Valide sultan

Valide sultan (Osmanlı Türkçesi: والده سلطان), Osmanlı padişahlarının saltanatları sırasında hayatta olan annelerine verilen unvandı.

Valide Sultan Vâlide-i pâdişâh Vâlide-i saâdetpenâh Mehd-i ulyâ-yı saltanat
Resmî ikamet	İstanbul
Açılışı yapan	Ayşe Hafsa Sultan
Oluşum	30 Eylül 1520
Son sahibi	Rahîme Perestû Sultan
Kaldırılma	1904

Kaynaklarda "vâlide-i pâdişâh", "vâlide-i saâdetpenâh", "mehd-i ulyâ-yı saltanat" şeklinde de geçmektedir. Kösem Sultan "ümmü’l-mü’minîn", Pertevniyal Sultan "ümmü’l-cihân" unvanlari kullanılmış ve Hatice Turhan Sultan devlet adamı ve tarihci Defterdar Sarı Mehmed Paşa tarafından, ölümü vesilesiyle "devletin bir rükn-i rekîni" olarak niteledirilmiştir.[1]

İlk valide sultan Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi Ayşe Hafsa Sultan[2] olmak üzere Osmanlı padişahları tahta çıktıkları zaman anneleri de Valide Sultan unvanını alarak büyük bir siyasi güce ve oldukça yüksek miktarda bir gelire sahip olurlardı. Valide Sultanlar bu geliri genellikle hastane, külliye, cami ve medrese inşa ettirmek için kullanırlar, bazen de fakirlere yiyecek dağıtmak, sünnet ettirmek, düğün yapmak gibi hayır işleri yaparlardı.

Tarihçe

Abdülaziz'in annesi Pertevniyal Sultan tarafından yaptırılmış Pertevniyal Valide Sultan Camii

Kanuni Sultan Süleyman döneminde Ayşe Hafsa Sultan'ın padişah üzerinde etkisi çok büyük olmuştur.[1] Zira kendisi ilk Valide Sultandır. Onun dışında Valide Sultanlar genellikle siyasete karışmazlardı. Ancak kadınlar saltanatı adı verilen dönemde başlatıcısı Hürrem Sultan ve diğerleri ; Nurbanu Sultan, Safiye Sultan ve özellikle Kösem Sultan devlet yönetiminde söz sahibi olmuşlardır.

Kösem Sultan oğlu IV. Murad tahta çıktığında 11 yaşında olduğu için naiplik sıfatıyla devleti bizzat yönetmiştir. Ancak IV. Mehmed'in annesi Turhan Hatice Sultan'la birlikte Valide Sultan'ların etkisi tekrar azaldı, tekrar geleneksel görevleri olan hayır işlerine döndüler.[3]

İstanbul'da Safiye Sultan tarafından yaptırılmış Yeni Cami

Osmanlı Devleti'nin son dönemlerindeki Valide Sultanlardan Bezmialem Sultan ve Pertevniyal Sultan İstanbul'daki birçok saray, cami, hastane ve okul inşaatlarına imzalarını atmışlardır. Osmanlı Devleti'nin en son Valide Sultanı II. Abdülhamid'in manevi annesi Piristû Kadın Efendidir. Padişahın öz annesi olmamasına rağmen padişah tarafından Valide Sultanlık unvanına getirilmiş, 1904 yılındaki ölümüne kadar bu görevde kalmıştır. II. Abdülhamit'ten sonraki padişahlar tahta çıktıklarında anneleri ölmüş olduklarından 1904 yılında Valide Sultanlık kurumu sona ermiştir.

Saltanat Naibeliği

Kimi zaman padişahlar küçük yaşta tahta geçtiklerinden anneleri onların adına hükümler vererek ya da oğulları ile istişare ederek kararlarında etkili olurlardı. Buna ilk örnek olarak Handan Valide Sultan verilebilir.[4] Çünkü Leslie Pierce'a göre oğlu adına bizzat devleti yönetmiştir.[5] Ardından gelen Halime Valide Sultan oğlunun akli dengesi yerinde olmadığından da naibe olarak devlet yönetiminde söz sahibi olmuştur.

Ancak bu kısa süreli dönemlere karşın Kösem Valide Sultan 10 seneyi aşkın zaman naibelik yapmıştır.[6] Daha sonra kendisinden kurtulduktan sonra gelini Turhan Valide Sultan da devleti yönetmiş ve onunla da naibelik kurumu son bulmuştur.

Büyük Valide Sultan

Vâlide-i Kebīre ya da Büyük Valide Sultan, oğlu vefat ya da tahtan indirilme sebebi ile yeni tahta geçen padişahın döneminde de Valide Sultan makamını taşıyan kişinin unvanıdır. Handan Sultan'ın oğlu I. Ahmed, tahta çıkar çıkmaz Safiye Sultan'ı Eski Saray'a göndermişti.[7] Çünkü Safiye Sultan oğlu öldüğü için Valide Sultanlık makamını kaybetmişti.

Bu bir emsal teşkil etmiş olacak ki; IV. Mehmet döneminde Kösem Sultan 25 yıl boyunca çok etkin bir rol oynadığı için devlette söz sahibi kişiler Turhan Sultan'ı istemediler ve yeni bir makam arayışı içine girdiler.

Bütün bu hadiselerin sonunda Vâlide-i Kebīr yani Büyük Valide Sultan makamı ile Kösem Sultan iktidarı yeniden ele geçirdi. Turhan Sultan ise 'Vâlide-i Sagīr' (küçük valide) adı ile anılmaya başlandı.

Valide sultanlar listesi

Ayşe Hafsa (A’işa Hâfize) Vâlide Sultân	I. Süleyman	I. Selim	(?)	Trabzon / Lehistan Krallığı / Türk - Tatar - Kırım Hanlığı	1520-1534
Afife Nûrbânu Vâlide Sultân	III. Murat	II. Selim	(?)[8][9]]	Páros, Kiklad Adaları(?)	1574-1583
Sâfiye Vâlide Sultân	III. Mehmed	III. Murat	(?)[10]	(?)[11]	1595-1603
Handan Vâlide Sultân	I. Ahmet	III. Mehmed	(?)[12]	(?)[12]	1603-1605
Fûl-Dâne Vâlide Sultân	I. Mustafa	III. Mehmed	(?)[13]	Abaza(?)[14]	1617-1618 1622-1623
Mâh-Firûze Hatice Vâlide Sultân	II. Osman	I. Ahmet	(?)[15]	Rum(?)	1618-1620
Meh-Peyker Kösem Vâlide Sultân	IV. Murat I. İbrahim	I. Ahmet	(?)[16]	Bosnalı veya Yunan	1623-1648
Hatice Turhan Vâlide Sultân	IV. Mehmet	I. İbrahim	(?)[17]	Ukraynalı[18] veya Çerkes[17]	1648-1682
Saliha Dil-Âşûb Vâlide Sultân	II. Süleyman	I. İbrahim	(?)[19]	(?)[19]	1687-1689
Emetullah Rabia Gülnuş Vâlide Sultân	II. Mustafa III. Ahmet	IV. Mehmet	(?)[20]	Resmo(?) - Girit, Venedik Cumhuriyeti	1695-1715
Salihâ Sebkati Vâlide Sultân	I. Mahmut	II. Mustafa	(?)[21]	(?)[21]	1730-1739
Şâh-Süvar Vâlide Sultân	III. Osman	II. Mustafa	(?)[22]	(?)[22]	1754-1756
Mihr-î-Şah Vâlide Sultân	III. Selim	III. Mustafa	(?)[23]	Gürcü[24]	1789-1805
Ayşe Sineperver Vâlide Sultân	IV. Mustafa	I. Abdülhamit	(?)[25]	(?)[25]	1807-1808
Nakş-î-Dil Vâlide Sultân	II. Mahmut	I. Abdülhamit	(?)[26]	Gürcü[27]	1808-1817
Bezm-î-Alem Vâlide Sultân	Abdülmecit	II. Mahmut	(?)[28]	Gürcü(?)[29]	1839-1853
Pertav-Nihâl (Pertevniyal) Vâlide Sultân	Abdülaziz	II. Mahmut	(?)	Çerkes(?)[30]	1853-1876
Şevk-Efzâ Vâlide Sultân	V. Murat	Abdülmecid	(?)[31]	Çerkes[31]	1876-1876
Rahîme Piristû Vâlide Sultân	II. Abdülhamid (üvey oğlu)	Abdülmecid	Râhime	Osmanlı Çerkes -Ubuhlar Kabilesi	1876-1904

Ayrıca bakınız

• Osmanlı padişah eşleri listesi
• Valide sultanlar listesi
• Kadınlar saltanatı

Kaynakça

1. Akyıldız, Ali (2012) "Valide Sultan TDV İslam Ansiklopedisi Cilt:42, sayfa:496, 'Valide Sultan' maddesi
2. Peirce, Leslie P. (1993). The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. New York: Oxford University Press US. ISBN 9780195086775
3. Gelişim Hachette Ansiklopedisi 9.Cilt sf.3097
4. Bõrekci, Günhan (2010)Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmet I (r. 1603-17) and his Immediate Predecessors. Ohio State Universitesi Ph.D. doktora tezi, Say:126 
5. Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, The İmperial Harem Instution, Oxford University Press, Sayfa: 127
6. Türkiye Diyanet Vakfı, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, Basım Yılı 2002, Sayfa: 274, 275
7. Bõrekci, Günhan (2010)Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmet I (r. 1603-17) and his Immediate Predecessors. Ohio State Üniversitesi Ph.D. doktora tezi, Say.:126 
8. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 33, Sayfa: 250
9. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı 2011, Sayfa: 193
10. TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 35; sayfa: 472
11. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı, Sayfa: 204
12. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı, Sayfa: 219
13. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, Sayfa: 237
14. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, 12. baskı, s. 232
15. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, Sayfa: 223
16. TDV, İslam Ansiklopedisi, cilt: 26, sayfa: 273
17. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı, s. 245
18. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 41, s. 423
19. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları. s. 253
20. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı, s. 266
21. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. Baskı, s. 286
22. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, s. 288
23. https://tr.wikipedia.org/wiki/Mihri%C5%9Fah_Valide_Sultan
24. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Enver Ziya Karal, Osmanlı tarihi: cilt. Karal, E.Z. Nizam-ı Cedit ve Tanzimat devirleri, 1789-1856 (1957), Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961, pp. 13, 16.
25. Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, sayfa: 354
26. TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 32, sayfa: 343
27. Necdet Sakaoğlu (2008). Bu mülkün kadın sultanları: Vâlide sultanlar, hâtunlar, hasekiler, kadınefendiler, sultanefendiler. Oğlak Yayıncılık. s. 356. ISBN 978-9-753-29623-6. 25 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2018. (Nakşîdil Sultan Gürcü asıllıdır).
28. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, sayfa: 383
29. TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 6, sayfa: 108
30. TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 34, sayfa: 239
31. Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Kadın Sultanları, 4. baskı, sayfa: 421