Müslüman-Türk katliamları

Müslüman-Türk katliamları, Türk Katliamları ya da Türk Kırımı, Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılma döneminde Müslüman olmayan etnik gruplar tarafından başta Türkler olmak üzere Müslüman tebaaya yönelik gerçekleşen etnik temizlik.[1][2][3][4][5][6][7] Justin McCarthy, olaylardan etkilenenlerin çoğunun Türkçe konuştuğunu belirtmiştir.[8]

 
1912'de Birinci Balkan Savaşı sırasında Balkanlardan göçen muhacirler (üstte) ve 1918'de Erzurum'da Ermeni çetelerin Türkleri içine doldurarak yaktıkları bir konak (altta).

McCarthy, 1821-1922 yılları arasında yaklaşık beş buçuk milyon Müslümanın Avrupa'dan sürüldüğünü ve beş milyondan fazlasının öldürüldüğü ya da kaçarken hastalık veya açlık sonucu öldüğünü tahmin etmektedir.[9] Etnik temizlik, 1820'li-1830'lu yıllarda Sırp ve Yunanların bağımsızlığı kazanmalarının, 1877-1878 yıllarında 93 Harbi'nin, 1912-1913 yıllarında Balkan Savaşları'nın, I. Dünya Savaşı ve sonrası sırasında Ermeni isyanları ve çeteleri ile Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu'nun Yunanistan tarafından işgali sonucunda meydana geldi. Michael Mann, 1914 Carnegie Endowment raporunda bu eylemlerin Avrupa'da daha önce görülmemiş muazzam ölçüde cani etnik temizlik olarak tanımlandığını aktarmaktadır.[10][11] 20. yüzyıla girerken Balkanların Osmanlı kontrolündeki bölgelerde 4.4 milyon Müslümanın yaşamakta olduğu tahmin edilmektedir.[12] Mariya Todorova'ya göre, 19. yüzyılın son 30 yılında bir milyondan fazla Müslüman Balkanlar'ı terketti.[13] 1912 - 1926 yılları arasında 2,9 milyona yakın Müslüman ya öldürüldü ya da Türkiye'ye göçe zorlandı.[12] I. Dünya Savaşı ve Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu'da 2.5 milyon Müslümanın öldüğüne ilişkin tahminler vardır.[14]

19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında Ermeni çeteleri tarafından Kafkasya'da yapılan katliamlar da vardır. Bu dönemdeki kayıplar hakkında değişik kaynaklardan çeşitli bilgiler bulunur. 93 Harbi sırasında Justin McCarthy 260 bin kişinin kaybolduğunu belirtirken, Kemal Karpat 300 bin kişinin öldürüldüğünü savunmaktadır. 20. yüzyılın başı ve I. Dünya Savaşı döneminde de bölgedeki Müslüman-Türk karşıtı Ermeni hareketleri devam etmiş, köylere karşı saldırılar yapılmıştır.

Yunan bağımsızlık hareketleri
Ana madde: Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanması
Tripoliçe'nin duvarına Yunan bayrağını diken Panayotis Kefalas, sol köşede ölüler ve yıkılmış minare görülmektedir.

Yunan Bağımsızlık Savaşı sırasında Yunan askerler tarafından bölgedeki Türkler ve Arnavutlara karşı katliamlar yapıldı, bu savaş sırasında her iki taraf da birbirini katletmiştir. Yunanistan'ın ilan edildiği bölgenin her yanında Türkler katledildi.[15] Yunanlar denizlerde Türklerin gemilerine saldırıp içinde bulunanları katletti, Ağustos 1821 itibarıyla William Ogden Niles 3000 kişinin bu şekilde öldürüldüğünü belirtmektedir.[16]

Mora

Mora'da oturan Türk ve Arnavut nüfusu, özellikle Yunan askerlerin egemen olduğu bölgelerde katliamlara uğradı.[17] Mora'daki Türk ve Arnavut toplulukları yok oldu.[18][19] Tarihçiler, bu süreçte yarımadada genellikle bölgedeki papazların tavsiyesiyle toplamda 20 binden fazla Müslümanın öldürüldüğünü belirtmektedir;[20][21][22] bazı tarihçiler ise bu sayıyı 15 bin olarak tahmin etmektedir;[23] fakat sadece Tripoliçe Katliamı'nda 35 bin kişinin öldürüldüğüne ilişkin tahminler vardır. Rus askerleri ve Yunanlar, 1770'te Mistras kentinde 400 Türk'ü öldürmüştür. Türk çocuklar, minarelere çıkarılıp oradan aşağıya atılmışlardır.[24] William Ogden Niles'ın bu isyanlar sırasında tuttuğu kayıtlara göre Patras kentinin Türk halkı da küçük bir azınlık dışında tamamen öldürüldü.[25] Ağustos 1821'de Monemvasia kasabasının Türk sakinleri uzun süren kuşatma sonucu açlıkla karşı karşıya kaldı ve cesetleri yemeyi denediler, bu sırada Yunanlar kasabanın surlarının dışında denizde ele geçirilmiş olan altmış erkek ve kadını öldürdü. Daha sonra Yunanlar Türkleri Anadolu'ya götüreceklerini söyledi ve kapılar açıldı; fakat Yunanlar kasabayı yağmaladı ve pek çok Türkü öldürdü. Daha sonra kasabadan beş yüz kadar Türkü bir gemiye bindirip Anadolu açıklarında ıssız bir adaya bıraktılar, burada da açlıkla karşı karşıya kalan Türklerden hayatta kalanlar bir Fransız tüccar tarafından kurtarıldı.[26]

William St. Clair'e göre, "Mora'daki soykırım ancak öldürecek başka Türk kalmadığında sona erdi".[27]

Ana madde: Navarin Katliamı

Yunanlar tarafından kuşatılan Navarin kentinin Türk halkı açlık çekiyordu. Sonunda, Türklerin güvenli bir şekilde Mısır'a gönderilmelerine karar verildi. 19 Ağustos 1821 günü kentin kapıları açılınca, Yunanlar Türklerin üzerine hücum etti ve kaçabilen 160 kişi dışında, yaklaşık 3000 nüfuslu kentin tüm halkı öldürüldü.[28][29]

Tripoliçe Katliamı
Ana madde: Tripoliçe Katliamı

Tripoliçe Katliamı, Mora İsyanı sırasında bölgede Türklere karşı yapılan katliamların en büyüğüydü.[20][21][22] Şehrin Yunanların eline geçmesinden birkaç gün sonra şehre gelen Britanyalı Thomas Gordon, 8000 kişinin öldürüldüğünü tahmin etti. Katliamdan sadece köle olarak alınan bazı kadınlar ve fidye için tutulan bazı tanınmış Türkler kurtulabildi.[30] Justin McCarthy ise katliamda ölenlerin sayısının 35,000 olduğunu belirtir.[31] Teodor Kolokotronis, katliamdan şu şekilde bahsetti:[32]

« Cuma gününden pazara kadar Yunan askerleri kadın, çocuk ve erkekleri katletti. Tripoliçe ve çevresinde toplam 32 bin kişi öldürüldü. [...] En sonunda, bir ulak geldi ve katliam durdu. »

Orta Yunanistan

Atina'da sadece 190'ı askerlik yapmaya uygun olan 1190 Türk güvende olacaklarına ilişkin verilen sözler nedeniyle teslim oldu. W. Alison Phillips'e göre, bunu bu korkunç savaşta pek çok benzeri olan korkunç bir sahne izledi.[33] Agrinio kasabasında 500 Müslüman aile ve 200 Yahudi yaşamaktaydı.[34] Şehrin önce Yahudi, sonra da Müslüman sakinleri katledildi.[35]

Ege adaları

Yunanistan'ın bağımsızlığını kazandığı dönemde Ege Adaları'nda da Türkler öldürüldü.[36] 1821 yılının mart ayında, Yunanlar tarafından Sakız Adası'na bir saldırı düzenlendi ve Türkler katledildi.[37] Ege Adaları'nda Osmanlı'ya karşı isyan eden Yunanlar, bölgeden geçen Türk ticaret gemilerine ve Hac'dan gelen ve Haca gitmekte olan gemilere saldırıp mürettebat ile yolcuları öldürdü.[38] Theodoros Kolokotronis, Hydra adasında doksandan fazla Müslüman öldürüldüğünü belirtmektedir.[32] Hydra'da adanın Müslüman sakinlerine yapılan katliamın dışında bir gemideki tüm Müslümanlar da öldürüldü.[39][40]

Bulgarların yaptığı katliamlar

Nisan İsyanı
Ana madde: Bulgar İsyanları

Nisan 1876'da patlak veren Bulgar İsyanının başlangıcında yüzlerce Türk öldürüldü. Bazı kaynaklar ölen Müslüman sayısını bin kişi olarak tahmin etmektedir.[41][42] Stanford J. Shaw, Bulgaristan'da 4000 Hristiyan sivilin öldüğünü, ölen Müslüman sayısının ise bundan daha fazla olduğunu yazmış, Müslüman ve Hristiyan köyleri arasında karşılıklı katliamlar olduğunu belirtmiştir.[43] Lord Kinross'a göre, "Onlar vahşice Müslüman Türklerine saldırdı ve katletmeye başladılar."[44] Dennis P. Hupchick'e göre, "Kötü silahlandırılan dağınık isyancılar, yeni yazılan yurtsever şarkılarını söylemekten ve çoğunluğu barışçı olan Müslüman komşularını kesmekten başka fazla bir şey yapmadılar."[45] Stanford J. Shaw'a göre "İsyanlar yayıldı, yüzlerce Müslümana yönelik katliam başladı ve Balkan limanlarının yakınlarındaki Osmanlı'nın başlıca kalelerini ele geçirdiler."[46]

Bulgarların yaptığı diğer katliamlar

Osmanlı arşivlerine göre 1908 yılında Bulgar çeteleri, 93 Harbi sırasında Balkanlar'daki köyleri basıp bölgedeki Müslümanları katlediyordu.[47][48] Kasım 1912'de günümüzde Makedonya'da bulunan Ustrumca kentinde Bulgarlar otuz kadar Müslümanı öldürdü. Yine 1912 yılının sonlarında Bulgarlar Makedonya'da Müslümanlara karşı bir ay süren bir katliam yaptı ve üç ila dört bin kişiyi öldürdü.[49]


93 Harbi
Ana madde: 93 Harbi

93 Harbi sırasındaki kayıplar hakkında farklı tahminler bulunmaktadır. Richard J. Crampton, 130.000-150.000 kişilik toplu göçünün yaşandığını ve bunun yaklaşık yarısının Berlin Kongresi ile cesaret alıp ara döneminde geri döndüğünü ifade etmektedir. Dennis Hupchik ve Justin McCarthy ise 260.000 kişinin kaybolduğu ve 500.000 kişinin mülteci olduğuna işaret etmektedir.[50][51] Kemal Karpat ise 300.000 kişinin öldürüldüğü ve 1 - 1.5 milyon kişinin göçe zorlandığını ileri sürmektedir.[52] Nedim İpek de buna konuda Karpat ile aynı rakamları vermektedir.[53] Bir başka ABD kaynağı, savaş sırasında 400,000 Türkün katledildiği ve bir milyon Türkün göç etmek zorunda kaldığını belirtmektedir.[54] Fransız komutan Romieu, Fransa Savaş Bakanlığı'na gönderdiği raporda, 1878 ve ilerleyen yıllarda, Ermeni çetelerinin Türklere karşı terörist faaliyetlerde bulunduklarını ve nefret beslediklerini belirtmiştir.[55][56]

Ocak 1878'de Rus kuvvetleri ve Bulgar gönüllüleri güneye indikçe, oradaki halka karşı zulümler yapmaya başladılar.[57]

Dönemin Britanya raporları katliamlara ilişkin bilgi içermektedir. Bu raporlara göre İssova Bâlâ (Yukarı İssova) köyündeki 170 evden 96'sı ve okul yakılmıştır.[58] Yukarı Sofular köyü halkının katledildiği,[59] bundan önce ise köydeki 120 evden 13'ünün, okulun ve caminin yakıldığı belirtilmektedir.[60] Kozluca köyünde on sekiz Türk öldürülmüş ve cesetleri yakılmıştır.[61] Kızanlık kasabasında da Müslümanlar öldürülmüştür.[61] İngiliz raporlarına göre Kızanlık yakınlarındaki Muflis köyünde, Rus ve Bulgarlardan oluşan bir grup tarafından 127 kişi öldürülmek üzere kaçırıldı. 20'den fazla kişi kaçsa da kalanlar öldürüldü.[62] Osmanlı kaynakları ise öldürülenlerin sayısını yaklaşık 400 olarak vermektedir.[63] Şipka yakınlarındaki Keçidere köyünde de 11 kişi öldürüldü.[62]

1878-1881 döneminde Osmanlıların Kafkaslarda kaybettiği topraklardan Rus kaynaklarına göre toplam 82 bin Müslüman Kars bölgesine göç etti.[64]

Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı'nda Balkanlar
Ana madde: Balkan savaşları
Balkanlar'da Sırplar tarafından Müslüman Arnavutlara yapılan katliamlara ilişkin The New York Times'ın haberi (31 Aralık 1912)
1913'teki I. Balkan Savaşı sırasında Bulgarlardan kaçan Türk sığınmacılar.
« Türkler Hristiyanlardan, Bulgarlar Yunanlardan ve Türklerden, Yunanlar ve Türkler Bulgarlardan ve Arnavutlar Sırplardan kaçıyor. »
(Carnegie Endowment raporu[65][66])

Balkan savaşları sırasında Bulgarlar, Yunanlar ve Ermenilerin Türklere ve Müslümanlara karşı yaptıkları katliamlar, 1912 Carnegie Endowment raporunda ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.[67] Dennis Hupchick, Balkan savaşlarının sonucu yaklaşık 1.5 milyon Müslümanın öldüğünü ve 400 bininin mülteci olduğunu tahmin etmektedir.[68]

Uluslararası raporlarına göre, Balkan savaşları sırasında Sırbistan ve Karadağ Ordusu tarafından Arnavutlara karşı katliamlar işlendi.[69] Birinci Balkan Savaşı sırasında 1912 - 13 yıllarında Sırbistan ve Karadağ, Osmanlı kuvvetlerinin bugünkü Arnavutluk ve Kosova'dan kovulmasından sonra Arnavut nüfusuna karşı çok sayıda savaş suçu işlediler. Bunlar Avrupa, Amerika ve Sırp muharefet basınlarınca aktarıldı. Bu suçlar incelemek amacıyla Carnegie Uluslararası Barış Vakfı özel bir encümeni kurdu ve 1913 yılında Balkanlara gönderdi. Sırp kontrollü Kosova Vilayeti'ndeki kurban sayısının ilk birkaç ayda 25.000 kişi olduğu tahmin edildi.[70][71][72]

Jusuf Hamza'ya göre Balkan Savaşları sırasında Makedonya bölgesinde 300 binden fazla Türk öldürüldü. Bazı Türkler zorla Hristiyanlaştırıldı. Poroy (Ano Poroia)'da 200 bin, Serez'de 10 bin ve Edirne'de 5000 Türk öldürüldü.[73] Carnegie Endownment raporu, Serez'in Bulgarlar tarafından ele geçirilmesinde kısa süre sonra Türk sakinlerinin öldürüldüğünü belirtmektedir.[74] Justin McCarthy, Drama'ya Bulgarların girmesinin ardından yüzlerce Müslümanın öldürüldüğünü yazmıştır.[75] Dedeağaç Bulgarların "Makedon Gönüllüleri" tarafından 12 Kasım 1912'de alındığında şehrin Müslüman semtleri yağmalandı, yüzden fazla Müslüman öldürüldü.[75]

Danimarka'nın Riget gazetesi için haberler yazmakta olan Fritz Magnussen, Kumanova - Üsküp bölgesinde 3000 Arnavutun Sırplar tarafından öldürüldüğünü, Arnavut köylerinin yakılıp evlerin sakinlerinin kovalanıp "fareler gibi" vurulduğunu bildirmekte, ve Sırp askerlerinin bundan gurur duyduklarını belirtmektedir.[76]

Priştine'de şehrin Müslüman (çoğunluğu Arnavut) nüfusu şehrin kalesine beyaz bayrak çekip Sırpları kandırmak suretiyle pek çok Sırbı öldürmüştü.[70] Bunun üzerine Sırp ordusu şehre girer girmez intikam almak amacıyla halka saldırdı ve Müslüman nüfusu avlamaya başladı.[71] Şehirde Sırp hakimiyetinin ilk günlerinde öldürülen Arnavut sayısı 5000 olarak tahmin edilmektedir.[70][77]

Ferizovik'te Arnavutların kesin direnişine karşın Sırplar şehri ele geçirdi. Sırpların şehri ele geçirmesinin ardından Sırp ordusunun komutanı tarafından, halktan evlerine dönmeleri ve silahlarını teslim etmeleri istendi. Direnişten sonra hayatta kalanlar geri döndüğünde 300 ila 400 kişi katledildi.[71] Bunu Ferizovik çevresindeki Müslüman köylerinin yıkımı takip etti.[78]

I. Dünya Savaşı sırasında, Ekim 1914'te Doksat (Doksato)'daki Yunanlar bölgedeki Türklere karşı katliamlar yaptı, mallarını yağmaladı ve sahibi oldukları arazileri Yunanlara bıraktıklarına dair belgeler imzalattı.[79] Vodina ve bölgesinde demir sopalarla 300 Türk öldürüldü.[80] Yunan hakimiyetine giren Dedeağaç'ta Osmanlı kaynaklarına göre Rumlar "mezalim ve katliâm" yapmışlardır.[81]

1912 ile 1922 yılları arasında, bölgedeki katliamlar yoğun bir şekilde devam etti. Carnegie Endowment raporuna göre, Türkler bölgedeki Hristiyanlar, yani Sırplar, Yunanlar ve Bulgarlar tarafından, Arnavutlar ise Sırplar tarafından öldürüldü.[65][66] Kosova'da bölgedeki Müslümanların sayısını azaltarak bölgeyi Sırplaştırma hareketleri vardı. Arnavutlara uygulanan katliamlar, 1941'e kadar devam etti.[82][83]

1905-1920 yılları arasında Ermeni çeteleri tarafından yapılan katliamlar
"Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi" (Iğdır)
Hasankale'deki çatışmada yaralanan Türk mülteciler
Ana maddeler: I. Dünya Savaşında Osmanlı Cepheleri, Kafkasya Cephesi ve Ermeni İsyanları (I. Dünya Savaşı)

Kafkasya'da Ermeni çeteleri tarafından Türkler ve Kürtlere katliamlar yapılmıştır. Justin McCarthy, bunun sebebinin Ermenilerin bir Ermenistan devleti sınırları içine dahil etmek istedikleri Vilâyat-ı Sitte'de nüfuslarının %19 (Ermeni kaynaklarına göre %39) gibi küçük bir oranda olması ve bu nüfusun oranını arttırmanın yolunun bölgedeki Müslüman sayısını azaltmaktan geçmesi olduğunu öne sürmüştür.[55][84]

Ovanes Kaçaznuni, 1905 ve 1906 yıllarında Müslümanlar ile Ermeniler arasında kanlı olayların yaşandığını belirtmektedir. 1914 yılında ise, Ermeni birliklerinin Türklere karşı faaliyetlerini başlattıklarını söylemektedir.[85] 1915 yılında Van'ın Ermeni valisi olan Aram'a Rus bir komutan bölgedeki Kürtlerin öldürülmesini emreden bir emir gönderildi; fakat Aram emrin uygulanmayacağını belirtti.[86][87]

Erzurum'un Alaca köyünde Mart 1918'de Ermeniler tarafından katledilen Şehit Türkler Anıtı

Osmanlı arşivleri 1910-1922 yılları arasında 523.000 Türkün Ermeni çeteleri tarafından öldürüldüğünü belirtmektedir.[88] Fransa Dışişleri Bakanlığı'ndan Rusya'nın Paris büyükelçiliğine gönderilen 14 Mayıs 1915 tarihli bir yazıda, Van İsyanı sırasında bölgede yaklaşık 6000 Müslümanın öldürüldüğü belirtilmektedir.[89][90] Rus bir general, Ermeniler tarafından Müslümanlara karşı tecavüzlerin de gerçekleştirildiğini söylemiştir.[91] 19 Ağustos 1915'te dönemin Avusturya büyükelçisi "Ermeniler tarafından Türklere karşı yapılan büyük ölçekte katliamlar"dan bahsetti; ama hem Türkler hem de Ermenilerin katliam yaptığını ve olayların kimin tarafından başlatılığının belli olmadığını belirtti.[92][93]

1916 yılında bölgeye işgal etmekte olan Rus orduları, 16 Şubat günü Erzurum[94] ve 11 Temmuz günü Erzincan'ı[95] ele geçirdi. Türkler ise Erzincan'ı 13 Şubat 1918,[96] Erzurum'u 12 Mart 1918 tarihinde geri aldı.[97]

Rus Yarbay Tverdohlebof, 1917 yılı ilkbaharında Ermenilerin halkın elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtmiştir.[98] Daha sonra, Rus ordusu çekildikçe katliamlar artmaya başladı.[98] 1918'de Erzincan'da Ermeniler 800 Türk sivili öldürdü.[99] Ermeniler Erzurum'a çekilirken yoldaki Türk köylerindeki halkı öldürdüler.[100] Ilıca'da Ermenilerden kaçamayan Türkler öldürüldü.[100] Tepeköy'ün tüm Müslümanları 17 Şubat 1918 tarihinde öldürüldü.[101] Tepeköy'de öldürülen Türklerin cesetleri 2010'da Atatürk Üniversitesi'nin yaptığı kazılarda bulundu ve sayıları 150 olarak tespit edildi.[102] 26 Şubat 1918 günü Tekederesi'nden çekilen Ermeniler yolları üzerine çıkan Müslümanları öldürdü, önlerine çıkan köylerdeki halkın hayvanlarını çaldı.[103] 27 Şubat 1918 günü Ermeniler Erzurum'un Alaca köyünde Türkleri öldürdü.[104] Erzurum'da Türk çarşıları Ermeniler tarafından yakılmaya başlandı.[104] 26-27 Şubat 1918 gecesi Ermeniler Erzurum'da 3000[105] ila 8000[106][107] Müslümanı öldürdü.[105] Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını" bildirmektedir.[108] Aralık 1918'de Uluhanlı, Kamerli ve Dereleyez halkı Ermeni çetelerinin zulmüne uğradı.[109][110][111] Mayıs 1918'de bölgeyi ele geçiren Osmanlı ordusu Ermenilerin 250 Müslüman köyünü yaktıklarını bildirdi.[112]

Birinci Dünya Savaşı'nda; toplam nüfuslarının yüzde 17'sinin Ermenilerden, yüzde 78'inin Müslümanlardan oluşan 6 vilayetin (Sivas, Mamüret'ül Aziz, Diyarbakır, Bitlis, Van ve Erzurum) kendilerinin olduğu iddiası ile Ermeniler tarafından işgal edildiğini ve bölgede yaşayan Müslümanların tümünün bölgeden çıkarılmalarına yönelik olarak, Ermeni ihtilalciler tarafından Ermeni devleti kurma maksadıyla öldürüldüğünü, Amerikan tarihçi Justin McCarthy günümüzde ifade etmektedir.[113]

1919 yılının Temmuz ayında, İngiliz Yarbay Albert Rawlinson, İstanbul'daki İngiliz Genel Karargâhı'na gönderdiği telgrafta, Ermenilerin Oltu'dan Bayezid hududuna kadar katliam yaptıklarını belirtmiştir.[6][114] 16 Temmuz 1919 tarihli bir Osmanlı belgesi, Ermenilerin Şarur ve Nahçıvan bölgesinde Müslümanlara saldırıp öldürdüklerini, Şarur halkını Aras nehrine döktüklerini ve kırk beş köye saldırdıklarını bildirmektedir.[115] Bu katliamlara karşılık 11. Kafkas Tümeni bölgeye sevk edilip 600 kişiden oluşan Ermeni çeteleri Osmanlılar tarafından mağlup edilmiştir.[116] Ermeni Yarbay Melik Şahnazarov'un bir Ermeni tümeninde raporunda, 30 kadar Türk köyünü ele geçirip sakinlerini öldürdüğünü ve köyleri yağmaladığını, 29 diğer Türk köyüne de saldırmak için izin istediğini belirtmektedir.[86][117] 1920 yılında, bir Ermeni subayı, yazdığı raporda Basar-Geçar'daki Türk nüfusunu ayırt etmeden öldürdüğünü bildirmektedir.[86][118] 1920 yılının içerisinde, Kars'taki köylerde Türk ve Kürt nüfusu öldürülmüş, köyler yağmalanmıştır.[86] 4 Aralık 1920 tarihli bir Osmanlı belgesi, Ermenilerin Sarıkamış'a bağlı on üç köyde katliam yaptıklarını, bu kapsamda 1975 kişiyi öldürüp 276 hanenin tahrip edildiğini belirtmektedir.[119][120] Ahmet Esat Uras, Ermenilerin "erkek, kadın ve çocuk ayrımı yapmadan yaptıkları" katliamların Rus kayıtlarında yer aldığını belirtmektedir.[121] Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Ermeni nüfusu da bu katliam faaliyetlerini desteklemekteydi.[122][123]

Bu dönemde Ermeni çetelerin Türklere ait camileri ve diğer kamusal binalara zarar verdiğini belirten pek çok rapor da vardır.[92]

Daha sonra, 1920 yılında imzalanan Gümrü Antlaşması ile Müslümanlara can ve mal güvenceleri verilmiştir.[124]

Mart Olayları sonrası Bakü'nün Müslüman mahallesinden bir görünüm

30 Mart-3 Nisan 1918 tarihleri arasında yaşanan Mart Olayları veya Mart Katliamı'nda[125][126] 3000[127][128] ila 12,000 Azeri ve diğer Müslüman etnik gruplara mensup kişi öldürüldü.[129][130][131][132][133] Olaylarda Azerilerin evleri yakıldı, sokaklarda Azeri olduğu düşünülenler öldürüldü.[134]

Mart 1920'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Ermenilerin kontrolü altındaki bölgelerde 300 kadar Müslüman köyünün yakılıp sakinlerinin öldürüldüğünü tahmin edip olayları kınadı.[135]

Türk Kurtuluş Savaşı

Batı Cephesi
Ana madde: Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi
İzmir'de Yunan birlikleri
Yunan birliklerinin geri çekilirken yaktığı bir Türk köyünde sıhhiyeciler yaralıları taşıyor (Ağustos 1922).

Türk Kurtuluş Savaşı boyunca Yunan ordusu tarafından 640,000 Türk sivil katledildi.[136][137] 14/15 Mayıs 1919 günü İzmir'in işgal edilmesinden sonra Yunan birlikleri şehrin Türk nüfusunun bir kısmını katletti. Bu katliam sırasında Rum çeteleri sokaklarda geziyorlardı.[138] İtilaf Devletleri'nin kaynaklarına göre 15 Mayıs 1919 günü 300 ila 400 Türk öldürüldü.[139][140] Yunan ordusu Anadolu içlerine doğru ilerledikçe bölgede yaşayan Türkler katliamlar, tecavüzler ve yıkımla karşı karşıya kaldı.[138] Bir Britanyalı askerî yetkili olan Harold Armstrong Yunan ordusunun İzmir'den Anadolu içlerine doğru ilerlerken sivilleri katlederek, yakarak, yağmalayarak ve tecavüz ederek gittiğini bildirdi.[141] Britanyalı tarihçi Arnold J. Toynbee, 15 Mayıs 1919 günü İzmir'in Yunanlar tarafından işgalinden sonra organize bir şekilde "vahşet"lerin yürütüldüğünü yazdı. Toynbee, Yunanların İzmit, Yalova ve Gemlik bölgelerinde yürüttüğü zulme tanıklık ettiğini ve söz konusun bölgelerde evlerin yağmalandığını ve yakıldığını belirtti.[142] M Marjorie Housepian, Yunan işgali altındaki İzmir'de 4000 Müslümanın öldürüldüğünü yazmıştır.[143]

Batı Anadolu'da yakılan kasabalar

Manisa'dan verilen haberlere göre Yunan ordusu sivilleri vurmuş ve öldürmüştür.[141] Çatalca ve Hadımköy'de Yunan birlikleri Müslümanlara zulmetmiştir.[144] 16-17 Haziran 1919'da Menemen'de Yunan askerleri bir katliam yapmış, katliamda Avrupa kaynaklarına göre en az 200 Türk ölmüş ve 200'den fazlası yaralanmıştır,[139] bazı Türk kaynakları ise ölü sayısının 1000 civarında olduğunu tahmin etmiştir.[139][145] İtilaf Devletleri'nden Komutan Hadkinson, Turgutlu, İzmir ve Nazilli'de Yunanların Türklere zulmettiğini belirtmiştir.[146]

Tetkik Heyeti Raporu'na göre Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra Ayvalık çevresinde Rum çeteleri pek çok Türkü öldürdü ve soydu.[139] Ayvalık'ın işgalinin ilk birkaç gününde Yunan ordusu bazı askerleri ve çetecileri iki köyü yakmaktan mahkûm etti.[139]

Osmanlı kaynakları, Yunanların Akhisar ve Gördes'te Türkleri öldürüp kasabaları yaktıklarını bildirmiştir.[147] Henry Ford, İzmir'den Konya'ya kadar olan bölgede Yunan askerlerinin Türk kadınlarına çok sık bir şekilde tecavüz ettiğini belirtmektedir.[148] Eskişehir ve Afyonkarahisar'da Yunan askerleri Türk halka şiddet uygulamıştır.[149] Johannes Kolmodin, Yunan birliklerin çekilirken 250 köyü yaktıklarını ve 1922 İzmir Yangını'na yol açtıklarını belirtmektedir. Kolmodin, bazı yerlerde köylülerin camilere doldurulup yakıldığını bildirmektedir.[150] 14 Şubat 1922 günü o dönem İzmir'e bağlı olan Karatepe ile yakınlardaki iki köyün halkını köylerdeki camilere doldurdu, daha sonra petrol kullanarak camileri yaktı ve kadın, çocuk ve erkeklerden oluşan sivilleri öldürdü.[148] Yunan ordusu Batı Anadolu'dan geri çekilirken yakıp yıkma taktiği uyguladı.[151] Orta Doğu tarihçisi Nettleton Fisher konu hakkında, "Geri çekilen Yunan ordusu bir yakıp yıkma politikası benimsedi ve önüne gelen bütün savunmasız Türklere karşı vahşilikler uyguladı." yazdı.[151] İskoçyalı tarihçi Kinross Yunan geri çekilişini, " Zaten onun (Yunan ordusu) önünde bulunan çoğu kasaba harap içindeydi. Tarihi kutsal şehir Manisa'da 18 bin binadan sadece 500'ü ayakta kalabilmişti." sözleriyle tasvir etmiştir.[152]

1929'da George Seldes, Yunanların Anadolu'da Türklere yaptığı katliamların Türklerin Yunanlara yaptığından çok daha büyük olduğunu belirtmiştir.[153]

Ege Bölgesi ve İç Anadolu Bölgesi'nde de Yunan işgalini destekleyenler, öldürme, yaralama, tecavüz, gasp vb. gerçekleştirmiş ve yer yer katliamlar görülmüştür[154]. Rum çeteleri, İstanbul'da da bazı zorlamalarda bulunmuştur.[154] İtalyanların ise zorlamalarda vb. bulunduğuna dair güvenilir kaynak bulunamamıştır. Türklere yapılan zorlamalar bazen sistematik bir şekilde devam etmiştir.[155]

Türk Kurtuluş Savaşı'nın son aşamasında, bilirkişilerin oluşturduğu Tetkik Heyeti, Aydın ve çevresinde incelemelerde bulunmuş ve rapor vermiştir. Bu rapor, "Tetkik Heyeti Raporu" olarak bilinmektedir.

“ Madde 32: Alevler içinde kalan mahalleden kaçmaya çalışan kadın erkek, çocuk, Türklerin büyük bir kısmı mahalleyi şehrin kuzey kısmına bağlayan bütün yolları tutan Yunan askerleri tarafından sebepsiz olarak öldürülmüşlerdir.[156] „
“ Madde 40: Aydın Vilayeti’nin Yunan kuvvetleri tarafından işgali, mahsul ve mülk bakımından büyük maddi hasarlar yaratmıştır.[156] „

Dumlupınar Meydan Muharebesi neticesinde gerilemekte olan Yunan ordusu, 29 Ağustos'u 30'a bağlayan gece birçok cinayet işlenmiştir ve yağmalama olayı had safhaya çıkmıştır.[157] Mali olarak büyük zarara uğrayan Aydın'ın incir, pancar ve fasulye stokları yağmalanmıştır. Çıkan neticede, yaklaşık 1.2 milyon sterlinlik zarara uğramıştır.[157] Rum çeteleri, Ege Bölgesi'ndeki halktan yüzlerce sığır da çalmıştır.[154][158] Yunan ordusu geri çekilirken Türklerin kullanabileceği hiçbir şey bırakmamak için özen göstermiştir. Demiryollarını ve köprüleri havaya uçurmuştur ve birçok köyü yakmıştır.[159] Geri çekilirken Türk sivil halkına karşı yaptığı tecavüzler, kundaklamalar ve yağmacılık sonucunda bir milyon üzerinde sivil Türk evsiz kalmıştır.[160]

Güney Cephesi

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ermeni - Fransız işbirlikçileri Türklere yönelik öldürme, yaralama, gasp vb. olaylarında bulunmuştur.[161] 1920 yılında Ermeniler tarafından Kozan Katliamı gerçekleştirilmiştir.[162][163][164] 22 Haziran 1920'de, en az 64 sivil Kahyaoğlu Çiftliğinde Ermeniler tarafından katledilmiştir.[165] Ermeni ve Fransız askerler tarafından kadınlara sıklıkla tecavüz ediliyordu.[166] Savaş sonucu, Antep'teki 10,000 evden 8,000'i yok edildi.[167][168][169]

Müslüman mirasın yok edilmesi

Katliam sırasında Müslüman mirası yoğun bir şekilde hedef alındı. Uzun yönetimi sırasında Osmanlılar çok sayıda cami, medrese, kervansaray, hamam ve diğer türden binalar inşa etmişlerdi. Mevcut araştırmaya göre, resmî Osmanlı kayıtlarında her büyüklükte yaklaşık 20.000 dini bina belgelenmiştir.[170] Ancak Balkan ülkelerinin çoğunda bu Osmanlı mirasından çok azı hayatta kalmaktadır. Balkanlar'daki Osmanlı dönemi camilerinin çoğu yıkılmıştır. Habsburg'un şehri fethinden önce Osijek'in 8-10 camisi vardı ve bunların hiçbiri bugün kalmadı.[171] Balkan savaşları sırasında kutsal şeylere saygısızlık, cami ve Müslüman mezarlıklarının imhası vardı.[171] 17. yüzyılda Osmanlı Balkanlarındaki 166 medreseden sadece 8'i kalmıştır ve 5'i Edirne yakınlarındadır. Yıkım miktarı %95-98'di.[170] Aynı durum pazar alanları, kervansaraylar ve hamamlar gibi diğer bina türleri için de geçerlidir.[170] Balkanlar'daki büyük kervansaray zincirinden sadece bir tanesi korunurken, diğer dört tanesinin belirsiz kalıntıları vardır.[170] 1521'de Negroponte bölgesinde: 34 büyük ve küçük cami, 6 hamam, 10 okul, 6 derviş manastırı bulunuyordu. Bugün sadece bir hamamın yıkıntısı kaldı.[170]

Osmanlı camilerinin imhası.[172]
ŞehirOsmanlı hakimiyeti sırasındaHâlâ ayakta
Şumnu403
Serez603
Belgrad>1001
Sofya>1001
Rusçuk361
Sremska Mitrovica[173]170
Osijek[174]70
Požega[175]14—150

Tepkiler, akademik araştırmalar ve anma
Carnegie Uluslararası Barış Vakfı'nın Balkanlara gönderdiği encümen

Müslüman-Türk katliamları (veya belli dönemleri) hakkında Türkiye'de yazılmış olan makaleler ve kitaplar bulunmaktadır. Bunların içinde, arşiv belgelerini kullanarak katliamları aktaranlar vardır.[86][89] Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri, "Ermeni Meselesi" adlı bir arşiv belgesi koleksiyonu yayımlamıştır, bunların içinde katliamlarla ilgili olan belgeler de vardır.[176] İşgal kuvvetleri de bazı belgelerde katliamlara yer vermiştir.[6] Bunlar dışında, Justin McCarthy Ölüm ve Sürgün[8] (orijinal adıyla Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922) kitabında katliamları konu almıştır. Katliamlar, bunun dışında bazı Türk olmayan kaynaklar tarafından işlenmektedir. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun başkanlığını yapmış olan Ovanes Kaçaznuni Taşnak Partisi'nin Yapacağı Bir Şey Yok adlı raporunda,[85] Rus general L.H. Bolhovitinov ise 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu'nda olaylardan bahsetmektedir.[91] Türk Kurtuluş Savaşı'nın sonlarında Aydın ve çevresinde inceleme yapan bilirkişilerden oluşan bir heyetin yazdığı Tetkik Heyeti Raporu, katliamlar ve mezalime ilişkin bilgiler içermektedir.[156] Yine Türk Kurtuluş Savaşı dönemindeki olaylar Osmanlı belgelerinde yer bulmuş[154] ve bu olaylar İtilâf Devletleri'nin temsilcilerine Osmanlılar tarafından bildirilmeye çalışılmıştır.[154][177] Bazı Türk ve Osmanlı kaynakları katliamları "soykırım" olarak tanımlamaktadır.[119] William St. Clair de, Mora Yarımadası'nda Yunanistan'ın bağımsızlığını kazanması sırasında gerçekleşen katliamlardan "soykırım" olarak bahseder.[27]

Mark Levene, 1870'li yıllarda Victoria dönemi kamuoyunun, Hristiyanlara yönelik katliam ve sürgünlerine daha çok dikkat edip Müslümanlara yönelik katliam ve sürgünlerine, daha büyük ölçüde olsa dahi fazla dikkat etmediğini ve hatta bazı çevrelerce savunulduğunu ileri sürmektedir. Levene, egemen güçlerin Berlin Kongresi'nde ulus-devletçilik desteklemekle Balkanlardaki ulus oluşturmanın birincil aracı olarak etnik temizliğini meşrulaştırdığını savunmaktadır.[178]

Carnegie Uluslararası Barış Vakfı, 1912[49] ve 1914[79] yılı raporlarında Balkanlar'daki katliamlardan ayrıntılı olarak bahsetmiştir. Mark Mazower, Sırpların yaptığı katliamların "soykırım değil de intikam amacıyla" yapıldığını iddia etmiştir.[179] Norveçli bir askerî yetkili olan Henrik August Angel ise Sırpların batı dünyasında "şeytan" olarak tanıtılmasının "utanç verici bir adaletsizlik" olduğunu savunmuştur.[180] Dimitrije Tucović, katliamlar üzerine "Biz Sırplar, tüm bir ulusu kasıtlı bir şekilde öldürmeye çalıştık. O suç sırasında suçüstü yakalandık ve engellendik. Şimdi cezamızı çekmek zorundayız... Balkan Savaşları'nda Sırbistan topraklarının yanı sıra dış düşmanlarını da iki katına çıkardı." yorumunda bulunmuştur.[181]

Osmanlı döneminde büyük Müslüman kentlerinde katliamlara karşı kalabalık gösteriler düzenlenmekteydi.[182] Dönemin Osmanlı halkı Yunanların Anadolu'yu işgal ederken yaptığı katliamları Müslüman nüfusunu yok etmeye yönelik bir girişim olarak görüyordu. İzmir'deki Osmanlıların Haklarının Korunması Komisyonu, 1919'da katliamları "bölgedeki büyük Müslüman çoğunluğu ani bir şekilde yok etmeye yönelik bir Yunan girişimi" olarak niteledi.[141]

Katliamlar dönemin batı medyasında da yer aldı.[57][77][127]

Türkiye, Ermeni Tehciri'nin bir soykırım olmadığına ilişkin bir tez olarak Müslüman-Türk katliamlarını öne sürmektedir.[183] Barack Obama'nın Ermeni Kırımı'na ilişkin 24 Nisan 2011 tarihli konuşmasının ardından Amerika Türk Birliği Obama'nın Türklerin maruz kaldığı katliamlar ve etnik temizliği yoksaydığını iddia etti.[184]

Iğdır'daki Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi'ni ayda yaklaşık dört bin kişi ziyaret etmektedir.[185] Anıt 43.5 metre yüksekliğinde olup içerisinde olaylarla ilgili kaynaklar bulunmaktadır.[186]

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. Akçam, Taner (1992). Türk ulusal kimliği ve Ermeni sorunu. İletişim Yayınları. ss. sf. 76. 14 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
  2. Murat Belge, Tanıl Bora, Murat Gültekingil. Milliyetçilik (2002), İletişim Yayınları, sf. 59 14 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. Ural, Selçuk İzmir'in İşgali ve Yunan Soruşturma Heyetinin Faaliyetleri (Atatürk Üniversitesi)
  4. Duran, Tülay; "Milli Mücadele Yıllarında Yunan ve Türk Katliamları Karşısında Anadolu'dan İstanbul'daki Türklere Bir Çağrı", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. XIV, S.79-80-81, 1974, (ss. 9-16)
  5. Muhittin Birgen, Zeki Arıkan. İttihat ve Terakki'de on sene, 1. cilt (2002), Kitap Yayınevi, sf. 255 14 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. Dayı, Esin Elviye-i Selâse/Üç Sancak (Kars, Ardahan ve Batum)'da Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim 9 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi)
  7. Aydemir, Şevket Süreyya. Makedonyaʾdan Orta Asyaʾya Enver Paşa: cilt. 1914-1922. Remzi Kitabevi. s. 489. 14 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
  8. McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün 1 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. McCarthy 1995, 335-340.
  10. Mann, Michael, The dark side of democracy: explaining ethnic cleansing, Cambridge University Press, 2005, s. 113. (İngilizce)
  11. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (Washington, DC: The Endowment, 1914) (İngilizce)
  12. Cornis-Pope, Marcel & Neubauer, John, History of the literary cultures of East-Central Europe, John Benjamins Publishing Company, 2004, ISBN 9789027234520, s. 21. (İngilizce)
  13. Todorova, Maria, Imagining the Balkans, Oxford University Press, 2009, ISBN 9780195387865, s. 175. (İngilizce)
  14. Shissler, Ada Holland. (2003), Between two empires, sf. 22
  15. Judson, Harry Pratt. Europe in the nineteenth century (1845), Flood and Vincent, sf. 261 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  16. Niles, William Ogden (1821). Niles' national register, Volume 20. H. Niles. ss. sf. 366. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2011.
  17. Peacock, Herbert Leonard, A History of Modern Europe, (Heinemann Educational Publishers; 7th edition edition, September 1982, s. 219-220. (İngilizce)
  18. St. Clair 1972, 2.
  19. Fisher, H.A.L, A History of Europe, Edward Arnold, London, 1936 & 1965, s. 881-882. (İngilizce)
  20. St. Clair 1972, 12 (2008 baskısı).
  21. Finlay 1877, 172
  22. Phillips, Alison W. The War of Greek Independence, 1821 to 1833. Londra, 1897, sf. 56-71
  23. Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. Cambridge University Press, 1983, sf. 217.
  24. Creasy, Edward Shepherd (1961). History of the Ottoman Turks. Khayats. ss. sf. 225. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2011. Misitra, the chief place in Maina, in particular, was the scene of fearful atrocities, afterwards still more fearfully revenged. Four hundred Turks were slaughtered there in cold blood ; and Ottoman children, torn from their mothers' breasts, were carried up the tops of the minarets, and thence dashed to the ground.
  25. Niles, William Ogden (1821). Niles' weekly register, Volume 20. H. Niles. ss. sf. 318. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2010.
  26. William St Clair, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence (2008 baskısı), sf. 41 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  27. St. Clair 1972, 12
  28. St. Clair 1972, 43.
  29. "Navarin". Büyük Larousse. 16. Milliyet Gazetesi. ss. sf. 1559.
  30. Finlay 1861, sf. 269
  31. McCarthy 1996
  32. Hercules Millas, "History Textbooks in Greece and Turkey", History Workshop, sf. 31, 1991.
  33. W. Alison Phillips, a.g.e., sf. 101
  34. W. Alison Phillips, a.g.e., sf. 57
  35. Finlay 1877
  36. Olnay, Jesse, The family book of history; comprising a concise view of the most interesting and important events in the history of all the civilized nations of the earth, (G.N. Loomis, 1839, s. 430. 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) (İngilizce)
  37. St. Clair 1972, 79.
  38. William St Clair (2008), sf. 2
  39. W. Alison Phillips, a.g.e., sf. 66
  40. W. Alison Phillips, a.g.e., sf. 67
  41. Quataert, Donald. "The Ottoman Empire, 1700-1922 ", Cambridge University Press 2005, sf. 69
  42. Millman, Richard. “The Bulgarian Massacres Reconsidered.” sf. 218-231
  43. Crowe, David M. A history of the gypsies of Eastern Europe and Russia (1996), Palgrave Macmillan, s. 241.
  44. Lord Kinross, The Ottoman Centuries: the rise and fall of the Turkish empire, Morrow Quill, 1977, ISBN 9780688030933, s.509. (İngilizce)
  45. Hupchick, Dennis P., The Balkans: from Constantinople to communism, Palgrave Macmillan, 2002, ISBN 9781403964175 s.263. (İngilizce)
  46. Shaw, Stanford J. and Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 2, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808–1975, Cambridge University Press, 1977, ISBN 9780521291668, s.162. (İngilizce)
  47. BOA. HR. SYS. 304/160: Paravadi kazası jurnallerinden (31 Ekim 1879); 305/153: Başvekâlet’ten Hariciye Nezareti’ne tezkere (22 Aralık 1880); 306/155: Bulgaristan Komiserliği’nden gelen tahrirat (5 Şubat 1905); 306/87:Bulgaristan Komiseri Sadık Paşa’dan sadarete gönderilen tahrirat (5 Mart 1905).
  48. Köse, Osman. Bulgaristan Emareti ve Türkler 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  49. Macedonian Muslims During the Balkan Wars 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1912 Carnegie Endowment Raporu'ndan tanıkların vermiş olduğu ifadeler)
  50. Hupchick, Dennis P., a.g.e., s. 265.
  51. McCarthy 1995, 64, 85.
  52. Karpat, Kemal H., Studies on Ottoman social and political history: selected articles and essays, Brill, 2004, ISBN 9789004121010, s. 764. 11 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  53. İpek, Nedim (1994), Turkish Migration from the Balkans to Anatolia, sf. 40-41
  54. Library Information and Research Service. The Middle East, abstracts and index, Part 1 (1999), Northumberland Press, sf. 493 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., During that war nearly 400000 Rumelian Turks were massacred. About a million of them who fled before the invading Russian armies took refuge in the Thrace, lstanbul and Westem Anatolia
  55. Halaçoğlu, Yusuf. Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları. Babıali Kültür Yayıncılığı. ss. sf. 26.
  56. Fransa Milli Arşivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 890, Légion d'Orient-I (Septembre 1915-Novembre 1916)
  57. THE TURKISH CAMPAIGN.; NOTES FROM THE OTTOMAN CAPITAL. REFUGEES AT CONSTANTINOPLE--DOING JUSTICE TO THE TURKS--A GOOD WORD FOR THE MUSSULMANS--ATTEMPTED APOSTASY OF A WOMAN--NEWS FROM THE FRONT--THE TWO GHAZIS. 14 Aralık 1877 Çarşamba, The New York Times, 11 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 23 Kasım 1877, The New York Times 3 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  58. David Gillard, Kenneth Bourne, Donald Cameron Watt, Great Britain. Foreign Office. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print (1984), University Publications of America, sf. 150 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  59. David Gillard, Kenneth Bourne, Donald Cameron Watt, Great Britain. Foreign Office. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print (1984), University Publications of America, sf. 197 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  60. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print, sf. 152 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  61. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print, sf. 163 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  62. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print, sf. 268 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  63. Russian Attrocities in Asia and Europe 15 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1877), İstanbul, No. 51.
  64. Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. "Kars oblast". St. Petersburg, Russia, 1890-1907
  65. Mazower, M. (2000) The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day. Londra: Phoenix Press, sf. 118
  66. Duru, Deniz. "Multiculturalism and Coexistence: from the Ottoman Empire to Modern Turkey" (PDF) (İngilizce). eastbordnet.org. 19 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
  67. Carnegie Report, Macedonian Muslims during the Balkan Wars, 1912. (İngilizce)
  68. Dennis Hupchick, a.g.e., s. 321.
  69. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan War (1914) (İngilizce)
  70. Archbishop Lazër Mjeda: Report on the Serb Invasion of Kosova and Macedonia 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  71. Leo Freundlich: Albania's Golgotha 31 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  72. Hudson, Kimberly A., Justice, Intervention, and Force in International Relations: Reassessing just war theory in the 21st century, Taylor & Francis, 2009, ISBN 9780415490252, p. 128. (İngilizce)
  73. Hamza, Jusuf, Mladoturskata revolucija vo Osmanskata imperija, Logos-A, 2003, ISBN 9789989601217, sf. 437 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. (İngilizce)
  74. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (Washington, DC: The Endowment, 1914), sf. 75 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  75. McCarthy 1996, 142
  76. Hall, Richard C. The Balkan Wars, 1912-1913: prelude to the First World War (2000), Routledge, sf. 137 15 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  77. Servian Army Left A Trail of Blood 10 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (The New Tork Times, 31 Aralık 1912]
  78. "Leo Trotsky: Behind the Curtains of the Balkan Wars". 12 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2011.
  79. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (Washington, DC: The Endowment, 1914), sf. 288 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  80. Balkania, Volumes 1-2 (1967), Balkania Pub. Co., sf. 11, "In the districts of Voden and Karadja-Abad- ski, more than 300 Turks were massacred with iron rods."
  81. Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi, 2. cilt (1995), T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, sf. 17 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  82. Florian Bieber, Židas Daskalovski, Understanding the war in Kosovo, Taylor & Francis, 2003, ISBN 9780415490252, sf. 17 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. (İngilizce)
  83. New York Times, 25 Ekim 2000
  84. Justin McCarthy, "Osmanlı Ermeni Nüfusu", Osmanlı'nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), TBMM Yayınları, Ankara 2002, sf. 65
  85. Kaçaznuni, Ovanes. Taşnak Partisi'nin Yapacağı Bir Şey Yok. Kaynak Yayınları - Çukurova Ünviersitesi. ss. 32-33.
  86. Perinçek, Mehmet. Taşnak Partisi'nin Yapacağı Bir Şey Yok (Önsöz). Kaynak Yayınları - Çukurova Üniversitesi. ss. 17-20.
  87. SSCB Ekim Devrimi Merkez Devlet Arşivi (TsGAOR SSSR) f. 579, 1. 1, d. 1880, y. 3-7'den aktaran: A.O. Arutyunyan, s. 369
  88. Henham, Ralph J. The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects (2007), Ashgate Publishing, sf. 25 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  89. Halaçoğlu, Yusuf. Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları. Babıali Kültür Yayıncılığı. ss. sf. 46.
  90. Fransa Milli Arşivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 890, Armenie-I (Août 1914-Décembre 1915)
  91. Bolhovitinov, L.H. 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu. Kaynak Yayınları.
  92. Lewy, Guenter. The Armenian massacres in Ottoman Turkey: a disputed genocide (2005), University of Utah Press, sf. 117 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  93. Ohandjanian. Österreich - Armenien, cilt 6, sf. 4675
  94. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, cilt 11 (1994), Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü, sf.324 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  95. Erzincan Tarihi 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (T.C. Erzincan Valiliği), Erişim tarihi: 28 Nisan 2011
  96. Saray, Mehmet. Kafkas araştırmaları, 4. cilt (1988), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, sf.41 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  97. Karabekir, Kazım. Erzincan ve Erzurum'un kurtuluşu: Sarıkamış, Kars ve ötesi (1990), Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Araştırma, Geliştirme ve Yardımlaşma Vakfı, sf.156 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  98. Tverdohlebof 1918, 5-6.
  99. Tverdohlebof 1918, 7.
  100. Tverdohlebof 1918, 8.
  101. Tverdohlebof 1918, 23.
  102. Ermeni Vahşeti Tepe Köy toplu mezar kazısıyla bir kere daha gözler önüne serildi 12 Aralık 1998 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Atatürk Üniversitesi) Tarih: 15 Haziran 2010, Erişim tarihi: 6 Haziran 2011
  103. Tverdohlebof 1918, 36.
  104. Tverdohlebof 1918, 9-10.
  105. Tverdohlebof 1918, 11-12.
  106. Demirel, Muammer. Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve çevresinde Ermeni hareketleri, 1914-1918 (1996), Genelkurmay Basımevi, sf.97 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  107. Türközü, Halil Kemal. Armenian atrocity according to Ottoman and Russian documents (1986), Institute for the Study of Turkish Culture, sf.72 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: "In brief, the victims of Erzurum massacre, including aged men women and children totaled at 8000."
  108. Tverdohlebof 1918, 30.
  109. ATASE, A1/2, Kls.65
  110. Aliyev, Kanlı Günlerimiz, sf.88-89
  111. Richard Bovannisian,The Republic of Armenia, Vol.1, 1918/1919, Los Angeles, 1971, sf. 229.
  112. McCarthy 1995, 2106.
  113. "Amerikalı Profesör: Ermeniler Bölgedeki Tüm Müslümanları Öldürdü, Haberler.com". 22 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
  114. Rawlinson, Alfred, The Adventures in the Middle East, New York, 1923, sf. 218
  115. Karacakaya, Recep. Kaynakçalı Ermeni meselesi kronolojisi, 1878-1923 (2001), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, sf. 166 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  116. Güler Eren, Kemal Çiçek, Halil İnalcık, Cem Oğuz. Osmanlı, 2. cilt (1999), Yeni Türkiye Yayınları, Karabağ Harekâtı 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  117. Ermenistan Devlet Arşivi (Gosarhiv Armenii) f. 67, d. 644, y. 1-2'den aktaran: A. Lalayan, s. 99 vd.
  118. Lalayan, A. (1936). "Kontrerevolyutsionny "Daşnaksutyun" İ İmperiaistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg". Revolyutsionnıy Vostok.
  119. Karacakaya, a.g.e., sf. 209 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  120. BOA. HR. SYS. 2878/63
  121. Ahmet Esat Uras. The Armenians in history and the Armenian question (1988), Documentary Publications, sf. 880 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  122. Harbord, James G. American Military Mission to Armenia, New York 1920, s. 20.
  123. Şahin, Naci. "Ermeni Sorunu ve Birinci Dünya Savaşi ve Sonrasında Doğu Anadolu'da Ermeni Faaliyetleri" (PDF). Sosyal Bilimler Dergisi. ss. sf. 123-149. 16 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2010.
  124. Gümrü Antlaşması Metni 31 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Vikikaynak) Erişim: 25.9.2010
  125. Journal of the Royal Central Asian Society, 1922: The gentle Armenian had in the previous March massacred about 9000 Tartars
  126. Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan, Rowman & Littlefield, 1999, ISBN 0-8108-3550-9, 9780810835504, p. 80: Even after the Azeri leaders accepted the authority of the Soviets over Baku, the Dashnakists among whom were many refugees from Turkey, staged the massacre of the city's Muslims
  127. "2000 killed and 3000 wounded in struggle between Russians and Mussulmans. Mussulmans and Bolshevist forces are engaged in a deadly conflict at Baku, on the Caspian Sea." Baku in flames as battle rages (Associated press) // New York Times, 20 Mayıs 1918, Monday, page 2. query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50D11FC3D5A11738DDDA90A94DD405B888DF1D3
  128. "In March 1918, in an effort to seize Baku from local Muslim forces, Soviet Bolsheviks made a pact with the Armenian nationalist Dashnak party. In an orgy of violence that followed, between 3,000 and 3,500 Muslims were massacred." PLAYING THE "COMMUNAL CARD": Communal Violence and Human Rights / Human Rights Watch, http://hrw.org/reports/1995/communal/#P985_418640 11 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  129. "New Republics in the Caucasus", The New York Times Current History, v. 11 no. 2 (March 1920), p. 492
  130. "The results of the March events were immediate and total for the Musavat. Several hundreds of its members were killed in the fighting; up to 12,000 Muslim civilians perished; thousands of others fled Baku in a mass exodus". Michael Smith. "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917-1920", Journal of Contemporary History, Vol 36, No. 2, (Apr. 2001), p. 228
  131. James B. Minahan. Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, Greenwood Press, 1998, ISBN 0-313-30610-9, p. 22: "The tensions and fighting between the Azeris and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12,000 Azeris in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918"
  132. Michael Smith. "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917-1920", Journal of Contemporary History, Vol 36, No. 2, (Apr. 2001), p. 228
  133. (Rusça) Michael Smith. "Azerbaijan and Russia: Society and State: Traumatic Loss and Azerbaijani National Memory" 10 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  134. Kazemzadeh, Firuz (1950). The Struggle for Transcaucasia (1917-1921). Anglo Caspian Press Lted. sf. 73. ISBN 9780956000408. http://www.amazon.co.uk/Struggle-Transcaucasia-1917-1921-Firuz-Kazemzadeh/dp/0956000401 12 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  135. McCarthy 1995, 216.
  136. "KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE YUNAN MEZALİMİ". https://www.edirnegazetesi.com.tr. 17 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2020. |website= dış bağlantı (yardım)
  137. "KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE KOCAELİ - YALOVA – İZNİK ÇEVRESİNDE". www.ait.hacettepe.edu.tr. 26 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2020.
  138. Shaw,Stanford J. & Shaw, Ezel Kural (2002), History of the Ottoman Empire and modern Turkey, Volume 2, Cambridge University Press, sf. 342
  139. REPORT OF THE INTER-ALLIED COMMISSION OF INQUIRY (MAY-SEPTEMBER 1919) (Erişim tarihi: 27 Nisan 2011)
  140. Archivio Storico Diplomatico Ministero Degli Affari Esteri, Affari Politici, Busta: 1644-7738
  141. Steven Béla Várdy, T. Hunt Tooley, Ágnes Huszár Várdy, Ethnic cleansing in twentieth-century Europe (2003), Social Science Monographs, sf. 190 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  142. Toynbee, Arnold J (1922). The Western question in Greece and Turkey: A study in the contact of civilisations. Boston: Houghton Mifflin, sf. 260
  143. Housepian, Marjorie. The Smyrna Affair. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1966, p.153
  144. Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi, 2. cilt (1995), T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, sf. 24 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  145. Yalazan, Talat. Türkiye'de vahşet ve soy kırımı girişimi (1994), Genelkurmay Basımevi, sf.50 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  146. Sonyel, Salâhi R.. The Turco-Greek conflict (1985), Kıbrıs Türk Kültür Derneği, sf. 22 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  147. Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi, 2. cilt (1995), T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, sf. 251 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  148. Ford, Henry. Dearborn Independent Magazine January 1927-May 1927, Dearborn Publishing Company, sf. 24 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  149. Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi, 2. cilt (1995), T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, sf. 255-257 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  150. Özdalga, Elizabeth. The last dragoman: the Swedish orientalist Johannes Kolmodin as scholar, activist and diplomat (2006), Swedish Research Institute in Istanbul, sf. 63 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  151. Sydney Nettleton Fisher, The Middle East: a history, New York: Alfred A. Knopf, 1969, sayfa 386
  152. Lord Kinross, Atatürk: The Rebirth of a Nation, 1960, sayfa 318
  153. Seldes, George. You Can't Print That! the Truth Behind the News 1918 to 1928 (1929), Kessinger Publishing, sf. 395 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  154. Mustafa Turan
  155. H. Saral, Vatan Nasıl Kurtuldu, s.28
  156. Em. Korg. Hüseyin Işık, Türk-Yunan İlişkileri, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayını, Ankara 1986, s. 377-394
  157. Türk İstiklal Harbi, s. 361
  158. Ataşe Arş. Klas. 81 Dos. 128-301 Fih. 5-4
  159. Michael Llewellyn Smith "Ionian Vision" Hurst & Company London 1973 ISBN 1-85065-413-1, sayfa 234
  160. Christopher Chant "Warfare of the 20th. Century - Armed Conflicts Outside the Two World Wars" Chartwell Books Inc. New Jersey 1988. ISBN 1-55521-233-6, sayfa 23
  161. Gary D. Solish (2010) The Law of Armed Conflict: International Humanitarian Law in War 11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9780521870887
  162. YARAR, Hülya (2002). "Ermeniler Ve Türk-Ermeni İlişkileri". OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi: 035-057. doi:10.1501/otam_0000000482. ISSN 1019-469X.
  163. Conway, Martin (2010). "The Armenian Church Beyond the 1700th Anniversary. By Aram I. Antelias. Lebanon, Armenian Catholicosate of Cilicia 2001. Pp. 71". Mission Studies. 27 (1): 137-138. doi:10.1163/157338310x498530. ISSN 0168-9789.
  164. İnam, Ahmet (2014). "Ahlâk ve İçtenlik". Kilikya. 1 (1): 15-17. doi:10.5840/kilikya2014112. ISSN 2148-7898.
  165. Çelik, Kemal (1999). Millı̂ Mücadele'de Adana ve havalisi, 1918-1922. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. ss. 391-392. ISBN 9789751611444.
  166. ÇELİK, Kemal. ADANA VE ÇEVRESİNDE ERMENİ VE FRANSIZ CİNAYETLERİ (PDF). ss. 12http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/pdf/celik_. 26 Mart 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2020.
  167. Ade, Mafalda (16 Ekim 2019), Özgür bir adamKaçan Adam, New York: Routledge, 2019.: Routledge, ss. 74-75, doi:10.4324/9780429261862-24, ISBN 978-0-429-26186-2 Eksik ya da boş |başlık= (yardım)
  168. ASLAN, Muhammet İkbal (15 Haziran 2018). "Mehmet Çilek, İmam Müslim ve Kitâbü't-Temyîz Adlı Eseri, Ankara: Fecr Yayınları 2017. 164 sayfa". Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi: 170-176. doi:10.15370/maruifd.452191. ISSN 1302-4973. Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  169. Tülay, ERCOŞKUN (2007). "Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Tarih Arastırmaları Dergisi Dizini (Cilt: I-XXV, Sayı: 1–40)". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 26 (41): 143-193. doi:10.1501/tarar_0000000399. ISSN 1015-1826.
  170. Kiel, Machiel (1990). Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans. University of Michigan. pp. XI, X, XIV, XV. ISBN 9780860782766.
  171. Prica, Radomir (1969). Sremska Mitrovica. Skupština opštine; Muzej Srema. ...наводно са 17 џамија...
  172. Kiel, Machiel (1990). Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans (İngilizce). University of Michigan. ss. XI, X, XIV, XV. ISBN 9780860782766. 6 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
  173. Prica, Radomir (1969). Sremska Mitrovica. Skupština opštine; Muzej Srema. ...наводно са 17 џамија...
  174. Lang, Antun; Kupinski, Ivan (1970). Slavonija 70 [i.e. sedanideset]. Ekonomski institut. s. 65. U njemu je živjelo pretežno muslimansko stanovništvo za koje je podignuto sedam džamija, te je grad dobio orijentalno obilježje.
  175. scrinia slavonica 12 (2012), 21–26. 21. Nedim Zahirović "U gradu Požegi postojalo je osamdesetih godina 16. stoljeća 10–11 islamskih bogomolja, a 1666. godine 14–15"
  176. Ermeni Meselesi 6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Başbakanlık Devlet Arşivleri) Erişim tarihi: 1 Mart 2011
  177. Ataşe Arş. Klas. 22 Dos. 45-87 Fih. 71.
  178. Levene, Mark, Genocide in the Age of the Nation State, I.B. Tauris, 2005, ISBN 9781845110574, s. 225-226. (İngilizce)
  179. Mazower, Mark. The Balkans, From the End of Byzantium to the Present Day.
  180. Vlahović, Dragan (25 Aralık 2010). "Istorija — mit i zablude [History — myth and misconceptions]" (Sırpça). Politika (Belgrad: Politika Newspapers and Magazines). "Igrom slučaja.... prejahao poprište i sopstvenim nogama išao tragom turske i srpske vojske... Srbima naneta sramotna nepravda... sanjao dopisnik iz Budimpešte"
  181. T. Gallagher, The Balkans in the New Millennium: In the Shadow of War and Peace, Routledge, 2006. ISBN 0415349400
  182. Güler Eren, Kemal Çiçek, Halil İnalcık, Cem Oğuz. Osmanlı, 2. cilt (1999), Yeni Türkiye Yayınları, 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  183. Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A-L (2008), ABC-CLIO, sf. 21 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  184. "Obama ignored Turks' sufferings", TCA 18 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (TRT) Tarih: 25 Nisan 2011, Erişim tarihi: 24 Mayıs 2011
  185. “ERMENİLER TARAFINDAN KATLEDİLEN ŞEHİT TÜRKLER ANIT MÜZESİ” GÖRÜLMEYE DEĞER… (Iğdır Haber)
  186. Iğdır Soykırım Anıtı (makale), Prof. Dr. C.A.Kıyasi

Ek okuma
  • McCarthy, Justin (1995), Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922, Darwin Press, ISBN 9780878500949, 26 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 21 Mayıs 2011 (İngilizce)
  • St. Clair, William (1972), That Greece Might Still Be Free - The Philhellenes in the War of Independence, Londra: Oxford University Press, ISBN 0192151940 (İngilizce) Aynı kitabın 2008'de baskısı da buraya yönlendirilmektedir.
  • Tverdohlebof (1918), Gördüklerim Yaşadıklarım, Türkiye Cumhuriyeti Generkurmay Basımevi
  • David Gillard, Kenneth Bourne, Donald Cameron Watt, Great Britain. Foreign Office. British documents on foreign affairs--reports and papers from the Foreign Office confidential print (1984), University Publications of America
  • Finlay, George (1877), History of the Greek Revolution and the Reign of King Otho (İngilizce), Oxford
  • Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commision to Inquire the Causes and Conduct of the Balkan Wars. Washington, 1914.
  • McCarthy, Justin. İlk Kan (The First Shot). (2002 yılında verilen bir konferans)
  • Refik, Ahmet. İki komite, iki kıtâl (1919), Kitābhāne-i İslām ve 'Askerī.
  • Atnur, İ. Ethem. Nahçıvan'da Ermeni Mezalimi (1918-1920), Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi.
  • Trakya Cemiyetleri Neşriyatı, Şarki Trakya'da Yunan Zulümleri, 1338 (1922)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.