn 1].

Revan, bugün Ermenistan'ın başkenti olan Erivan'a Osmanlı İmparatorluğu zamanında verilen addır. Aynı zamanda bölgede Revan Hanlığı adı verilen bir hanlık da kurulmuştur. Farsça kökenli bir ad olan Revan, giden, yürüyen anlamlarına gelir.[1]

Erivan'ın ana simgesi, Türkiye sınırları içinde bulunan ve açık havada şehrin her tarafından görülebilen Ağrı Dağı'dır.

Şehrin armasında, Ermenistan armasında olduğu gibi, kafasının üstünde tacı olan bir arslan bulunmaktadır.[7] Bu arma, Kilikya'nın ilk kralı I. Leo tarafından kurulan Kilikya Ermeni Krallığı'nı betimlemektedir. Dünyanın hem doğusu hem de batısında kullanılan bu heraldik sembol, güç ve görkemi simgeleştirmektedir. Bu armada; Leo'nun aslanı, Ruben Hanedanı'nın her kralı gibi taç giyerek, ön-sağ patisinde bir kral asası ve göğsünün üstünde bir Ağrı Dağı deseni ile resmedilmektedir.[8]

27 Eylül 2004'ten beri Erivan, Erebuni-Yerevan adlı kendi marşına sahiptir. Bu marş, Paruir Sevak tarafından yazılmış ve Edgar Hovhannisyan tarafından bestelenmiştir. Bu marş, kenti en iyi betimleyen marş ve bayrağı bulmak amacıyla yapılan bir yarışmada seçilmiştir. Beyaz fonda, ortasında bir aslan ile Erivan arması ve bunun etrafında Ermenistan'ın tarihî on iki başkentini simgeleştiren on iki üçgen bulunan bayrak, Erivan şehrini en iyi betimleyen bayrak olarak seçilmiştir.[7]

Tarih

Antik dönem

Erebuni Kalesi'nin harabeleri.

Erivan'ın "doğum sertifikası".

Erivan, dünyanın en eski kentlerinden biri olup, MÖ 782 yılında I. Argişti'nin buyruğuna göre bir taşın üstüne çivi yazısı ile kazılan kendi "doğum sertifikası"na sahiptir.[dn 2][9] Bu yazılar, Kuzey Kafkasya'dan gelen hücumları önlemek için bir askerî kale yapıldığını ve bu kalenin "Erebuni" ("Erivan" adının kökeni) diye adlandırıldığını anlatmaktadır[10] Bununla beraber daha erken işgaller olduğunu ima eden belirtiler bulunmaktadır. Urartuların en güçlü olduğu dönemde bir sulama kanalı ve su deposu kuruldu. Bir yüzyıl sonra, Erebuni'nin terk edilmesini tazmin etmek için kral II. Rusa otuz kilometre kuzeye Teişebaini kalesini yaptırdı.[10] Ardından kent, kuzey ilinin başkenti oldu. Ancak, MÖ 590 yılında şehir Medler ve İskitler tarafından yağmalandı ve yakılıp kül edildi.

Urartular döneminin sonunda devleti idare eden Ervanduni ya da Orontid Hanedanı şehrin yeniden kalkınmasına büyük katkıda bulundu. MÖ 6. yüzyıldan MÖ 4. yüzyıla kadar Ahameniş İmparatorluğu'nun Ermeni ilinin, en önemli merkezlerinden biriydi.

MÖ 4. ile MS 3. yüzyıl arasındaki dönem hakkında bilgi, kanıt ya da tarihî izah bulunmaması nedeniyle, bu dönem Erivan'ın karanlık devri olarak adlandırılmaktadır.

Orta Çağ

Bagratlıların bayrağı.

Orta Çağın başlangıcında (5. ve 6. yüzyıl arası dönem), şehir etkileyici derecede gelişmekteydi. Nitekim Erivan'ın ilk kilisesi olan Aziz Peter ve Paul Kilisesi 5. yüzyılda kurulmuştur[4] (Kilise 1931'de yıkılmıştır). 640'lı yıllar boyunca birçok denemeden sonra, 658 yılında Araplar kenti ele geçirdi.[11] O dönemlerde Erivan, Ağrı Ovasının ekonomik merkezi olan Divin'den sonra bölgenin en önemli şehri sayılıyordu, ki bu 11. yüzyıla kadar böyle devam etmiştir. Araplar, özellikle kitlesel din değiştirmeler ile Ermeni nüfusunu asimile etmeye çalıştıysa da[11], güçlü bir direniş gösteren Ermenilerle uzlaşmak zorunda kaldılar. Bu dönemden sonraki mütevali halifeler Hristiyanlığı hoşgörüp, Ermenilere büyük oranda özerklik vermiştir. 740 yılındaki ayaklanmalara kadar Erivan, barış ve refah dolu bir dönem yaşadı. Bu ayaklanmalarda şehir yağmalandı ve bazı bölgeler yakılıp kül edildi. Bunun sonucunda ilerde Ermenistan kralı olacak olan I. Aşot başkanlığında, 850 yılına kadar özerkliğini geri kazanamadı. I. Aşot, "prenslerin prensi" unvanı ile vali olarak Ermenistan'ı idare etmeye başladı. Onun bu göreve başlaması Bagratlı Krallığı'nın başlangıcının bir işaretidir.[11]

920 yılında Doğu Roma İmparatorluğu'nun desteği ile Kral II. Aşot Erivan'ı ve bölgesini krallığa geri verdi.[11] 10. yüzyılda, askerî ve ekonomik gücü nedeniyle Erivan, Doğu Ermenistan'ın başkenti oldu. Kent, 11. yüzyıla kadar Bagratlı Krallığı'nın bir parçasıydı, Büyük Selçuklu Devleti kenti ele geçirmeden önce 1023 yılında Bizanslılara gizlice teklif edildi. 1041'de kralın ölümüyle, Bizans imparatoru V. Mihail Erivan, Ani ve Ağrı Ovasını ele geçirdi.[12] Ancak, Büyük Selçuklu Devletinin bölgeye tekrar taarruz etmesiyle, Bizanslılar Ani şehrine geri çekildi.[13] Selçuklular, Erivan'ı yakıp kül etti, sokaklar cesetlerle dolu olarak şehri kendi hâline bıraktı ve 1064'te bütün krallığın idaresini ele geçirdi.[13] 12. yüzyılda Gürcistan bölgesel bir askeri güç hâline geldi ve Büyük Selçuklu Devleti'ni geri püskürtmek için Ermenilerle birleşmeyi kabul etti. Erivan 1201'de alınarak yeniden inşa edildi ve 21 yıl boyunca bir "altın çağ" yaşadı. 1225'ten itibaren Türkmen ve Moğol istilaları birbirini izledi; bunlar, Erivan halkının Hristiyan olmasına rağmen kenti belirli bir hoşgörüyle yönetti. 1256'da Erivan, Moğol İmparatorluğu'nun dört ulusundan birinin başkenti oldu. 13. yüzyılın sonuna doğru Mahmud Gazan'ın İslam dinine geçmesi ve Moğol göçebeliği, bölgenin gelişiminde duraklamaya neden oldu.[14] Bütün ülke kıtlıktan kırıldı ve insanlar kaçarak Erivan'ı terk ettiler.[14] Birkaç işgalden sonra 1387'de Timur, şehri ve bölgeyi talan ederek harap etti.[15]

Yeniçağ

Erivan'ın 1672'deki hâli.

Erivan'a giren 11. Kızıl Ordu askerleri (29 Kasım 1920).

16. ve 17. yüzyıllar kent için kötü bir dönem idi; şehir Farslar ve Türkler arasında bir savaş meydanı oldu[16] ve Araplar ve Moğollar tarafından sürekli yapılan saldırılara ek olarak, 1679 yılında gerçekleşen depremle neredeyse bütün kent yıkıldı.[10] Günümüzde bazı nadir kalıntılara rastlanmaktadır.[10]

Şehir Rus egemenliğine 13 Ekim 1827 tarihinde geçti. Ruslar tarafından yönetildiği dönemde, (aşağı yukarı 1827 yılında) şehrin nüfusu sadece 12.500 kişi idi ve bunun neredeyse yarısı Ermeni değildi. Barışın geri gelmesi sayesinde, şehrin nüfusu yavaşça çoğalmaya başladı[17] ve şehir bölgenin ve daha sonra da valiliğin başkenti seçildi.

Sovyet döneminden Sasunlu Tavit'in heykelini gösteren bir posta pulu.

20. yüzyılın başlangıcında Erivan, Rus İmparatorluğu'nun sınırlarında bulunan 30.000 kişilik nüfusa sahip bir köy idi.[17] 1918 yılında yeni Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin başkenti olduğu ilân edildi[2] ve 1920'ye kadar yeni bağımsız Ermenistan'ın merkezi oldu. Kentin baş kentbilimcisi Aleksandr Tamanyan, kenti tamamen yeniden biçimlendirerek bu cumhuriyeti gerçek bir değeri olan başkente dönüştürdü. Yeni alanlar, yollar, köprüler, bir uluslararası havalimanı ve 1980'lerde Erivan metrosunun inşa edilmesi ile bu büyüme, şehrin görünümünü tamamen değiştirdi.[18]

29 Kasım 1920 tarihinde, Ermenistan'ın Sovyetleşmesinden sonra Erivan, hâlâ cumhuriyetin başkenti idi[19], ancak 1922 yılında Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla birlikte başkent Tiflis oldu.[20] 1936 yılında o cumhuriyetin dağılması ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluşu ile Erivan tekrar ülkenin başkenti oldu ve 1991'de ülkenin Sovyetler Birliği'nden ayrılarak bağımsızlığını kazanmasından sonra hâlâ ülkenin başkentidir.

1988'de Dağlık Karabağ'ın bağımsızlığına taraftar olan gösteriler, Sovyetler Birliği'nde perestroykanın uygulanmasına ve on beş Sovyetler Birliği Cumhuriyetinin bağımsızlık istemesiyle sonuçlanan olaylardan biri idi. 1988 Spitak Depremi Ermenistan'ın bağımsızlık sürecini erteledi ve bu nedenle Ermenistan, bağımsızlığını kazanan en son cumhuriyetlerden birisi oldu.

1990'lı yıllardaki ekonomik krizden sonra, 2000'li yıllarda Ermenistan ekonomisi büyümekte ve Erivan'ın yüzü hızla değişmektedir.[21]

Coğrafya

Bir uydudan Erivan görüntüsü.

Erivan'da günbatımı; arka planda Ağrı Dağı görünebilir.

Rakım ve konum

• Rakım : Ortalama 990 m - en alçak nokta 865 m - en yüksek nokta 1390 m[22]
• Konum : Hrazdan Nehri'nin kıyısında, Ağrı Dağı ovasının kuzeydoğusunda.

Erivan ülkenin merkez batısında, Ağrı Dağı Ovasının kuzey doğusunda bulunmaktadır. Yedi tepenin üzerinde kurulu olan kent, bu açıdan Roma ve İstanbul gibi şehirlerle ortak bir özelliğe sahiptir. Şehrin bazı semtleri ovada, bazıları da yaklaşık 1300 metre rakıma sahip dağların tepelerinde yer almaktadır.

Ağrı Dağı ovasının sınırında olan şehrin güney ve güney batı bölgeleri deniz seviyesinin 900 metre üstündedir. O mevkideki iklimin çok sıcak ve yazın biraz rüzgârlı olması nedeniyle, şehrin en popüler bölgelerinden biridir. Ayrıca şehrin iki havalimanı, terk edilen fabrika ve banliyölerdeki birçok elektrik santrali de (örneğin bu kısımların batısında 30 kilometrelik mesafede bulunan Metzamor Nükleer Santrali) bu bölgelerde bulunmaktadır.

Deniz seviyesinden 950-1000 metre yükseklikte bulunan şehir merkezi ve kuzey batıdaki bölgeler, şehrin nispeten daha alçak kısımlarıdır. Bu bölgeler Tsitsernakaberd'in ve Hrazdan Nehri'nin kanyonunun üstünde kuruludur. Birçok restoran ve kulüp de buralarda yer almaktadır ve yaz akşamları hem turistler, hem de Erivanlılar için popüler dinlenme yerleridir. Kentron ilçesi nehrin sağ kıyısında yer almakta, soldaki kıyıda ise Acapnyak ilçesi bulunmaktadır. Kumlu toprağı ve kuru iklimi nedeniyle bu bölgelerde hava tozludur. Şehrin batısındaki çıkışta nehir, Erivan Gölü'ne akmaktadır, bu gölün kıyılarının hemen üstünde Amerika Birleşik Devletleri'nin elçiliği bulunmaktadır.[23]

Ermenistan'ın ortasında Erivan kentinin tam yığıntısını gösteren harita.

Yaklaşık 1300 m. yükseklikte, yeşilliklerle dolu ve yazın serin olan şehrin kuzeyi ve doğusu, özellikle Avan, Nork-Maraş, Arabkir ve Kanaker-Zeytun ilçeleri şehrin en popüler yerleridir. Ağrı Dağı ve ovası hemen her yerden izlenebilir. Ek olarak şehrin doğusunda küçük bir tepenin üstünde, şehrin kurulduğu yer olan Erebuni Kalesi'nin yıkıntıları bulunmaktadır.

Erivan, Ermenistan'daki diğer şehirlere karşın, bir marz'ın (bölge) kısmı değil, kendisine münhasır olmak üzere, etrafı diğer marzlarla çevrili olan belirli bir toplumdur.[24][25] Kuzeyinde Kotayk, güneyinde Ararat, güney batısında Armavir ve kuzey batısında Aragatsotn marzları bulunmaktadır.

İklim

Şehrin dağlarla sarılı bir düzlükteki konumu, denizden uzaklığı ve bunların etkileri nedeniyle Erivan, karasal iklime sahiptir. Bu iklim bazen ilçelere göre değişmektedir; yüksek rakımlarda, dağ ikliminden etkilenebilir (yazın daha soğuk geceler ve daha çok fırtına, kışın ise daha çok kırağı ve kar yağışı vardır). Şehrin ortalama güneş ışığı oranı yılda 2700 saattir.[22].

Erivan'ın her yerinde, kışlar ağır kar yağışı ve donla çok sert, yazlar ise genellikle çok sıcak geçer (sıcaklık 35 °C'e, Ağrı Dağı ovasında 40 °C'a bile ulaşabilir). Ağır yaz fırtınaları nedeniyle Erivan'da az yağmur yağmaktadır (yılda 318mm).

	Ocak	Şubat	Mart	Nisan	Mayıs	Haziran	Temmuz	Ağustos	Eylül	Ekim	Kasım	Aralık	Yıl
En yüksek (ortalama) [°C]	-2	1	10	19	24	31	34	33	28	21	10	3	17,7
En yüksek (rekor) [°C]	12	16	27	29	33	36	40	39	34	27	20	16	40
En düşük (ortalama) [°C]	-9	-8	-1	6	10	14	17	18	13	7	1	-3	5,4
En düşük (rekor) [°C]	-27	-25	-18	-3	3	6	9	10	2	-2	-12	-16	-27
Yağış [mm]	23	25	28	48	53	23	15	8	13	23	31	28	318

Kaynak : BBC Weather[26]

Doğal felaketler

Ermenistan'ın tümü, deprem bölgesinde bulunmaktadır.[27] Arap ve Avrasya levhaları bu bölgede bulunmaktadır.[28][dn 3]

Ülkede, özellikle de Erivan'da, şimdiye kadar birçok deprem olmuştur. Bunların en önemlisi ve en güncel olanı 1988 Spitak Depremi'dir; bu depremin merkezi Erivan'ın 100 km kuzeyinde yer alan Spitak şehridir ve deprem en az 25.000 kişinin ölümüne neden olmuştur.[29] Richter ölçeği'nde ölçülen değeri 6,9 olan bu depremin sarsıntıları başkente kadar hissedilmiştir. Erivan'da yüzlerce bina bu sarsıntıları hissetse de, depremin yıkıcı etkilerini atlatmış ve ayakta kalmıştır. 17. yüzyılda da benzer bir deprem meydana gelmiş ancak o zaman şehrin büyük bir bölümü yıkılmıştır.

Günümüzde bazı Ermeni sismologlar, bütün şehri yıkacak ve yüz binlerce kişinin ölümüne neden olacak büyük bir depremin gerçekleşeceğini düşünmektedir. Bu sismologlar, Erivan'daki binaların çoğunun ya 1988'deki depremden dolayı hasarlı olduğu ya da büyük afetlere dayanamayan Sovyet tipi binalar olduğu için endişe taşımaktadır.[30]. Şehirdeki yapıların %40'ı gerekli deprem dayanıklılık şartlarını yerine getirmemektedir.[31]

Siyaset

Başkent

Erivan, 1918'de Birinci Cumhuriyet'in kuruluşundan beri Ermenistan'ın başkentidir.

Ermenistan, Sovyetler Birliği'nin bir Sovyet cumhuriyeti olduğu dönemde de Erivan bu cumhuriyetin başkentiydi ve dolayısıyla cumhuriyetin bütün siyasal kurumları buradaydı. 1991'de, Üçüncü Cumhuriyet'in (yani bugünkü Ermenistan) kuruluşunda da, Erivan ülkenin siyasal merkezi olarak kaldı ve yine bütün ulusal kurumlar (parlamento, bakanlıklar, v.d.) burada kuruldu.

Belediye

5 Temmuz 1995'te uygulamaya giren Ermenistan Anayasası ile, Erivan'a marz (bölge) statüsü verildi.[32] Bu doğrultuda Erivan ilinin idarî özellikleri, ülkedeki diğer illere benzemekle beraber, Erivan'a özel bazı ek özellikler de içermektedir.[33]

Erivan'da polis arabaları.

Erivan'ın idarî otoritesi şunları içermektedir:

• Bir belediye başkanı: Erivan'ın belediye başkanı, Ermenistan Başbakanı'nın ve on bir müdürlüğü (finans, ulaşım, imar, vb.[34]) idare eden dört belediye başkanı yardımcısının[35][dn 4] tavsiyesi ile Ermenistan Cumhurbaşkanı tarafından seçilir ve Cumhurbaşkanı istediği zaman görevinden alınabilir.[32]
• İlçeleri idare eden kişileri, belediye başkanının idaresi altında bir araya getiren kurum ise Erivan Konseyi'dir.[36]
• On iki ilçe vardır ve her ilçe kendi başkanı ve seçilen konseyine sahiptir. Bir ana belediye binası vardır ve bu binada valiyle beraber ilçe başkanlarının ofisleri bulunmaktadır.[37]

Ermenistan Anayasası'nda yapılan en son değişiklik, şehri bir "toplum" yapmıştır. Bu değişikliğe göre Erivan'ın, doğrudan ya da dolaylı olarak seçilen bir belediye başkanı ve şehre özel bir yasa ile idare edilmesi gerekmektedir.[38] Bu yasa şu anda Ermenistan Parlamentosu'nda hazırlanmaktadır. Yasanın ilk taslağı Aralık 2007'de, ikinci taslağı ise 2008 ilkbaharında hazırlanmıştır.[39] Bu yasaya göre Erivan belediye başkanı dolaylı olarak seçilecektir.[40]

Erivan'ın eski belediye başkanlarından biri olan Hambartsum Galstyan, hem İkinci Cumhuriyette Erivan'ın en son belediye başkanı hem de Üçüncü Cumhuriyetin ilk belediye başkanı idi. Üçüncü Cumhuriyet döneminde, Galstyan'dan sonra sekiz kişi daha belediye başkanı olmuştur. Günümüzdeki belediye başkanı ise Gagik Beglaryan'dır.[41]

1998'ten beri Erivan şehri, Uluslararası Frankofon Belediye Başkanları Derneği'nin (Fransızca: Association des maires francophones, AIMF) bir üyesidir.[42]

Ulusal polis ve sokak polisine ek olarak, Erivan kendi belediye polisine de sahiptir. Her üç kurum, şehirde düzeni korumak için beraber çalışmaktadır.

İdari yapılanma

Erivan on iki ilçeye (Ermenice: Համայնք) bölünmekte ve her bir ilçe bir ilçe başkanı tarafından idare edilmektedir.[43]

Her ilçede kendi içinde mahallelere (Ermenice: Թաղամաս) bölünmektedir. Herhangi bir ilçe en fazla sekiz mahalle içerebilir.

Erivan'ın on iki ilçesi.

Erivan'ın ilçeleri ve mahalleleri

İlçeler(Համայնք)	Nüfus	Alan	Mahalleler (Թաղամաս)
Acapnyak Աջափնյակ	125.800	25,68 km^2	Acapnyak, Noraşen, Nazarbekyan, Silikyan, Lukaşin, Vahakni, Anastasavan, Çeryomuşki
Arabkir Արաբկիր	150.200	12,35 km^2	Nor Arabkir, Aygedzor, Mergelyan, Raykom, Kanaker Hidroelektrik Santrali
Avan Ավան	50.400	8,37 km^2	Avan, Avan Arinc, Agin Ank
Davtaşen Դավթաշեն	50.500	6,71 km^2	Davtaşen, Huysi Avan
Erebuni Էրեբունի	126.200	48,41 km^2	Erebuni, Nor Areş, Sari Tağ, Vardaşen, Muşavan, Verin Jraşen, Kayaran, Butaniya
Kanaker-Zeytun Քանաքեր-Զեյթուն	102.700	8,10 km^2	Kanaker, Nor Zeytun, Anıt
Kentron Կենտրոն	179.100	14,20 km^2	Pokr Kentron, Noragyuğ, Nor Kilikya, Aygestan, Kond, Dzoragyuğ
Malatya-Sebastia Մալաթիա-Սեբաստիա	158.700	25,80 km^2	Nor Malatya, Nor Sebastia, Harav-Arevmtyan Tağamas, Şahumyan, Araratyan, Hağtanak
Nork-Maraş Նորք-Մարաշ	14.600	4,60 km^2	Nork, Nor Maraş
Nor Nork Նոր Նորք	132.100	14,47 km^2	Nor Nork, Crvej, Bagrevand
Nubaraşen Նուբարաշեն	9.300	18,11 km^2	Nubaraşen
Şengavit Շենգավիթ	146.100	4,05 km^2	Nerkin Şengavit, Verin Şengavit, Nerkin Çarbah, Verin Çarbah, Noragavit, Aeratsiya

Demografi

Erivan'ın tarihsel etnik yapısı
Yıl	Ermeniler		Azeriler^a		Ruslar		Diğerleri		Toplam
1829[44]	4.132	%36.	7331	%64	-		-		11.463
1831[45]	6.125	%53.6	5.338	%46.6	-		-		11.463
1873[46]	5.959	%49,9	5.805	%48,6	150	%1,3	24	%0,2	11.938
1897[47]	12.523	%43,2	12.359	%42,6	2.765	%9,5	1.359	%4,7	29.006
1926[48]	59.838	%89,2	5.216	%7,8	1.401	%2,1	666	1	67,121
1939[48]	174.484	%87,1	6.569	%3,3	15.043	%7,5	4.300	%2,1	200.396
1959[48]	473.742	%93	3.413	%0,7	22.572	%4,4	9.613	%1,9	509,340
1979[48]	974.126	&95,8	2.341	%0,2	26.141	%2,6	%14.681	%1,4	1.017.289
2001[49]	1.088.389	%98,6	-		6684	%0,6	8,415	%0,8	1.103.488
^a 1918 yılı öncesinde Tatar olarak bilinirlerdi

Küçük bir köy olarak kurulan Erivan, bugün Ermenistan'ın başkenti ve bir milyondan fazla nüfusa sahip büyük bir şehirdir.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılması'na kadar şehir nüfusunun çoğu Ermeni idi; ancak Rus, Kürt, Azeri ve Fars azınlıklar da vardı. 1988 ve 1994 arasındaki Karabağ Savaşı sonrasında Azerilerin çoğu şehri terk etti ve 1990'lı yıllar boyunca süren ekonomik kriz nedeniyle Rusların çoğu da Ermenistan'dan taşındı. Bugün ise, neredeyse her Erivanlı Ermenidir.

Ülkenin diğer bölgelerinde ve diğer eski Sovyet ülkelerinde olduğu gibi, ekonomik kriz nedeniyle birçok insan yurtdışına (çoğunlukla Avrupa ve Kuzey Amerika'ya) taşınmıştır. Erivan nüfusu 1989'da 1.250.000 kişiden [22] 2001'de 1.103.488 kişiye [50] ve 2003'te 1.091.235 kişiye[5] düşmüştür. Erivan belediyesine göre, 2006'da banliyö dahil toplam nüfus 1.245.700 idi.[6]

1827	1890	1917	1926	1939	1970	1975	1979	1989	1998	2003	2006	2007
10.000	12.500	34.000	65.000	204.000	767.000	899.000	1.019.000	1.201.539	1.249.202	1.091.235	1.104.900	1.107.800

Kaynaklar : Erivan belediyesi18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ArmStat14 Nisan 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Nüfus artış oranı : %0,29 (2006)[51]
• Nüfusa göre doğum oranı : %1,12 (2006)[52]
• Nüfusa göre ölüm oranı : %0,84 (2006)[52]
• Bebek ölüm oranı : %1,19 (2006)[53]

Ekonomi

Kentin enerji kaynağı Metzamor Nükleer Santrali

Endüstri

2001'de Erivan'ın, ulusal endüstriyel üretim oranına katkısı %50'dir.[54]

Bir kum ocağı işletmesi dışında, Erivan endüstrisinin temel alanları imalat, işlem ve bakımdır.[52] 1990'lı yıllar boyunca süren ekonomik kriz, ülkenin endüstrisini mahvettiyse de hâlâ, birkaç tane de olsa, etkin fabrika vardır. Özellikle petrokimya sektörü ve daha az oranda alüminyum eritme endüstrisi sağlamdır.

Erivan'da bulunan diğer endüstriler; otomobil parçaları, türbinler, elektrikli makineler, gaz kompresörleri ve makine aletlerinin üretimi ile ilgilidir.[55].

Erivan, Hrazdan Nehri'nin her iki kıyısındaki konumu sayesinde hidroelektrik enerji üretmektedir. Belediye topraklarında iki hidroelektrik santrali bulunmaktadır.[56] Bunun dışında, şehrin güneyinde bulunan bir ısı enerjisi santrali de şehre elektrik vermektedir.

Erivan, değişim yaşayan bir şehir.

İnşaat

2000'li yılların başından beri inşaat sektörü sağlam ve düzenli bir büyüme göstermektedir.[57] Şehrin panoraması, göğe yükselen birçok vinç içermektedir. Ermenistan'ın batılılaşması ile, fazla Sovyetik olarak düşünülen Stalinist binalar, özellikle Sovyetler Birliği döneminin son yirmi yılında inşaat edilen binalar ve onarılıp yeniden kullanılabilmek için çok yaşlı olan binalar yıkılmaktadır. Buna ek olarak, arazi fiyatlarının artması[58] nedeniyle, yerine çok katlı binaların inşaat edilmesi için, şehir merkezindeki küçük binalar da yıkılmaktadır.

Kamusal yapılar

1990'lı yıllar boyunca bakımı ihmal edilen sokaklar, sokak mobilyaları (çöp kutuları, banklar, sokak lambaları vs.), köprüler, kamu parkları vb., son yıllarda onarılmakta ve bunlara ek olarak yeni kamusal yapılar da yapılmaktadır. Ekonominin büyümesi ve çok daha fazla yatırım olmasına rağmen, yaklaşık on beş yıl boyunca ihmal edilen bu yapıların eksikliklerini tamamlamak için binlerce işçi gerekmektedir.

Turizm

Erivan'da bir bitpazarı.

2006'da 382.000 ve 2007'de 510.300 turist[59] sayısıyla, Ermenistan'ın en büyük gelirlerinden biri de turizm sektöründen gelmektedir ve ülkenin en fazla turist gelen şehri de Erivan'dır. Turizmin gelişmesiyle birlikte kentte birçok otel ve restoran açılmış, havalimanı büyütülmüş, eğlence parkları kurulmuş ve seyahat ve turizm acenteleri açılmıştır. Taksi ve mağaza sayısının çoğalması, dolaylı olarak turizmin gelişmesinin sonucudur.

Ticaret

Ermenistan'ın ekonomik sistemi batıya daha çok yaklaştıkça, şehrin dört bir köşesinde yeni caddeler ve alışveriş merkezleri kurulmaktadır. Adidas, Bang & Olufsen, Hertz, Levi's, Lacoste, LG, Naf Naf, Philips ve Puma[60] gibi hemen her büyük marka ve şirket, Erivan'da bulunan bir şubeye sahiptir.

Hizmetler

2001'de Erivan'ın ulusal hizmet sektöründeki payı %76,3'e yükselmiştir.[54]

Erivan ülkenin başlıca medyalarını bünyesinde barındırmaktadır: basın (Armenian liberty, Azg, v.d.), radyo[61] (Ermenistan Kamu Radyosu[62], Radio 2, Radio VEM[63], Radio Van[64], City FM, Radio Aurora[65], RFI, vs.) ve televizyon şirketleri (Armenia 1, Armenia TV, Yerevan TV, vb.).

Yüksek eğitim seviyesiyle birlikte düşük çalışma fiyatları nedeniyle, büyük yabancı yatırımcı Erivan'a para yatırmaktadır. Özellikle bilişim sektörü çok gelişmiş ve Haziran 2005'te Lycos Avrupa'nın merkezinin Erivan'a taşınmasından[66] sonra Microsoft da Ermenistan'da bir büro açmıştır.[67] Buna ek olarak özel alanı internet ya da cep telefonu olan şirketlerin merkez büroları Erivan'da kurulmuştur.

Yaşam standartları yükseldikçe [68] ihtiyaçlar da artmıştır; 1990'lı yılların sonlarında Erivan'da birçok banka şubesi, noter bürosu, hukuk firması ve muhasebe bürosu açılmıştır. Yine bu doğrultuda, inşaat ve ticaret sektörlerinin durumu iyidir.

Sağlık güvenliği

Ermenistan'ın sağlık sisteminin üçte ikisi[69] Erivan'da yer almaktadır. Şehir beş genel hastane, dokuz devlet kliniği ve birçok -hem devlet hem de özel olan- dal merkezi içermektedir.[70]

Yoksullukla mücadele

Son yıllarda Ermenistan'ın yoksulluk oranı düşmekte ve bu düşüş de en çok Erivan'da olmaktadır. Yoksulluk oranı 1998-1999'da nüfusun %58,4'ini kapsarken 2005'te %23,9'a, ve aşırı yoksulluk ise aynı yıllar arasında %24,8'den %3,6'ya düşmüştür[68] ancak Erivan, ülkenin en büyük gelir eşitsizliklerine sahiptir.[68] Şehrin en az fakir olan Kentron ilçesi ve en fakir olan ilçeleri Acapnyak, Nubaraşen ve Şengavit ilçeleridir; her üç ilçenin yoksulluk oranları, millî yoksulluk oranı ortalamasından daha düşüktür.

Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu'nun yardımı ile, oranlardaki bu değişim millî düzeninin bir parçasıdır ve ekonominin büyümesi ve işsizlik oranının düşmesi sayesinde bu duruma gelinmiştir. Ülkenin diğer şehirleriyle kıyaslandığında ekonomik ilerleme en fazla Erivan şehrinde olmaktadır, çünkü ekonomik faaliyetlerin merkezi çoğunlukla başkentte yer almaktadır.[54]

Kentleşme

Erivan, Ermenistan Cumhuriyeti'nin başkenti olmasına yakışır şekilde, nüfusu bir milyonu aşan, ülkenin en büyük şehridir. Ayrıca ülkenin en gelişmiş endüstriye sahip şehri de burasıdır. Ermenistan'ın ana endüstriyel, ticarî ve fennî merkezi ve demiryolu ağının merkezidir. Endüstriyel yapıların çoğu şehrin güneyinde yer almaktadır.

Erivan, yedi tepenin üstüne kurulmuş, çok çeşitli bir şehirdir. Geniş alanlar, uzun caddeler, yeşermiş bahçelerle parklar ile pembe ve aşıboyası tüflü yapılardan oluşmaktadır. Şehirdeki pembe rengi sadece tüfden değil, Ağrı Dağı'nın karlı tepelerinin üstünde batan güneşten de kaynaklanmaktadır. Erivan'ın yol ağının düzensizliği, şehrin büyüsünü biraz daha artmaktadır. Kentbilimciler, sert doğa şartları ve şehrin konumuyla baş etmişlerdir. Şehrin alanı aslında deniz seviyesi üstünde 865 ve 1390 metre arası rakımlarda ve Hrazdan Nehri'nin geçitlerinde bulunmaktadır.

Şehir merkezi

Şehir merkezinde üniversiteler, Fen Akademisi, müzeler, bakanlıklar, kamu kütüphaneleri, resim galerileri, gece kulüpleri ve konser salonları gibi birçok farklı mekân bulunmaktadır. Daha varoş ilçeler ise genellikle Brejnev tipi binalarla doludur.

Kentron (Ermenicede merkez) alanı çoğunlukla Cumhuriyet Meydanı ve Erivan Operası'nı kapsamaktadır. Özellikle kenarları Sovyet tipi anıtsal yapılarla dolu büyük meydanlara giden, ağaçlarla gölgelenen uzun caddelerden oluşur. Bu yapıların özgünlüğü, Orta Çağ mimarisinden esinlenen desenlerle süslenen cepheleri örten sünger taşlarından kaynaklanmaktadır. Şehrin diğer özelliklerinden biri, şehirde bulunan yeşil alanların ortalarında bulunan çeşmelerin çok olmasıdır.

Çağdaş Erivan

Erivan, Ermenistan'ın bağımsızlığını kazanmasından beri, yavaş yavaş eski komünist yönetimin simgelerini silmektedir. Yollara ve önemli adlara sahip olan meydanlara, yeni adlar verilmekte ve Sovyetler Birliği kahramanlarının heykellerinin hepsi yıkılmaktadır.

Şehir hızla değişmektedir; 1990'lar boyunca süren ekonomik krizin atlatılmasından sonra, firma ve restoranlar her açıdan gelişmekte ve bu büyük yapılar da şehir merkezini etkin bir şekilde değiştirmektedir. Bu yapıların en önemlisi, 800 metre uzunlukta olan ve Opera'yı Cumhuriyet Meydanı'na bağlayan Kuzey Caddesi'dir.[71] Yeni bir cadde olmakla birlikte, birçok yeni apartman, dükkân, restoran ve büyük bir yeraltı otoparkına sahip yeni bir mahalledir. Ayrıca araba trafiğinin devamlı artması nedeniyle belediye, şehir merkezindeki trafiği azaltmak için yeni bir çevre yolunun inşasını başlatmıştır.[dn 5] Şehir merkezindeki araba sayısının çoğalması da, ciddi park etme sorunlarına neden olmaktadır. Belediye bu sorunu çözmek için Nisan 2008'de yaptığı açıklamayla, 2011'e kadar belediye başkanlığı, Opera Binası ve Cumhuriyet Stadı gibi yoğun bölgelerde 10.000 yeraltı park yeri yapılacağını duyurmuştur.[72]

Park ve bahçeler

Poplavok

Erivan, park ve çeşmelerle dolu olan çok yeşil bir kenttir. Şehir merkezinin etrafında bir "yeşil kemer" vardır; bu birkaç kilometre uzunlukta olan bir parktır ve içinde birçok çay bahçesi, tenis ve basketbol sahası, heykel ve ormanlık alan vardır. Yeşil kemer güneyde, Surp Krikor Lussavoriç katedralin yakınlarında başlayıp, kuzeyde Erivan Operası'nın arkasında ve Maştots Caddesi'nde gemi şeklinde yapılmış bir büyük kafe-restoran olan Poplavok ile sınırlanmıştır. Yeşil kemerin sonlarına doğru bulunan Özgürlük Meydanı, bir gölet ve buna ek olarak da birçok kafe ve restoran terasını içermektedir. Merkezî konumu nedeniyle kentin en önemli yerlerindendir.

Şehrin yüksek rakımlardaki Kanaker-Zeytun ilçesinde bulunan Zafer Parkı, Ana Ermenistan heykelini içermektedir ve buradan Erivan şehri ile Ağrı Dağı ve ovasının bir kısmı açıkça görünebilir. Ek olarak burada dönme dolabı, çarpışan araba sahası ve diğer eğlence araçları içeren küçük bir lunapark, kayıkları olan bir gölet, kafeler ve "Golden Palace" adlı lüks bir otel bulunmaktadır.[73]

Diğer parklar da şehir merkezini süslemektedir ve çevresindeki ilçeler de -bazıları büyük olan- doğal alanlarla doludur. Günümüzde başkentte, 1992 ve 1993 yılları boyunca süren ekonomik krizden az yara kalmıştır; kalan yaralardan biri ise, bu yıllar boyunca, Erivanlıların kışın evlerini ısıtmak için, şehirdeki ağaçların çoğunu kesip yakmaya mecbur kalmalarıdır.[74]

Abideler

Erivan'ın abidelerinin çoğu 20. yüzyıldaki Sovyet döneminde yapıldı. I. Dünya Savaşı'na kadar Erivan, nüfusu sadece 30.000 kişi olan küçük bir kent idi ve 1960'lı yıllara kadar da büyük bir metropol haline gelmedi.

• 
  Opera binası.
• 
  Yıldönümü kilisesi.
• 
  Erivan'ın televizyon kulesi.

Herhangi bir resmin üstüne tıklayarak büyük hâlini görebilirsiniz.

Sovyet dönemi abideler

1920'li yıllar boyunca Aleksandr Tamanyan adlı mimar, devlet başkentinin tasarımını çizmekten sorumlu oldu. Şehrin binalarının mimarisinin çoğu Tamanyan tarafından çizildi.

Simgesel olarak kentin en önemli abidesi, adı "Tsitsernakaberd" olan "Ermeni Soykırımı" anıtıdır. Bu abidenin inşaatı 1966'da başlayıp 1968'de bitti.

Cumhuriyet Meydanı

Şehir merkezindeki Cumhuriyet Meydanı, başkentin merkezî mekânı ve şenlikler ve karşılaşmalar yapmak için kentin ana yeridir. Seçilen başkanlar orada yaşamaktadır ve Ermenistan Millî Galerisi orada bulunmaktadır. Ülkenin ana sanat galerisi olan Ermenistan Millî Galerisi'nde, Ayvazovski ve Boudin gibi birçok Avrupalı ve Ermeni ressamın eserleri sergilenmektedir.

Bundan uzak bir mesafede bulunmayan Erivan Operası, Ermeni başkentinin ana eğlence salonudur. Bir bölümü Aram Haçaturyan konser salonunu, öbür bölümleri ise millî opera tiyatrosu ve Aleksandr Spendiaryan balesini kapsamaktadır. Opera, inşaatından birkaç yıl sonra, 1937'de Paris Uluslararası Fuarı'nda sergilenmiş ve Büyük Altın Madalyası'nı kazanmıştır.[75] Cumhuriyet Meydanı ile Opera şehrin en önemli şenlik mekânlarıdır. 2008'den beri her iki mekân da 800 metre uzunluğa sahip olan Kuzey Caddesi'nde bulunmaktadır.

1970'li yıllar boyunca basit bir dekoratif eser olarak imgelenen Çağlayan abidesine, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra yeni bir hayat verilmiştir. Abidenin özelleştirilmesi, abidenin restorasyonu ve bir sanat müzesinin inşaat edilmesi gibi birçok projenin oluşturulmasına yol açmıştır. Ayrıca abidenin bir kısmı aynı zamanda açık hava konser tiyatrosu da olabilir ve bu şekilde ilk kullanımı Armenian Navy Band konseri ile Haziran 2006'da olmuştur.[76]

Şehrin diğer abideleri; Sovyet etkisi merkez istasyonu (özellikle girişin önündeki David Sassuntsi heykeli), şehir merkezinden 20 km. mesafede bulunan eski havaalanı, Matenadaran Kütüphanesi ve şehrin birçok heykele ev sahipliği yapan diğer mekânlarında da görünebilir. Birçok eski Sovyetler Birliği cumhuriyetleri'nin başkenti gibi Erivan da, boyu 311,7 metre olan kendi televizyon kulesine sahiptir.[77] Ayrıca Stalin'in ölümünden sonra onun bütün şehre bakan kocaman heykelinin yerine Ana Ermenistan heykeli konulmuştur. Bu heykel, bir kılıç tutarak şehirde barış sağlayan bir kadını betimlemektedir.[78]

Dinî abideler

Başkentte Hristiyanlığın en büyük mekânı 2001'de yapıldı. Bu mekân, 301 yılında Hristiyanlığın Ermenistan'ın resmî dini olarak seçilmesinin 1700. yıldönümünü kutlamak için yapılan Surp Krikor Lussavoriç Katedrali'dir; ki bu katedral Yıldönümü Kilisesi olarak da adlandırılmaktadır. Bu katedral aslında üç ayrı kiliseye bölünmektedir, ana kilisesinde -yıldönümü yılına atıfta bulunularak- 1700 sandalyesi vardır. Ana kiliseye ek olarak, iki küçük kilise daha vardır, bunların toplam kapsamı 300 yer olup alanı da 3200 m²'dir.[79]

Erivan ayrıca eski kiliselere de sahiptir ve bunların en ünlü olanları Zoravar ve Katoğike Kiliseleridir. Katoğike, şehrin en eski kilisesidir. Sovyet döneminde yapılan iki binanın arasında bulunan bu kilise, 13. yüzyılda yapılmıştır. Zoravar ise, 17. yüzyılın sonunda yapılmıştır. Başkent önemi daha az olan ve günümüze daha yakın zamanlarda yapılan diğer kiliselere de sahiptir.

Kentte İslam da kendi mekânına sahiptir: 1766'da yapılan Gök Camii, Erivan'ın günümüzde de var olan sekiz camisinin arasındaki en son yapılan camidir. İranlılar tarafından verilen özel yatırımların yardımı ile 1995'te cami tamamen restore edilmiştir ve özellikle başkentin İranlı nüfusu için orada düzenli olarak dinî hizmetler verilmektedir.[80]

Yol ağı

Erivan'ın otoyol ağı.

Erivan'ın ulaşım yolları

Erivan, geometrik bir planda yapılmış bir otobana sahiptir. Arabaları etkin bir şekilde geçirmek için şehir merkezindeki caddelerin çoğu geniştir (bazı yerlerde 2x4 şeritler vardır). Bu caddeler, daha küçük, çoğunlukla ağaçlı ve yerel trafiğe ait olan yollardan geçer ve genellikle şehir içinde bir yerlerde biter.

Dikkate değer olan anayollar arasında; şehrin güney geçidi olan Matenadaran'a bağlayan Mesrop Maştots Caddesi; Barekamutiun'u Fransa Meydanı'na bağlayan ve hem Cumhurbaşkanlığı köşkü hem de Parlamentoyu içeren Mareşal Bağramyan Caddesi; Fransa Meydanı'ndan sonra bu caddenin uzantısı olan oteller, restoranlar ve dükkânlar içeren Sayat-Nova Sokağı; güneyde Cumhuriyet Meydanı'nda biten Abovyan Sokağı; ve şehir merkezinden geçen Kuzey Caddesi.

Ancak, Hrazdan Nehri boğazından geçebilmeyi sağlayan sadece üç nokta vardır: Davtaşen Köprüsü, Büyük Hrazdan Köprüsü ve Zafer Köprüsü. Kanyonun dibinde, nehri geçebilmeyi sağlayan beş de küçük köprü bulunmaktadır; bu köprüler, 1945'e kadar güneyden şehre girmeyi sağlıyordu.

Otoyollar ve çevre yolu

Şehirdeki büyük anayollarına (özellikle Maştots, Bağramyan ve Tigran Metz caddeleri) ek olarak, Erivan'da örümcek ağı şeklinde birleşen ve onlarca kilometre uzaklıkta olan birçok otoyol vardır:

• Aştarak ve Gümrü'ye doğru giden M1 Otoyolu.
• Artaşat, Goris, Kapan ve İran'a doğru giden M2 Otoyolu.
• Sevan, Dilican ve İcevan'a doğru giden M4 Otoyolu.
• Zvartnots Havalimanı, Eçmiadzin ve Armavir'e doğru giden M5 Otoyolu.
• M15 yolu - M4 Otoyolu (Abovyan) ve M2 Otoyolu'nu (Erivan'ın güneyi) birleştiren bir tür otoyol.

Ermenistan'daki araba sayısının hızla yükselmesi (yılda 12.000 araba satın alınmaktadır[81]) şehir merkezindeki trafik seviyeleri artırmış ve bu nedenle bazı otoyollar bazen neredeyse yarım gün boyunca aşırı trafiğe uğramaktadır. Bu sorunu çözmek için belediye yeni yol ağları inşaatına para yatırmıştır. En büyük olan proje, kent çevresindeki bir otoyolda bulunan bir eski demiryolunun geliştirilmesiydi. Bu yapının inşası Ekim 2008'de bitti[82] ve 3 Aralık 2008'de trafiğe açıldı[83]). Saralanci Otoyolu, Çağlayan Abidesi'nin altından, ve inşası süren yeni bir lüks yerleşim bölgesinin arkasından geçip Davtaşen Köprüsü'ne ulaşarak, şehrin merkezi ile kuzey batısını birbirine bağlamaktadır.[82]

Ulaşım

Metro

Erivan metrosu haritası.

Erivan metrosu (Ermenice: Երևանի մետրոպոլիտեն) on istasyona sahip 12 kilometre uzunluğunda bir hat içermektedir. Şehrin kuzey batıdasında iki yeni istasyon da inşaat halindedir. Bir ana istasyonunun (Ajapniak) ve bunu metro ağıyla birleştiren bir kilometrelik tünelin inşaat edilmesi, toplam 18 milyon dolar tutacaktır.[dn 6] İnşaatın bitme tarihi henüz kesinleştirilmemiştir.

Daha uzun vadeli projelerin içerisinde iki yeni metro ağının inşaat edilmesi vardır; ancak bütçe açığı nedeniyle yeni bir inşaatın başlama günü hâlâ kesin değildir.

Otobüs ve minibüs

Erivan 46 otobüs ve minibüs hattı[84] ve 24 troleybüs hattına sahiptir.[85]. Sovyet dönemindeki eski otobüsler hâlâ çalışsaydı, teker teker bunların yerine sarı renkte yeni otobüs ve minibüsler konulurdu. Sarı renk, Erivan'ın kamu ulaşım sistemlerinin resmî rengidir.

2006'dan beri Erivan belediyesi şehrin her mahallesinde bir otobüs durağı inşaat etmiştir. Bundan önce sadece otobüs duraklarına yakın yaşayan insanlar otobüs için nerede beklenmesi gerektiğini biliyordu.

Şehirde dolaşan otobüslere ek olarak Nor Kilikya semtinde bulunan merkez otobüs durağından, hem Ermenistan'ın her şehri hem de yurtdışında bazı şehirlere (örneğin Tiflis ve Tebriz) giden otobüsler de vardır.

Tramvay

1906'dan beri Erivan'da servis yapan tramvay, Ocak 2004'te son yolculuğunu yapmıştır. 2003'ün sonunda belediye, tramvayı çalıştırma fiyatı, gelirden 2,4 kat daha yüksek olduğu için tramvayı kapatmaya karar verdi.[86] Bundan sonra raylar sökülüp ayrı parçalar olarak satıldı. 2007'de neredeyse her tramvay yolu çıkarıldı ve bunların yerine asfalt yollar yapıldı.

Tren

Erivan tren istasyonu ve Sasuntzi Davit heykeli

Erivan'da sadece bir tren istasyonu mevcuttur (1990'dan beri banliyödeki istasyonlar kullanılmamaktadır). Sovyet mimarisindeki binaların çatıları üstündeki, sivri uç ve onun üstündeki komünizm simgeleri olan kızıl yıldız, orak ve çekiçleri batı standartlarında olmaktan uzaktır. İstasyondan, Türkiye ve Azerbaycan sınırlarının kapanmasından beri günde sadece dört iç hat treni ve her iki günde bir de Gürcistan'a giden bir uluslararası tren geçmektedir. Sovyetler döneminde bu istasyondan Bakü ve Moskova'ya da sefer yapılabilmekteydi. Ancak 90'lı yıllarda Azerbaycan sınırının kapanması ve Abhazya savaşı sonrası Gürcistan'ı Abhazya'ya bağlayan demiryolu köprünün yıkılması sonrası bu seferler yapılamamaktadır.

9000 ve 18.000 dram arası fiyatlar için örnek olarak Tiflis'e giden gece yolculuğu verilebilir.[87] Bu tren, daha sonra Karadeniz kıyısındaki Batum şehrine doğru yola devam eder.

Demiryolu Azerbaycan'a ait Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nden geçtiği için, artık Erivan'dan İran'a doğru giden herhangi bir tren seferi yoktur. Bununla birlikte Sünik Marzı'nın güneyinde, Aras nehrine paralel geçen ve Nahçıvan'ı Bakü'ye bağlayan demiryolu üzerindeki yerleşimlerle de başkent'ten demiryolu bağlantısı kesilmiştir. İran'la Ermenistan'ı birbirine bağlayan yeni bir ağın inşa edilmesi için, şu anda bir proje üzerinde düşünülmektedir.

Tren istasyonu, Sassuntsi Davit istasyonu ile metro ağı arasındadır.

Teleferik

2004'e kadar Erivan merkezi ve Nork-Maraş ilçesindeki Nork semti arasında bir teleferik vardı. O sene Nisan ayı başında, kabinlerden biri kırılıp teleferikten ayrılarak 17 metre düştü. Kazada, kabindeki yedi yolcunun beşi öldü.[88] Her gün yaklaşık 500 kişi teleferiği kullanıyordu.

Kazadan sonra kabloların birkaç tanesi yırtıldı; ancak bunlar tamir edilmedi. Teleferik servisinin devam edebilmesi için, teleferiğin tamir masrafını ödeyebilecek yatırımcılara ihtiyaç vardır.

Hava ulaşımı

Zvartnots Havalimanı içerisinden bir görünüm.

Erivan'daki Zvartnots Uluslararası Havalimanı, şehir merkezinin 12 km. batısında bulunmaktadır. Bu havalimanı aynı zamanda, ülkenin ilk havalimanı ve Armavia şirketin merkezidir.

SSCB döneminde inşa edilen Zvartnots Havalimanı, 1985'te ilk kez restore edildi ve havalimanını uluslararası şartlara uyarlamak için 2002'de tekrar restore edildi. Bundan sonra yeni bir terminalin inşaatı başladı ve geliş bölümünün açılışı ile inşaatın ilk dönemi Eylül 2006'da bitti. Gidiş bölümü ise Mayıs 2007'de açıldı.[89]

Günümüzde, Almanya, Avusturya, Birleşik Krallık, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Hollanda, İsrail, Lübnan, Rusya, Türkiye ve Ukrayna gibi ülkelere giden ve bu ülkelerden gelen birçok uçuş vardır.[90]

Erivan ikinci bir havalimanına da sahiptir: Erebuni Havalimanı. 1991'de ülkenin bağımsızlığından beri bu havalimanında özel uçuşlar hariç ticarî uçuşlar yapılmamaktadır. Ermeni Hava Kuvvetleri'nin üssü orada bulunmaktadır ve birçok MiG-29 Erebuni'nin pistinin üstünde tayin edilmiştir.

Eğitim

Ülkenin başkenti olması dışında Erivan, aynı zamanda Ermenistan'ın en çok sayıda eğitim merkezine sahip olan yeridir. Erivan'da 27 ortaokul[91] ve 12 sanat okulu[92] bulunmaktadır, ve hepsi Ermenistan Eğitim Bakanlığı tarafından idare edilmektedir.

Ermenistan'ın en büyük üniversiteleri (hem devlet, hem de özel) Erivan'da bulunmaktadır. Ucuz fiyatları ve İngilizce dilinde tıp öğretimi nedeniyle, bu üniversitelerde özellikle Hindistan'dan çok sayıda yabancı öğrenci okumaktadır.[93].

Erivan Devlet Üniversitesi görüntüsü.

Erivan'ın en eski üniversiteleri I. Cumhuriyet döneminde (1918-1920) kuruldu :

• Erivan Devlet Üniversitesi (Ե.Պ.Հ. - YSU) 16 Mayıs 1919 tarihinde açıldı ve şimdi yaklaşık 18.000 öğrenci bu üniversitede okumaktadır.[94]
• 1921 yılında, ülkenin Sovyetleşmesinden önce, Devlet Müzik Konservatuvarı açıldı.[95].

1930'lu yıllar boyunca birkaç Sovyet üniversitesi açıldı:

• 1930'da Devlet Tıp Üniversitesi (Ե.Պ.Բ.Հ - YSMU) açıldı.[96]
• 1933'te Devlet Mühendislik Üniversitesi açıldı.[97]
• 1935'te Devlet Dil Üniversitesi açıldı.[98]

Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını ilan etmesinden sonra birkaç de yabancı üniversite kapılarını açtı. Bunlar:

• Ermenistan Amerikan Üniversitesi (Հայաստանի Ամերիյան Համալսարան), bağımsızlığın ilanı ile aynı yıl (1991) kuruldu.[99]
• 1997'de kurulan Ermeni-Rus Devlet Üniversitesi'nde, yaklaşık 1600 ikidilli öğrenci okumaktadır.
• Ermenistan Fransız Üniversitesi, 2000 yılında kapılarını açtı.[100]

Kültür ve eğlence

Müzeler ve kütüphaneler

Erivan'ın ana müzesi, 1921'de inşa edilen Ermenistan Millî Galerisi'dir. Bu galeri Ermenistan Tarih Müzesi ile birleştirilmiştir. Ayvazovski, Kandinskiy, Chagall ve Boudin gibi ünlü adlarının eserlerini içeren daimi bir sergiye[dn 7][101] ek olarak, galeride daimi olmayan sergiler de bulunmaktadır, örneğin 2005'teki Yann Arthus-Bertrand sergisi, 2005'teki İtalya-Ermenistan sergisi ya da Ekim 2006'daki "Fransa'da Ermenistan Yılı"'nı kutlamak için düzenlenen sergi.[102]

Büyüklük olarak olmasa da, bir simge olarak daha önemli olan "Ermeni Soykırımı müzesi", Tsitsernakaberd'in yanında bulunmaktadır.

Matenadaran; Orta Çağ'dan 17.000 eski el yazısı ve birçok Kitab-ı Mukaddes içeren bir kütüphane ve müzedir. Şehrin merkezinde, Mesrop Maştots Caddesi'nin üstünde bulunmaktadır. 2007'de -Fransa'da Ermenistan Yılı'nı kutlamak için- Matenadaran, Louvre Müzesi'nin Armenia Sacra sergisi için, birkaç el yazısını Louvre Müzesi'ne ödünç olarak vermiştir.

Hrazdan Nehri'ne bakan Parajanov Müzesi, 2002'de tamamen restore edildi, ve burada Ermeni film yönetmenleri ve ressamlar tarafından yapılan 250 eser, belge ve fotoğraf sergilenmektedir.[103] Müzenin müdürü Zaven Sarkisyan adlı bir fotoğrafçı ve tarihçidir.

Erivan başka müzelere de sahiptir, örneğin Ortadoğu Müzesi ve Erivan Şehri Müzesi.[104]

Sinemalar, tiyatrolar, opera ve konser salonları

Erivan şehri birçok sinemaya sahiptir, ve bunlardan biri de meşhur Moskva sinemasıdır. Erivan'da sinemaya gitmek için Rusça bilmek şarttır; çünkü gösterilen her film bu dilde düblajla gösterilmektedır.

2004'ten beri Moskva sineması her yıl Uluslararası Altın Kayısı Film Festivali'ne ev sahipliği yapmaktadır. En son festival 12 Temmuz 2009'dan 19 Temmuz 2009'a kadar sürmüş ve Altın Kayısı Ödülü'nü kazanan film, George Ovashvili adlı Gürcü film yönetmeni tarafından yönetilen The Other Bank filmi olmuştu.[105]

Erivan opera binası; Aram Haçaturyan konser salonu, ulusal opera tiyatrosu ve Aleksandr Spendiaryan Balesi'ne ev sahipliği yapmaktadır. Çok sayıda tiyatro bulunması sayesinde aynı anda birçok sahne oyunu sunulabilmekte ve büyük Hamalir salonu gibi bazı şov salonlarında ise bazen konserler de sunulabilmektedir; ancak sıcak Ermeni yazları nedeniyle, yazın konserler genellikle açık havada yapılmaktadır.

Eğlence

Waterworld

Erivan Hayvanat Bahçesi, 1940'ta kuruldu. 1990'lı yıllar boyunca süren ekonomik kriz geçtikten sonra, buranın finansal durumu artık daha sağlamdır. Filler, kartallar, ayılar, develer ve diğer 260 hayvan türünü görmenin fiyatı bir Eurodan daha azdır.[106]

Waterworld, şehrin tepelerinden birinde bulunan bir su parkıdır.[107] Birçok havuz, su kaydırağı, bar ve restoran içermektedir. Bu park eskiden Ekim ve Mayıs arasında kapalı olsa da; 2003'te inşaatı başlayan Aquatek bölümünün 2007'deki açılışından sonra, jakuzileri, havuzları, hamamları, fitness salonları, restoranları ve oteli ile artık bütün sene boyunca açıktır.[108]

Birkaç kilometre daha uzakta Sevan Gölü'ne doğru giden yolda, ikinci bir lunapark, Play City, bulunmaktadır. Bu kompleks; bir karting pisti, bir bovling salonu, bir sinema, bir paintball oynama alanı ve birkaç arcade oyun salonu içermektedir.[109]

Turizm

Beş yıldır Ermenistan'da turizm her yıl biraz daha gelişmektedir ve bundan en çok yararlanan da Erivan'dır. Çünkü ülkenin otelleri, restoranları, barları ve gece kulüplerinin çoğu Erivan'da bulunmaktadır. Belediye, şehirde birçok geliştirme çalışması yapmaktadır; yine bu sayede Zvartnots Havalimanı zaman geçtikçe gelişmekte, inşaatı 2006'da başlayan yeni terminalin açılışının 2010'da olması beklenmektedir.

Spor

Başkentte en çok oynanan spor futboldur. Erivan'da yedi futbol kulübü bulunmaktadır; bunların beşi birinci ligde, geri kalan ikisi ise ikinci ligde oynamaktadır. Başkentin ilk futbol kulübü olan Pyunik, Bardzraguyn humb'ı bugüne kadar on bir defa kazanmıştır.[110]

Erivan'da beş büyük stadyum bulunmaktadır: Nairi Stadyumu, Kasahi Marzik Stadyumu, Mika Stadyumu, cumhuriyetin stadyumu ve en büyük olan Hrazdan Stadyumu. Hrazdan Stadyumu'nun adı, Hrazdan Nehri'nden gelmektedir. Ayrıca bu stadyumda boks ve karate salonları ile basketbol ve tenis kortları içeren bir spor kompleksi vardır.

Ermenistan uzun zamandır satranç yarışı tablolarının zirvesindedir. Ermenistan Satranç Federasyonu'nun büroları Erivan'daki Kentron ilçesinde bulunmaktadır. Ayrıca şehrin dört bir köşesinde birçok satranç kulübü vardır. 1996'da, o zamanda mevcut ekonomik krize rağmen, 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da yapıldı.[111] 2006'da Ermenistan satranç takımı dördü de Erivanlı olan Levon Aronyan, Vladimir Agopyan, Gabriel Sarkisyan ve Tigran Petrosyan[112] adlı üyeleriyle, Torino'daki dünya şampiyonasını kazandı. Aynı ekip 2008'de Dresden'deki şampiyonayı da kazanmayı başarmıştır.[113]

Kardeş şehirler

Erivan'ın 16 şehirle kardeş şehir anlaşması[114], 13'ü ile de "partner şehir" anlaşması[115] vardır.

Kardeş şehirler 1973 : Carrara, İtalya 1981 : Antananarivo, Madagaskar 1987 : Cambridge, Massachusetts, Amerika Birleşik Devletleri 1992 : Marsilya, Fransa 1995 : Odessa, Ukrayna 1996 : Tiflis, Gürcistan 1997 : Şam, Suriye 2000 : Beyrut, Lübnan; Bratislava, Slovakya 2001 : Montreal, Kanada 2002 : Sao Paulo, Brezilya 2004 : İsfahan, İran 2005 : Kişinev, Moldova; Rostov-na-Donu, Rusya 2007 : Los Angeles, Amerika Birleşik Devletleri; Nice, Fransa Partner şehirler 1974 : Podgorica, Karadağ 1993 : Atina, Yunanistan; Lyon, Fransa 1994 : Stavropol, Rusya 1995 : Kiev, Ukrayna; Moskova, Rusya 1996 : Floransa, İtalya 1997 : St. Petersburg, Rusya 1998 : Volgograd, Rusya 2002 : Minsk, Beyaz Rusya 2007 : Rio de Janeiro, Brezilya 2008 : Sofya, Bulgaristan; Delhi, Hindistan

Erivan görüntüleri

Erivan'ın yaz manzarası.

Erivan'ın kış manzarası.

• Eski görüntüler
• 
  Erivan, 1796
• 
  Erivan'daki Rus Ortodoks Kilisesi
• 
  Minare
• 
  Gök Camii

• Çağdaş görüntüler
• 
  Erivan, arka planda Ağrı Dağı
• 
  Erivan gölü
• 
  Katedral
• 
  Cumhuriyet Meydanı.
• 
  Tamanyan caddesi görüntüsü
• 
  Hağtanak Köprüsü ve "Ararat" konyağı fabrikası
• 
  Erivan banliyösü
• 
  Maştots caddesi

Herhangi bir resmin üstüne tıklayarak büyük hâlini görebilirsiniz.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Erivan ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Dipnot ve kaynakça

Dipnotlar

1. Erivan tarihi, Ermenistan tarihi, Urartular ve Erebuni Kalesi maddelerine bakınız.
2. "Tanrı Haldi'nin izzetiyle, Argişti, Menua'nın oğlu, bu erişilemez kaleyi yaptı ve ona Erebuni ismini verdi".
3. Ayrıca Levha hareketleri maddesine bakınız.
4. Erivan belediyesi sitesi 13 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ne göre bir ana belediye başkanı yardımcısı (Kamo Areyan; Mülkiyet, Sağlık ve Sosyal Günvelik, Eğitim, Finansal ve Sosyo-Ekonomik Gelişim müdürlüklerinden için sorumlu), ve üç diğer belediye başkanı yardımcısı var: Vano Vardanyan (Dış ilişkiler, Bilgi ve kamu ilişkiler, İnşa ve alan gelişimi, Kamu hizmet müdürlükleri); Slava Avanesyan (Doğa koruması, Ulaşım müdürlüğü); ve Karen Davtyan (Mimarlık ve şehir gelişimi müdürlüğü).
5. "Erivan'ın ulaşım yolları" bölümüne bakınız
6. Ocak 2008'de yapılan metro ağı ziyaretinde Başbakan Serj Sarkisyan tarafından yapılan bir ilan.
7. Ermenistan Millî Galerisi Almanya, ABD, Avusturya, Belçika, Fransa, Hollanda, İspanya, İsviçre, İtalya, Macaristan ve Rusya'dan gelen resimler ve heykellere sahiptir.

Kaynakça

1. Türk Dil Kurumu sözlüğü. "Revan". 14 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2008.
2. Dédéyan, sayfa 567.
3. (İngilizce) Ermenistan Anayasası 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'nın 13. maddesi
4. (Fransızca) Les douze capitales d'Arménie, Éditions COFIMAG, Paris, 2006 ISBN 2-907070-09-6.
5. "Marzes of the Republic of Armenia" (PDF) (İngilizce). ArmStat. 2008. 15 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2009..
6. Erivan belediye sitesi. "Erivan'daki her mahallenin nüfusu" (İngilizce). 13 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
7. Erivan Resmî Sitesi. "Symbols of the city of Yerevan" (İngilizce). 13 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
8. Marne-de-Vallée Ermeni Kültürel Birliği. "Arménie - Emblèmes" (Fransızca). 16 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
9. (İngilizce) Brady Kiesling, Rediscovering Armenia 26 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
10. Kiesling, Brady (2000). Rediscovering Armenia (PDF) (İngilizce). ss. sayfa 6. ISBN 978-99930-52-28-9. 26 Haziran 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2008.
11. (İngilizce) Rick Ney, Tour Armenia, "Yerevan" 12 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ArmeniaNow.com, 2007, sayfa 7.
12. Dédéyan, sayfa 313.
13. Dédéyan, sayfa 269.
14. (İngilizce) Rick Ney, Tour Armenia, ""Yerevan"" (PDF). 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi., ArmeniaNow.com, 2007, sayfa 8.
15. Mutafian, Claude (2001). Atlas historique et culturel de l'Arménie : Proche-Orient et Sud-Caucase du VIII siècle av. J.-C. au XXI siècle, Collection Atlas / Mémoires (Fransızca). Paris: Éditions Autrement. ISBN 978-2-7467-0100-7.
16. Dédéyan, sayfa 390-393 ve 448.
17. Encyclopædia Universalis France S.A., « Erevan », 1995.
18. Dédéyan, sayfa 631.
19. Dédéyan sayfa 595.
20. Dédéyan, sayfa 618.
21. Dédéyan sayfa 675-680 ve 722-731.
22. Azatian, sayfa 284.
23. Ermenistan ABD Büyükelçiliği. "New U.S. Embassy Compound Yerevan Factsheet" (İngilizce). 26 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
24. Ermenistan Hükûmeti. "Regions". 13 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
25. Ermenistan Anayasası. "108. madde". 20 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
26. (İngilizce) BBC Weather, Yerevan, Armenia 15 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
27. (İngilizce) Iran - Seismic Hazard Map 21 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Birleşik Devletleri Jeolojik Raporu.
28. (Fransızca) LaDocumentationFrançaise.fr 9 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de bir levha haritası.
29. Service, Robert (2003). A History of Modern Russia: From Nicholas II to Vladimir Putin. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ss. sayfa 468-469. ISBN 0-674-01801-X.
30. (Fransızca) Armenews.com 18 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'da "Erevan risque de subir un tremblement de terre catastrophique", Manuelle Tilly.
31. (Fransızca) Armenews.com 9 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'da "40% des constructions d’Erévan ne seraient pas aux normes sismiques requises", Krikor Amirzayan.
32. (İngilizce) 1995 Ermenistan Anayasası 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'nın 108. maddesi.
33. (İngilizce) Ermenistan Anayasası 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'nın 117. maddesi.
34. "Yerevan Municipality Structure" (İngilizce). Erivan Belediyesi. 13 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2009.
35. (İngilizce) Erivan belediyesi sitesi 13 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
36. (İngilizce) 7 Mayıs 2002'de uygulanan yerel idare hakkındaki yasa 26 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nın 82. maddesi.
37. "7 Mayıs 2002 tarihli yerel özerklik hakkındaki yasanın 77. maddesi". 26 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009.
38. (İngilizce) Ermenistan Anayasası 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'nın 88,1. ve 108. maddeleri.
39. (Fransızca) Déclaration d'un membre de l'assemblée du Conseil de l'Europe 18 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
40. (İngilizce) Panorama.am, Executive prefers to have indirect elections for mayor 18 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
41. (İngilizce) Erivan belediyesi sitesi 23 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
42. "Arménie : Erevan" (Fransızca). Uluslararası Frankofon Belediye Başkanları Derneği. 10 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
43. (İngilizce) Erivan belediye sitesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde ayrıntılı bilgilerle ilçe listesi.
44. (Rusça) Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Издание Управления Кавказского учебного округа. Выпуск 1. Тифлис: Типографии Канцелярии Главноначальствующего гражданской частью на Кавказе и К. Козловского, 1881. p. 40
45. Chopin, Jean-Marie (1832). Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской Империи [Situation of the Armenian Oblast in the era of its accession to the Russian Empire] (Rusça). Saint Petersburg: Императорскяа Академия Наук. s. 468.
46. (Rusça) Эривань // Географическо-статистический словарь Российской империи. Сост. по поручению Русское географическое общество|Русского географического общества действ. член Общества П. Семёнов, при содействии действ. члена В. Зверинского. Т. V. Спб., 1885, с. 870.
47. (Rusça) Демоскоп Weekly – г. Эривань 2 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
48. (Rusça) Ethno-Caucasus: Армения 7 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
49. Yerevan city: Ethnic Structure of De Jure Population 19 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. National Statistical Service of the Republic of Armenia
50. (İngilizce) Recensement de 2001 : ArmStat 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
51. (İngilizce) ArmStat'ta ülke istatistikleri.
52. (İngilizce) ArmStat, Marzes of the Republic of Armenia in figures, 2002-2006, « Yerevan RA Capital » 19 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
53. (İngilizce) ArmStat 20 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tarafından düzenlenen bir rapor.
54. Uluslararası Para Fonu. "« Republic of Armenia : Poverty Reduction Strategy Paper »" (PDF) (İngilizce). 27 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
55. (İngilizce) Britannica Ansiklopedisi 2007.
56. (İngilizce) G. Beglaryan, Atlas of Armenia and adjacent countries, Noyan Tapan, 2007, s. 8.
57. (Fransızca) Caucaz.com 13 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Haroutin Khatchatrian, « Un ambitieux agenda économique pour l'Arménie: Le nouveau gouvernement pourra-t-il relever le défi ? ».
58. (Fransızca)Armenews 12 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - « Les prix de l’immobilier à Erevan en hausse en 2007 ».
59. "Armenia tourist arrivals rise record 33.5% in 2007" (İngilizce). ARKA News Agency. 4 Şubat 2008. 17 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
60. (İngilizce) Ermenistan Turizm Ofisi sitesi 8 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde önemli mağazaları listeleyen bir sayfa.
61. "Erivan ve Ermenistan'daki radyo istasyonları listesi" (İngilizce). RadioStationWorld.com. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
62. "Ermenistan Kamu Radyosu" (Ermenice). 2 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi..
63. "Radio VEM" (İngilizce). 10 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi..
64. "Radio Van" (Rusça). 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi..
65. "Radio Aurora" (Rusça). → (İnternet arşivi'nden erişilmiştir).
66. (Fransızca) 01.net 10 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Karine Solovieff, « Lycos Europe délocalise la majorité de ses informaticiens en Arménie ».
67. (İngilizce) UITE, « Microsoft office was opened in Yerevan » 2 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
68. (İngilizce) World Bank, Armenia — Geographic distribution of poverty and Inequality 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
69. (İngilizce) Erivan belediyesi sitesi.
70. (İngilizce) Erivan belediyesi sitesi.
71. "Proje planı, proje hakkında bilgiler ve ilk fotoğrafları" (İngilizce). 9 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
72. Amirzayan, Krikor (5 Nisan 2008). "10 000 parkings souterrains à Erévan d'ici 2011" (Fransızca). Nouvelles d'Arménie. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
73. "Golden Palace Hotel resmî sitesi" (İngilizce). 2 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
74. ""Reforestation : le projet Arbre Arménie"" (Fransızca). Infos de la planète. 23 Eylül 2006. 16 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
75. (Ermenice) (İngilizce) (Rusça) V. Azatian ve T. Hakopian, Երևան Ереван Yerevan, ИПО Parberakan, Erivan, 1989, s. 285.
76. "Çağlayan'daki konser fotoğrafları". 17 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2008.
77. (İngilizce) Structurae 2 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesindeki Erivan Televizyon Kulesi hakkındaki sayfa.
78. (İngilizce) ArmeniaNow 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesinde bir tanım.
79. (İngilizce) Armenia Info sitesi 8 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde katedral hakkında bilgiler.
80. (İngilizce) Armenia Info sitesi 9 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde camii hakkında bilgiler.
81. "Yerevan Traffic Creates Chaos" (İngilizce). Armenpress. 28 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
82. "Construction d'un périphérique prévue au printemps 2006" (Fransızca). Nouvelles d'Arménie. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
83. "Nouveau réseau routier" (Fransızca). Nouvelles d'Arménie. 9 Aralık 2008. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
84. (Ermenice) Belediye sitesi 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde Erivan'ın 46 otobüs ve minibüs hattını listeleyen bir sayfa.
85. (Ermenice) Belediye sitesi 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde Erivan'ın 24 troleybüs hattını listeleyen bir sayfa.
86. (İngilizce) Arminfo, « Last Tram Put Out Of Operation in Yerevan » 27 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
87. ""Yerevan-Batumi railway communication to resume in Summer"" (İngilizce). ArmenPress. 15 Şubat 2007. 9 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
88. Harutyunyan, Arpi. "Tram Dispute: Director admits guilt in funicular accident, other charges pending" (İngilizce). ArmeniaNow. 2 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
89. (İngilizce) (Ermenice) Zvartnots Uluslararası Havalimanı sitesi 10 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
90. (İngilizce) (Ermenice) Zvartnots Havalimanı sitesi 27 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ndeki uçuş bilgileri.
91. (Ermenice) Ermenistan Eğitim Bakanlığı 28 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesinde Ermenistan'ın toplam 83 ortaokulu, ayrıntılı bilgilerle listelenmektedir.
92. (Ermenice) Ermenistan Eğitim Bakanlığı 28 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesinde Ermenistan'ın toplam 32 okulu listelenmektedir.
93. (İngilizce) Ermenistan'daki Hindistan Büyükelçiliği resmî sitesi 26 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nde ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır.
94. (İngilizce)/(Ermenice)/(Rusça) Erivan Devlet Üniversitesi
95. (İngilizce)/(Rusça) Devlet Müzik Konservatuvarı
96. (İngilizce)/(Ermenice)/(Rusça) YSMU sitesi 22 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
97. (İngilizce)/(Rusça)/(Ermenice) SEUA sitesi 9 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
98. (İngilizce)/(Ermenice)/(Rusça) Erivan Devlet Dil Üniversitesi sitesi 25 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
99. (İngilizce) Ermenistan Amerikan Üniversitesi sitesi 18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
100. (Fransızca)/(Ermenice) UFAR.
101. (Ermenice) (İngilizce) Ermenistan Millî Galerisi sitesi 11 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. : bütün daimi koleksiyonu online.
102. (Ermenice) (İngilizce) Ermenistan Millî Galerisi 23 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
103. (İngilizce) ArmeniaTour sitesi nde ayrıntılı bilgiler.
104. (İngilizce) Brady Kiesling, Rediscovering Armenia 26 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2000.
105. "Winners" (İngilizce). Uluslararası Altın Kayısı Film Festivali. 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2009.
106. (İngilizce) Armeniapedia'nın Erivan Hayvanat Bahçesi maddesi 20 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
107. (İngilizce) Resmî sitesinde ayrıntılı bilgiler 24 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
108. Hakobyan, Julia. "Winter Water World: Popular park expands for cold-weather indulgence" (İngilizce). ArmeniaNow. 9 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi..
109. (İngilizce) Parkın resmî sitesinde ayrıntılı bilgiler 26 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
110. Chakhoyan, Khachik (19 Kasım 2008). "Et de huit pour Puynik en Arménie" (Fransızca). UEFA. 13 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2009.
111. "Satranç Olimpiyatı hakkında bilgiler" (İngilizce). 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi..
112. "« Olympiades d'échecs : Victoire de l'Arménie »". Les Nouvelles d'Arménie. 26 Kasım 2008. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
113. "Dresden 2008 Satranç Olimpiyatı - Sonuçlar" (İngilizce). 23 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
114. "Sister cities" (İngilizce). Erivan Belediyesi. 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2009.
115. "Partner cities" (İngilizce). Erivan Belediyesi. 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2009.

Ek okumalar

• ArmStat. Marzes of the Republic of Armenia in figures, 2002-2006 - Yerevan City (PDF) (İngilizce). 19 Kasım 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2008.
• Auzias, Dominique (2007). Le Petit Futé Arménie : 2007-2008 (Fransızca). Nouvelles Éditions Université. ISBN 978-2-7469-1960-0.
• V. Azatian (1989). Երևան Ереван Yerevan (Rusça). Erivan: ИПО Parberakan.
• Beglaryan, Grigor (2007). Atlas of Armenia and adjacent countries (İngilizce). Erivan: Noyan Tapan. ISBN 978-99941-44-55-6.
• Dédéyan, Gérard (2007). Histore du peuple arménien (Fransızca). Toulouse: Privat. ISBN 978-2-7089-6874-5.
• Earle, Scott (2007). Yerevan Journal (İngilizce). Larkspur Books. ISBN 978-0-615-14420-7.
• Grousset, René (1984). Histore de l'Arménie (Fransızca). Paris: Payot. ISBN 978-2-228-88912-4.
• Parker, Philip M. (2006). The 2006 Economic and Product Market Databook for Yerevan, Armenia (İngilizce). ICON Group International, Inc. ISBN 978-0-497-81250-8.
• Petrossian, Mariné (2003). Erevan (Fransızca). Comp'act/federation. ISBN 2-87661-269-0.
• Minassian, Taline Ter (2007). Erevan, la construction d'une capitale à l'époque soviétique (Fransızca). Presses Universitaires de Rennes. ISBN 2-7535-0369-9.
• Les douze capitales d'Arménie. Paris: Éditions COFIMAG. 2006. ISBN 2-907070-09-6.

Dış bağlantılar

• Resmî site (Ermenice)/(İngilizce)/(Rusça)
• ArmeniaNow.com'dan Erivan seyahat rehberi 12 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)