Kürtlerde din

Kürtlerde din, bugün Kürtler'in yaşadığı coğrafi bölge olan Kürdistan, İslamiyet'ten önce, resmî dini Zerdüştlük olan Sasani İmparatorluğu'nun egemenliğindeydi. Bundan önce, Partlar devrinde Hıristiyanlığı yaymak isteyenler burada bazı Musevi Kürt gruplara rastladılar. II. Şapur döneminde ezilen Hristiyanlar, ancak 5. yüzyılda tekrar örgütlendiler ve Kürtler'i Hristiyanlaştırmak için piskoposlar gönderdiler.[1] Kürtler, dini bakımdan heterojen bir halk olup aralarında birçok farklı dine mensup gruplar vardır. Kürtlerin çoğunluğu Sünni Müslümandır.[2] İslamiyet'in ortaya çıkması ile Kürtlerin büyük çoğunluğu Müslüman oldu.

Zerdüştlük

Zerdüştlük

Ana konular

Zerdüştlük/Mazdekçilik Ahura Mazda Zerdüşt Eşa

Melekler ve felekler

Ameşa Spenta · Yazata Ahura · Daeva Angra Mainyu

Yazılar ve ibadet

Avesta · Gatalar Vendidad Ahuna Vairya Ateş Tapınakları

Tutanaklar ve destanlar

Denkard · Bundahişn Arda Viraf Jamasp Namag Sanjan Hikayesi

Tarih ve kültür

Zurvanizm Takvim · Festivals Evlilik Ahiret

Müritler

İran'da Zerdüştlük Parsiler · İraniler • • • Zerdüştlüğe karşı baskılar

Ayrıca bakın

İlgili maddelerin dizini

Kürtler'in İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilikten önceki dini olan Zerdüştlük, M.Ö. 660-583 yılları arasında yaşamış olan Zerdüşt tarafından kurulmuştur. Medler zamanında bölgesel bir din iken Pers İmparatorluğu döneminde resmî din olmuştur ve resmî yetini Sasaniler'in yıkılmasına kadar korumuştur. Zerdüşt, Medler'in Magi aşiretine mensuptur ve Urmiye yakınlarındaki Rey şehrinde doğmuştur.[3]

Zerdüştlük, Kürtler tarafından da benimsenmiştir. Öyle ki; Zerdüştlüğün en kutsal üç büyük ateş tapınağından biri olan Azarguşasp Tapınaği Doğu Kürdistan'daki Kürt şehri olan Bicar'ın kuzey bölgesindeki kutsal Ganzak'ta (Günümüzde Takab) inşa edilmiştir. Kutsal ateş tapınaği, daha sonraları yerli inançların ibadet yeri haline gelen Auzhdiş-takara yani "Avatarlar Tapınaği"na dönüştürülmüştür. Tapınağin kalıntıları hala ayaktadır.[4]
Arab-Müslüman ordusunun 642 yılında Şehrizor ovasında Zerdüşt olan Kürtler ve Sasaniler ile savaşarak Sasaniler'i yıkana kadarki döneme kadar yoğun miktarda Zerdüşt Kürtleri'nin olduğu kayıtlara geçmiştir. Günümüzde ise Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ilk Zerdüşt Kürtler ibadethanesi açılmıştır ve tahmini Zerdüşt Kürt sayısının 100.000 olduğu ve hızla arttiği iddia edilmiştir.[5][6][7]

İslamiyet

Kürtler'in İslam dini ile tanışmaları Muhammed döneminde Müslüman olan Kürt sahabeler Zozan ve Caban el-Kurdi'nin varliği sayesinde islam dini ile tanıştıkları anlaşılıyor.[8][9][10][11] Ancak Kürtler'in kitleler halinde İslamiyet ile tanışması, Ömer'in, Zerdüşt Kürtler ile Zerdüşt Sasaniler'e karşı Şehrizor ovasında Sasaniler'i resmî olarak yıktığı 642 yılı savaşı ile karşılaşmışlardır.

Kürtlerin çoğunluğu Sünni Müslüman olup çoğunlukla Şafii mezhebine bağlı olmakla beraber Kürtler içerisinde kayda değer sayıda Şii nüfus vardır ve daha az sayıda Hanefi'de bulunmaktadır. Horasan bölgesinde (Özellikle Kuzey Horasan Eyaleti) 1 ila 1,5 milyon dolaylarında Şii Kürtler yaşamaktadır ve Kürtler'in %5 ila %7'sini oluşturmaktadırlar. 12 İmamlar akımını benimseyenler de mevcuttur ve özellikle İran'da Doğu ve Güney Kürdistan'ın Kirmanşah, Kengevar, Hemedan, Kurva ve Bicar şehirleri çevresinde, çok daha az sayıda Türkiye'de, Batı Kürdistan'ın sınırındaki Malatya, Adıyaman ve Kahramanmaraş şehirleri ve çevresinde yerleşiktirler.[12] Şafii Kürtler'in neredeyse tamamını Kurmanç Kürtler'i oluşturmaktadır ve tam tarihi bilinmemekle birlikte Sünnet'e uymakta olan imamlardan biri olan İmam Şafi mezhebini benimsemişlerdir.[13]

İslam dinine geçişle beraber Kürt halkı büyük şahsiyetler yetiştirdi İslam'ın Altın Çağı'ında İbrahim el-Mavsili ve Ziryab gibi müzikologlar, El Cezeri, Dinaveri, Ebu'l Fida, Musa Kemaleddin ve Fahreddin Ahlatî gibi bilim insanları, Abdussamed Babek, Ali Hariri, gibi Kürt edebiyatçılar, Macid el-Kurdi, Şemseddin Şehrezuri, Ömer Sühreverdî, İbn-i Salah el-Kurdî, Ali İbnü'l-Esîr ve İbn-i Hallikân gibi çok sayıda İslam alimleri, filozoflar, tarihçiler ve yazarlar yetişti.[14][15]. Ayrıca bu dönemde çok sayıda camii, hastane, çeşme ve medreseler inşa ettiler. Kürt medreseleri aynı zamanda Kürtlüğün sürdürüldüğü, geleneğinin yaşandığı, ulusal kişiliğin korunduğu bir alandı.[16] Günümüzde Türkiye sınırları içerisindeki ilk camii olan Ebul Manucehr Camii Şeddadiler emiri olan Menücehr ibn Şavur tarafından inşa edilmiştir.[17]

Hıristiyanlık

Kürtçe İncil (Mîzgîniya Îsa Mesîh)

Kürtler'in Hristiyanlığa ilk kez ne zaman geçmiş oldukları bilinmemekle birlikte Kürdistan ve Anadolu'da 5. yüzyıl'da "Yezdanizm" inancına bağlı Kürtler'in Hristiyanlaşma süreci başlamıştı.[18] Hristiyan Kürtler'in nüfusları hiçbir zaman tam olarak belirlenememiştir ancak buna rağmen 1908 yılında Suriye'de yerleşik Milan ve Beraz aşiretlerinde bir kısım, Hakkâri'de Pinyaniş aşiretinde 500 aile, Tur Abidin'in Haverka aşiretinde 900 ailenin Hristiyan olduğu belirtilmiştir.[19]

Yahudilik

Yahudiler ilk kez Kürdistan'a 2800 yıl önce Asur kralı III.Şalmaneser tarafından yerleştirildikleri ve İsrail'in On Kayıp Kabilesi'nden ikisi olan Dan ve Naphatili'leri temsil ettiğine inanılır. Bu bilgiler Yahudi kutsal kitabı olan Talmud'da geçmektedir.[20]

"Hoshea'nın dokuzuncu hükümdarlık yılında Asur Kralı Samara'yı aldı ve İsrail kavmini Asur içlerine taşıdı ve onları, Hanah'a ve Habor (Habur), Gozan nehri yakınlarına ve Medlerin şehirlerine yerleştirdi" Tevrat-(Kings 17:6)

Kürtler ile Yahudiler arasında çeşitli genetik araştirmalar sonucunda akrabalık/ilişki olduğu ortaya çıkmıştır.[21] Milliyetçi olan Yahudiler'in buna rağmen Talmud'da Kürdistan'dan din değiştirenlerin (Yahudi olmak isteyenlerin) kabul edileceği geçmektedir. Kürt aşireti olan Hadhabani'nin geçmişte Hadiabene'nin tarihteki ilk Yahudi devleti olmuştur.[22] Günümüzde 150 ila 200 bin arasında Yahudi Kürt nüfusu vardır.[23][24] İlk kadın haham olan Asenath Barzani ünlü Yahudi Kürtlerden'dir.[25]

Yezîdîlik

Yezdanizm

Yezdânizm,[26] Müslüman olmayan Kürtlerin çoğunluğu tarafından benimsenmiş arkaik bir Kürt inancı Yazidiliğin (Yezdani inançlarının tamamı) bir benzeri ve değişmiş türevidir "Melekçiler" anlamına gelmektedir.[27]

Yâresânilik

Yarisanilikte Kozmogonik Evreler ve Evrensel Ruhun Avatarları

Açıklama 1: (*) Bir baba olmaksızın,"Kendiliğinden Üreme" yolu ile bir bakireden doğanlar.
Açıklama 2: (**) Bir anne olmaksızın doğanlar.

Not: Birinci evrenin tüm avatarları "Kendiliğinden Üreme" yolu ile doğmuştur[28]

Avatar	Avatar	Avatar	Avatar	Avatar	Avatar	Avatar
Safha	Birincil (Zati Bashar)	İkincil (Zati Mihman)	İkincil (Zati Mihman)	İkincil (Zati Mihman)	İkincil (Zati Mihman)	Dişi
1	Havandagar	Cebrail	Mikail	İsrafil	Azrail	Bilinmiyor
2	Ali	Selman	Kanber	Muhammed	Nusayr	Fatma
3	*Şah Kuşin (Mithras)	Baba Buzurg	Kaka Reda	Pir Şaliyar	Baba Tahir	Mama Celalé
4	Sultan Sahak	Hıdır (Benyamin)	Davud *(Baba Yadigar)	Pir Musi	**İbrahim Tayyar	Dayirak Razbar
5	Kırmızı (Şah Yolu)	Kamber (Dastawar)	Yari Can	Yar Ali	Şah Swar	Zer Banû
6	Muhammed Beg (Nurbakhsh)	Ka Mihrican	Ka Melek	Bilinmiyor	Kara Pust	Dusti
7	Atiş Beg	Cemşid Beg	Almas Beg	Alaaddin Han	Abdal Beg	Peri Hanım

Kürt nüfusunun bululunduğu ülkelerdeki idari bölümlerin dinsel dağılımı

Açıklama 1: Yıldız işaretinin bulunmadiği şehirlerde Kürt nüfusu çoğunluğu teşkil etmektedir. Bir yıldız (*),Kürtler'in önemli nüfusa sahip olduğu şehirleri,iki yıldız (**) Kürt nüfusunun %10-20'sini oluşturdukları şehirlere işaret eder.
Açıklama 2: Azınlık dinlerine inananlar aynı din için değişik yerel adlar kullandıklarından ya da baskılardan çekindikleri için kendilerini devlet ya da çoğunluk tarafından benimsenen bir dinin inananları olarak bilerek yanlış bildirimde bulunmalarından kaynaklanan kargaşa bu verilerin doğruluğuna gölge düşürmektedir.[29]

Not: Oranlar yüzdeliktir.

Türkiye

Türkiye	Sünni İslam	Şii İslam	Işık Alevîliği	Yarisani	Yezidi	Hristiyan	Diğer
Adana*#	72.7	-	27.3	-	-	-	-
Adıyaman	77.8	-	22.2	-	-	-	-
Ağrı	95	5	-	-	-	-	-
Amasya*	69	-	31	-	-	-	-
Bingöl	86.7	-	13.3	-	-	-	-
Bitlis	98	-	2	-	-	-	-
Çankırı**	99	-	1	-	-	-	-
Çorum	83.4	-	16.6	-	-	-	-
Diyarbakır	96.6	-	3.4	-	-	-	-
Elâzığ	87.5	-	12.5	-	-	-	-
Erzincan	93.7	-	6.3	-	-	-	-
Erzurum*	93.7		6.3	-	-	-	-
Hakkâri	99	-	-	1	-	-	-
Gaziantep	96.1	-	3.9	-	-	-
Gümüşhane**	95.5	-	4.5	-	-	-	-
Kayseri**	97.5	-	2.5	-	-	-	-
Hatay*	62	-	38	-	-	-	-
Kars	84.8	8.2	5	-	2	-	-
Kırşehir*	92.3	-	7.8	-	-	-	-
Konya	98.2	-	1.8	-	-	-	-
Malatya	72.2	-	28.8	-	-	-	-
Maraş	79.2	-	20.5	-	-	-	-
Mardin	95.2	-	2.5	-	5	3	-
Nevşehir*	95	-	5	-	-	-	-
Niğde**	97	-	4	-	-	-	-
Siirt	86	-	4	-	6	4	-
Muş	90	-	10	-	-	-	-
Sivas*	67.5	-	32.5	-	-	-	-
Tokat*	75.5	-	24.5	-	-	-	-
Tunceli	13.4	-	86.6	-	-	-	-
Şanlıurfa#	95.1	-	3.9	-	-	-	-
Van	97.7	4	-	-	-	1	-
Yozgat*	97.7	-	2.3	-	-	-	-

İran Kurdistanı (Sarı Alanlar)

İran

İran	Sünni İslam	Şii İslam	Ali-İlahilik	Yarisani	Yezidi	Hristiyan	Diğer
D.Azerbaycan**	8.8	76.9	-	14.2	-	-	-
B.Azerbaycan	35	55	9	-	-	1	-
Gilan**	15.3	75.6	-	9.2	-	-	-
Hemedan*	17	77.8	-	4	-	-	1.2 (Yahudi)
İlam	34	46	-	20	-	-	-
Horasan*	17	68	4	2	1	-	8 (İsmaili)
Kirmanşah	47.1	13.8	-	37.3	-	-	0.8 (Yahudi)
Kurdistan	70	13	-	16	-	-	1 (Yahudi)
Luristan*	8.6	71.4	-	20	-	-	-
Mazandaran	21.1	71.1	-	7.8	-	-	-

Irak Kürdistanı (Talep edilen bölgeler dahil)

Irak

Irak	Sünni İslam	Şii İslam	Ali-İlahilik	Yarisani	Yezidi	Hristiyan	Diğer
Erbil	94	-	-	-	-	6	-
Diyala	52.5	47.5	-	-	-	-	3
Duhok	80.5	6.5	-	-	6.5	6.5	-
Kerkük#	87.5	8.3	-	-	-	4.2	-
Ninova Bölgesi	78.5	6	-	-	10	5.5	-
Süleymaniye#	97.5	-	-	-	-	2.5	-

Suriye

Suriye Kürdistanı (Ekim 2016 tarihi ile)

Suriye	Sünni İslam	Şii İslam	Ali-İlahilik	Yarisani	Yezidi	Hristiyan	Diğer
Haseki	73	-	-	-	3.5	23.5	-
Deyrizor*	-	97	-	-	-	-	3
Halep*	85	-	-	-	-	13	2 (İsmaili)
Hama**	58.6	-	22	-	-	9.4	10 (Druzi)
Lazkiye**	24	-	64	-	-	12	-
Humus**	60	-	16	-	-	24	-
İdlip**	38	-	47	-	-	15	-

Kaynakça

1. P.Labourd,Le christianisme dans I'Empire Perse sous la dynasite Sassanide (Sasani yönetimindeki Pers İmparatorluğu'nda Hıristiyanlık).s.224-632,Paris 1904
2. Philip G. Kreyenbroek (1996). "Din ve Kürdistan'da Din". Kürt Kültürü ve Kimlik. Zed Books Ltd.. ISBN 1856493296.
3. Herodot Tarihi,1.kitap sayfa 132.
4. Mehrdad izady,Kürtler.sayfa 245
5. http://rudaw.net/NewsDetails.aspx?pageid=180993
6. http://www.dunyabulteni.net/haberler/349658/kuzey-irakta-bin-400-yil-sonra-zerdust-ibadethanesi
7. http://www.haberturk.com/dunya/haber/1073873-isid-yuzunden-kurtler-zerdust-oluyor
8. Mehrdad İzady, Kürtler, sayfa 250
9. "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
10. Alusî,17/67; 26/1-2-1-3
11. http://www.risalehaber.com/kurtler-ve-islamiyet-1-15675yy.htm
12. Mehrdad İzady, Kürtler, sayfa 251-250
13. Thomas Bois, Kürtler ve Kürdistan, sayfa 148
14. Mehmed Emin Zeki, Kürt ve Kürdistan Ünlüleri ISBN 9789757861126
15. http://www.britannica.com/biography/al-Dinawari
16. Şerefname, Kahire, sayfa 96 ve 97
17. "Arşivlenmiş kopya". 26 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
18. Asurolog ve Sami dil bilimcisi G.R.Driver,Kürtler'de Din,Bulletin of the School of Oriental Studies,Londra Üniversitesi,1922,sayfa.208
19. Mark Sykes,1908,-Mehmet Yardımcı Kürtler,sayfa 146
20. Encyclopaedia Judaica,1295
21. Eşref Günaydın,Yahudi Kürtler,sayfa 32-33
22. Josephus,"Antiquities" 10.passim.
23. Berman, Lazar (September 30, 2013). "Cultural pride, and unlikely guests, at Kurdish Jewish festival". timesofisrael.com.
24. "Kurdish Jewish Community in Israel". Jcjcr.org. Archived from the original on 2013-07-28. Retrieved 2013-04-11
25. "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015.
26. Izady, Mehrdad R. (1992), The Kurds : a concise handbook, Washington & London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9
27. Mehrdad izady, Kürtler, Yezdanizm, 253.s.
28. Hazana,Şahname-i Hakikat ve Burhan
29. Mehrdad Izady, Kürtler, sayfa 246