Osmanlı Ermenileri

Osmanlı Devleti kuruluş döneminde Ermeniler, genellikle Çukurova, Doğu Anadolu Bölgesi ile Kafkasya bölgelerinde bulunan beylikler altında yaşamaktadırlar. Bursa'nın başkent olduğu dönemde Ermeni ruhani reisliği başkente alınmıştır. İstanbul'un fethinden sonra da İstanbul'a taşınmış ve daha sonra da İstanbul Ermeni Patrikhanesi kurdurulmuştur. Refah ve huzur içinde yaşayan Ermeniler Anadolu'dan gelen göçlerle İstanbul'da büyük bir cemaat oluşturmuştur.

Bir Osmanlı Ermenisi (1779)

Osmanlı Devleti, Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile yapmayı vadettiği ıslahatları ilân etmiş, ancak gayrimüslimler verilen yeni haklardan memnun kalmamışlardır. Tanzimat ile gayrimüslimlere askerlik mükellefiyeti getirilmiş, devlet memuriyetleriyle idari ve askeri okullara girmelerine izin verilmiştir.

Osmanlı yönetimindeki diğer gayrimüslim azınlıklar gibi Ermeniler de askere gitmedikleri gibi, gerek bürokraside gerekse ticari hayatta kilit noktaları ele geçirmek suretiyle, toplum içinde ön plana çıkmışlardır.

Tarihçe

Arka plan

10. yüzyılda, Abbâsî ordusunda yer alan Türk kumandan ve ailelerin Ermenilerle ilişkileri olsa da;[1] Ermeniler ile Türkler arasındaki ilk büyük çaplı ilişliler 11. yüzyılda, 1015-1020 yılları arasında Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alp Arslan'ın babası Çağrı Bey'in Doğu Anadolu Bölgesi'ne düzenlediği bir keşif sırasında başladı.[2] Bu yıllarda Ermeniler, Doğu Roma İmparatorluğu himayesinde yaşamaktaydı.[2] 1071'deki Malazgirt Meydan Muharebesi'nde Selçukluların galip gelmesi ve kısa sürede Anadolu'ya yerleşmesinin ardından Doğu Roma himayesinde yaşayan Ermeniler Kilikya bölgesine yerleşerek, burada Doğu Roma'ya bağlı bir prenslik kurdu.[2] Bu prenslik, 1375 yılında Memlûk Sultanlığı tarafından yıkıldı.[2] Bölgenin 15 ve 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu tarafından ele geçirilmesiyle, buradaki Ermeniler Osmanlı egemenliğine girdi.[2]

İmparatorluğun kuruluş ve yükseliş dönemi

Osmanlı İmparatorluğu'nun kurucusu Osman Gazi'nin 1324 yılında Bursa'yı başkent yapmasının ardından Kütahya'daki Ermenilerin çoğunluğu ve Ermeni ruhani merkezleri Bursa'ya nakledildi.[3] 1461'de II. Mehmed, Bursa'da bulunan Ermeni psikopos Ovakim ve Anadolu'daki bazı Ermenileri, devletin yeni başkenti İstanbul'a getirdi.[3] Samatya'da bulunan Sulumanastır isimli kiliseyi Ermenilere veren II. Mehmed, yayınladığı bir fermanla İstanbul Ermeni Patrikhanesini kurdurttu ve Ovakim'i patrik olarak tayin etti.[3]

I. Selim'in 1514-1516'da Güney Kafkasya ve Doğu Anadolu'yu fethetmesiyle buradaki Ermeniler de aynı cemaat bünyesine alınarak İstanbul Patrikliğine bağlandı.

Tanzimat sonrası
  • Tanzimat ile gayrimüslimlere askerlik mükellefiyeti getirilmiş, devlet memuriyetleriyle idari ve askeri okullara girmelerine izin verilmiştir.
  • 1863: Buna dayanarak Ermeniler, 1863'de yürürlüğe giren 99 maddeden oluşan Ermeni Milleti Nizamnamesi'ni bir fermanla Babıâli'ye onaylatmışlardır.

I. Dünya Savaşı öncesi dönem

1914 Osmanlı nüfus sayımı sonuçlarına göre, imparatorluk sınırları içerisindeki Ermenilerin toplam nüfusu 1.229.007'ydi.[4]

Osmanlı yönetimi altında Ermeniler

Ermenistan, on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda büyük ölçüde Osmanlı yönetimi altındaydı. Ermeni milleti olarak adlandırılan Ermenilere, Kostantiniyye Ermeni Patrikhanesi'nin ruhani lideri önderlik ediyordu. Büyük cemaatlerin batı illerinde, özellikle başkent Kostantiniyye'de de yaşamasına rağmen nüfus, Türkiye Ermenistanı ya da Batı Ermenistan olarak da anılan Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu illerinde yoğunlaşmıştı. Halk; ezici çoğunluğun bağlı olduğu Ermeni Apostolik mezhebinin yanı sıra Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan mezheplerine de bağlıydı. Millet sistemi sayesinde, Osmanlı hükûmeti tarafından yapılan küçük kapsamlı müdahaleler sayılmazsa Ermeni toplumuna kendilerini kendi sistemleri altında yönetme hakkı verilmişti. Düzyanları (darphane yöneticileri), Balyanları (saray mimarları) ve Dadyanları (barut kontrolörleri ve sanayi fabrikası yöneticileri) kapsayan Kostantiniyye merkezli zengin sosyete Amira sınıfı dışındaki Ermeni nüfusun yaklaşık %70'i taşrada tehlikeli koşullar altında fakir bir şekilde yaşamaktaydı.[5][6] Ermeni nüfusla ilgili var olan verilerde, Ermeni Patrikhanesi'ne ait rakamlar ile Osmanlı resmî rakamları birbirini tutmamaktadır. Patrikhaneye göre 1878 yılında 400.000'i Kostantiniyye ile Balkanlarda, 600.000'i Anadolu ile Kilikya'da, 670.000'i Küçük Ermenistan ile Kayseri civarında ve 1,300.000'i Batı Ermenistan'da olmak üzere üç milyon Ermeni yaşamaktaydı.[7] Doğu illerinde Ermeniler, Türk ve Kürt komşuları tarafından zaman zaman ağır vergi uygulamalarına, haydutluğa ve adam kaçırmalara maruz kalmalarının yanı sıra İslam'a geçmeye zorlanmaktaydı ve bunlar yapılmadığı takdirde merkezî ya da yerel makamların müdahalesi olmaksızın sömürülmekteydi.[6] Müslüman ülkelerde uygulanan zimmî sistemine uygun olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda da Hristiyan ve ayrıca Yahudilere tanınan belirli özgürlükler vardı. İmparatorluğun zimmî sistemi büyük ölçüde Ömer Paktı örnek alınarak oluşturulmuştu. Gayrimüslimlere yaşama ve ibadet özgürlüğü hakları tahsis edilmişti ancak özünde ikinci sınıf vatandaş konumundaydılar ve Türkçede kâfir ya da imansız anlamlarına gelen gâvur sözcüğüyle küçük düşürücü bir şekilde adlandırılıyorlardı. Ömer Paktı kapsamında gayrimüslimlerin yeni ibadet alanları inşa etmesi yasaklansa da bu yasağa Osmanlı İmparatorluğu'nun her bölgesinde uyulmadı. Bazı yerlere tapınak inşa edilmesinin önüne geçilse de bazı bölgelerde yeni ibadet yapılarının ortaya çıkışı görmezden gelindi. Dini azınlık mahallelerinin oluşumu ile ilgili herhangi bir yasa bulunmamasına rağmen ibadet yeri oluşturma engeli yüzünden gayrimüslim halk var olan tapınaklara yakın yerlerde toplanıp yaşamaya başladı.[8][9]

1895’te Ermeni (diğer Hristiyanlar) ve Müslüman nüfusun Türk (Batı) Ermenistan’da ve Kuzeydoğu Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer komşu bölgelerindeki dağılımının haritası
  %75 ve üzeri Müslüman nüfusu
  %50 - %75 arası Müslüman nüfusu
  %50 - %75 arası Ermeni nüfusu
  %50 - %75 arası Rum ve Nestoriyan nüfusu

1890'ların sonlarında doğru Osmanlı İmparatorluğu'nda yaptığı gezi sonrasında İskoç etnograf William Ramsay, Ermenilerin yaşamlarıyla ilgili şunları yazdı:

« Ermenilere ve Rumlara benzer şekilde uygulanan kontrolsüz Türk yönetiminin ne anlama geldiğini tam olarak anlamak istiyorsak daha eski bir zamana gitmemiz gerekir. Bu dini anlamda zulüm demek değildi; kelimelerle anlatılamayan bir hor görmeydi ... Onlar [Ermeniler ve Rumlar] köpek ve domuz gibi muamele görüyorlardı; temel özellikleri Hristiyan olmaktı, nefret edilmekti, eğer gölgeleri bir Türk'ü karanlıkta bıraktıysa eziyet çekmekti, bir Türk'ün ayaklarındaki çamuru sildiği paspas olmaktı. Yüzyıllar süren köleliğin, hakarete ve aşağılanmaya uğramanın kaçınılmaz sonucunu; ne malı, evi, canı, bedeni ne de ailesi direnirken uygulanan ve ölüm anlamına gelen şiddet -değişken, nedensiz şiddet- karşısında kutsal veya güvende olan bir Ermeni'nin kendisine ait hiçbir şeyinin bulunmadığı yüzyılları zihninizde canlandırın.[10] »

Diğer yasal kısıtlamalara ek olarak Hristiyanlar, Müslümanlarla eşit görülmüyordu ve onlara karşı çeşitli yasaklamalar vardı. Gayrimüslimlerin Müslümanlara karşı herhangi bir suçta tanıklığı mahkemeler tarafından kabul edilmiyordu ve bu durum, onların tanıklığının yalnızca ticari durumlarda göz önüne alınabilir olduğu anlamına geliyordu. Ayrıca gayrimüslimlerin silah taşıması ve atlara ya da develere binmesi de yasaktı. Gayrimüslim evleri de Müslümanların gözünden kaçmadı ve inançlarına ait uygulamalar birçok şekilde sınırlandırıldı. Örneğin imparatorlukta kilise çanlarının çalması kesinlikle yasaktı.[8][11]

Önemli Mevkilerde Görev Almış Ermeniler

Bakanlar
  • Maliye Bakanı Agop Ohannes Kazazyan Paşa (1885; 1888, üç defa)
  • Nafia Nazırı Krikor Agaton Efendi (Mart 1867)
  • Davud Garabet Paşa (Mayıs 1868-Haziran 1871)
  • Ohannes Çamiç Efendi (1877 ve 1878)
  • Mıgırdıç Sinopyan Efendi (Ocak 1912)
  • Orman ve Maden Bakanı Bedros Kuyumciyan Efendi (Eylül 1878)
  • Posta ve Telgraf Bakanı Stanbulyan Efendi (Ocak 1910)
  • Mardikyan Oskan Efendi (Haziran1913)
  • Ticaret ve Ziraat Bakanı Ohannes Çamiç Efendi (Ağustos 1877, Ocak 1878)
  • Bedros Kuyumciyan Efendi (Haziran 1880)
  • Bedros Hallaçyan Efendi (Ocak 1910)
  • Gabriel Noradukyan Efendi (1912’de Dışişleri Bakanı)
  • Ohannes Kuyumcuyan Paşa (1909-1913 arasında Dışişleri Bakanlığı Başkatip yrd.)

Hukuk Müşavir yardımcıları
  • Edvar Bey Mısırlı (1908’e kadar)
  • Hırant Bey Abro (1917’ye kadar)

Konsolos ve diplomatlar (1900-1907 arası)
  • Hrant Düz (Messina/İtalya)
  • Hovsep Misakyan Efendi (La Haye/Hollanda)
  • Ohannes Magakyan Efendi, (Oziçe/Sırbistan) konsolos yardımcısı
  • Mihran Kavafyan Efendi Fransa (Genel Konsolos / Brüksel 1907)
  • Şekip Efendi (Birinci Katip Berlin/Almanya)
  • Harutyun Markaryan Efendi (Birinci Katip/ Belgrad)
  • Hovsep Azaryan Efendi (Genel Konsolos Malta)
  • Sarkis Balyan Efendi (Bari Konsolosu/İtalya)
  • Dikran Hünkarbeğendiyan (Odesa/Rusya Konsolos Yardımcısı)
  • Levon Bey Yeremyan (II. Katip/Paris)
  • Diran Bey Dadyan (II. Katip/Brüksel)
  • Levon Bey Yeremyan (II. Katip/Paris)
  • Minas Yeram Efendi (Konsolos Yardımcısı /Zanta)
  • Ohannes Nafilyan Efendi (Konsolos Yardımcısı /Tiflis)
  • Hrant Bey Noradukyan (Konsolos Yardımcısı /Galaç-Romanya)
  • Arsen Efendi (New Castle/İngiltere ve Patras/Yunanistan)

Hazine-İ Hassa (Bakanlar)
  • Sakız Ohannes Paşa (Hazine-i Hassa Bakanı-1897-1908arası)
  • Agop Kazazyan (II. Abdülhamit dönemi)
  • Mikael Portukal Paşa (1891-1897-II. Abdülhamit dönemi)

Şuray-I Devlet Üyeleri (1900 Sonrası)
  • İlyas Çayan Efendi
  • Andon Köyesan (Muhasebat Dairesi)
  • Duran Bey
  • Zarah Dilber Efendi
  • Bedros Zeki Garabetyan
  • Krikor Hıdıryan Efendi
  • Hrant Asadur Efendi

İçişleri Bakanlığı (1900 sonrası)
  • Bedros Kapamacıyan (Van Valisi)

Vali Yardımcıları
  • Ohannes Ferit Efendi (Van)
  • Ohannes Asasyan (Elazığ)
  • L. Aycıyan ve Ant Billoryan (Erzurum)

PTT Bakanı (1878 sonrası)
  • Garabet Artin Davut Paşa (1868-1871)
  • Andon Tıngır Yaver (1870)
  • Krikor Agaton (1868)
  • Osgan Mardikyan (1913-1914)

Nafia Nazırı (1908 sonrası)
  • Bedros Hallacyan Efendi
  • Krikor Sinapyan

1876 Meclis-i Mebusan Seçimleri
  • Ohannes ALLAHVERDİ Meclisi Mebusan Meclis Vekili
  • Sebuh MAKSUDYAN İstanbul Milletvekili
  • Rupen YAZICIYAN Edirne Milletvekili
  • Sahak YAVRUMYAN Bursa Milletvekili
  • Hamazasb BALLARYAN Erzurum Milletvekili
  • Manuk KARCIYAN Halep Milletvekili
  • Mikael ALTINTOP Ankara Milletvekili
  • Agop ŞAHİNYAN Sivas Milletvekili
  • Taniyel KARACİYAN Erzurum Milletvekili

1908 Seçiminde Milletvekilleri
  • Krikor ZOHRAP İstanbul Milletvekili
  • Bedros HALLAÇYAN İstanbul Miletvekili
  • Agop BABİKYAN Tekirdağ Milletvekili
  • Agop BOYACIYAN Tekirdağ Milletvekili
  • Artin BOŞGEZENYAN Halep Milletvekili
  • Dr. Nazaret DAGAVARYAN Sivas Milletvekili
  • İstepan İSPARTALIYAN İzmir Milletvekili
  • Hamparsum BOYACIYAN Kozan Milletvekili
  • Kegam DERGARABEDYAN Muş Milletvekili
  • Karakin PASTIRMACIYAN Erzurum Milletvekili
  • Vartkes Serengülyan Erzurum Milletvekili
  • Osib Mededyan Erzurum Milletvekili
  • Vahan PAPAZYAN Van Milletvekili
  • Minas Çiraz Bitlis Milletvekili

1914 Seçimleri
  • İstepan ÇIRACIYAN (Başkanlık divanı katibi) Ergani Milletvekili
  • Onnik İHSAN İzmir Milletvekili
  • Bedros HALLAÇYAN İstanbul Milletvekili
  • Krikor ZÖHRAP İstanbul Milletvekili
  • Agop HIRLAKYAN Maraş Milletvekili
  • Kegam DERGARABEDYAN Muş Milletvekili
  • Artin BOŞGEZENYAN Halep Milletvekili
  • Dikran BARSAMYAN Sivas Milletvekili
  • Matyos NALBATYAN Kozan Milletvekili
  • Karabet TOMAYAN Kayseri Milletvekili
  • Sasun Bağdat Milletvekili
  • Varteks SERENGÜLYAN Erzurum Milletvekili

Memurlar ve bürokratlar
  • Sisak Ferit Bey (Sansür Müdürü)
  • Minas Gamsar (Ermeni gazeteleri sansürcüsü)
  • Levon Surenyan (Ermeni gazeteleri sansürcüsü)
  • Bogos Parnasyan (Matbuat I. sekreteri)
  • Harutyun Hamdanyan Efendi (Sınırdışı Pasaportlar şefi)

Osmanlı Ermeni Türk dilbilimciler

Osmanlı Ermeni Türk öğretmenler

Osmanlı Ermeni Tercümanlar

Osmanlı Ermeni Ressamları
  • A. Karagözyan
  • A. Mildciyan
  • Agop Arad
  • Amberyan
  • Apazliyan
  • Aşod Zoryan
  • Azaryan
  • B. Papazyan
  • Bogosyan
  • Boşnakyan
  • David Floryan
  • David Çıracıyan
  • Demirciyan
  • Dork Zakaryan
  • Erganyan
  • Essayan
  • Garabet Yazmacıyan
  • Jak İhmalyan
  • K. Beyazyan
  • Kandciyan
  • Kavafyan
  • Maide Arel
  • Mari Kıbrisliyan
  • Mari Papazyan
  • Mıgırdiç Civanyan
  • Mihran Mardigyan
  • Miskciyan
  • Nakkaşyan
  • Norar Aslanyan
  • Ohannes Onnik Kürkcüyan
  • Onnig Atamyan
  • Petro Keşişoğlu
  • Püzant Gocamanyan
  • Seropyan
  • Simon Yazıcıyan
  • Stephan G. Zakarian
  • Terlemezyan
  • Terziyan
  • Şimşidyan
  • Vahan
  • Vart Hazeryan
  • Yazmacıyan
  • Yeghya İmirzeyan
  • Zak Zakaryan

Osmanlı Ermeni Mimarları

Osmanlı Ermeni Tiyatro ve Sinema Oyuncuları

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. Göyünç, Nejat (1983). Osmanlı İdaresinde Ermeniler. s. 42.
  2. Halaçoğlu, Yusuf, s. 13-14.
  3. Halaçoğlu, Yusuf, s. 16.
  4. Göncü, Gürsel (Kasım 2012 ). "1915 Katliamları Öncesi Anadolu Ermenileri: Bir Varmış. Bir Yokmuş". NTV Tarih, 46. sayı. s. 41. Tarih değerini gözden geçirin: |= (yardım)
  5. Barsoumian, Hagop (1982), "The Dual Role of the Armenian Amira Class within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750–1850)", Braude, Benjamin; Lewis, Bernard (Edl.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, I, New York: Holmes & Meier
  6. Barsoumian, Hagop (1997), "The Eastern Question and the Tanzimat Era", Hovannisian, Richard G (Ed.), The Armenian People From Ancient to Modern Times, II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, New York: St. Martin's, ss. 175-201, ISBN 0-312-10168-6
  7. (Ermenice) Hambaryan, Azat S. (1981). "Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1870-1900 թթ." [Armenia's social-economic and political situation, 1870-1900] in Հայ Ժողովրդի Պատմություն [Ermenilerin Tarihi], ed. Tsatur Aghayan et al. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, cilt 6, s. 22.
  8. Gábor Ágoston, Bruce Alan Masters (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. ss. 185, 186. ISBN 9781438110257.
  9. Balakian, Peter (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. ss. 25, 445. ISBN 0-06-019840-0.
  10. Ramsay, W.M. (1897). Impressions of Turkey during Twelve Years' Wanderings. Londra: Hodder and Stoughton. ss. 206-207.
  11. Akçam, Taner (2006). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books. ISBN 0-8050-7932-7.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.