Türkçede ekler

Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için ekler Türkçedeki en önemli dil yapılarındandır. Yabancı kökenli bazı sözcükler hariç, Türkçede ön ek bulunmaz.[1] Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılır.[2]

Çekim ekleri
Ana madde: Çekim eki

Çekim ekleri, kelimenin anlamını değiştirmez, yeni bir kelime yaratmaz, cümledeki diğer kelimeler ile anlam ilişkisi kurmasına yardımcı olur.

Çoğul eki
Ana madde: Çoğul eki

Çoğul ekleri "-ler" ve "lar"dır. Varlıkların birden fazla sayıda olduğu bilgisini adet belirtmeden bildirirler:

Örnekler; •Kalem-ler , •Kitap-lar ,•Silgi-ler

Varlıkların adedi bildirildiğinde çoğul eki kullanılmaz:

  • Pazardan iki karpuz, iki de kavun satın aldım.

Hâl ekleri
Ana madde: İsmin hâlleri

- i, -e, -den, -de ekleridir. Örnek:

  • Kitabı ver. (belirtme hali)
  • Yola bak. (yönelme hali)
  • Evden geliyorum. (ayrılma hali)
  • Sende kaldı (bulunma hali)

İyelik ekleri (tamlanan ekleri)

İsim tamlamasında tamlananın sonuna eklenir ve eklendiği ismin kime ait olduğunu belirtir:

  • (benim) kitabım, (senin) kitabın, (onun) kitabı, (bizim) kitabımız, (sizin) kitabınız, (onların) kitapları.

İyelik eklerini, ismin başına benim, senin, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

İlgi ekleri (tamlayan ekleri)

"ın, in, un, ün" ekleridir. Belirtili isim tamlamasında tamlayanın sonuna eklenirler.

  • kapı—n—ın kol—u, müdür—ün, oda—sı

Eşitlik eki

"-ca, -ce" biçimindedir.

  • Sence bu doğru mu?
  • Çocukça davranma

Vasıta eki

Vasıta eki olan -le, "ile" edatının kelimeye birleşik yazılan hâlidir.

Haber (bildirme) kip ekleri

Yükleme zaman anlamı katan -r, -yor, -mekte, -di, -miş ve -ecek ekleridir:

Her gece yatmadan önce kitap okurum. (geniş zaman)

Amcamlar bize geldiler. (bilinen geçmiş zaman)

Buğday fiyatları artmış. (öğrenilen geçmiş zaman)

Kardeşim mutfakta bulaşıkları yıkıyor. (şimdiki zaman)

Belediyemiz sorunların üzerine kararlılıkla gitmektedir. (şimdiki zaman)

Yarın müzeye gideceğiz. (gelecek zaman)

Dilek kip ekleri

Dilek kipi Konuşmacının cümlenin eylemi ile ilgili duygu ve düşüncelerini bildiren emir, gereklilik, dilek-şart ve istek kipi ekleridir:

Yarın erken kalkmalıyım. (gereklilik)

Keşke sen de bizimle gelsen. (dilek-şart)

Sofrayı toplayayım. (istek)

Şu cetveli ver. (Emir kipinin eki yoktur.)

Ek-fiiller
Ana madde: Ek-fiil

İsim soylu sözcüklerden yüklem yapma göreviyle kullanılan -idi, -imiş, -ise ve -dir ile bunların şahıs çekim ekleridir.

Şahıs (kişi) ekleri

-m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler ekleridir.[3] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtirler.

Mastar Ekleri

-mek ve -mak ekleridir. Fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları oluş, kılış ve durumları gösteren fiil adları kurmak için kullanılan eklerdir.[4]

Yapım ekleri

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirirler. Bu özellikleriyle isimden isim, isimden sıfat, isimden fiil ve fiilden isim türetirler.[2] Her zaman çekim eklerinden önce gelirler. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir. Yapım ekleri kök morfemlerini (biçim birimi) destekleyen morfemler olduklarından, bu ekler ikinci derecede kök morfemleri olarak değerlendirilebilir.[2]

İsimden isim yapan ekler (İİYE)
  • lık: kömür—lük, göz—lük, kulak—lık
  • lı: Şehir—li, para—lı, ağaç—lı, baş—lı
  • sız: su—suz, para—sız, ev—siz
  • cü: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
  • ce: Türk—çe İngiliz—ce
  • daş: çağ—daş, arka—daş, yol—daş
  • üncü: üç—üncü beş—inci
  • msı: acı—msı ekşi—msi
  • cil: et—cil ben—cil insan—cıl
  • şın: sarı—şın
  • sal: kum—sal kadın—sal
  • ıt: yaş—ıt
  • cağız: kız—cağız çocuk—cağız
  • cık: az-ı-cık küçü(k)—cük
  • tı: hırıl—tı cıvıl—tı

İsimden sıfat yapan ekler (İSYE)

Türkçede aslında isimden sıfat yapan ek şeklinde sınıflandırılabilecek ekler yoktur. İsimden sıfat yapan ekler ile kast edilen yapım eklerinin isimden isim yapan ekler olduğu unutulmamalıdır.

  • -cı: Şaka—cı,ezber—ci
  • -li: Toz—lu,çocuk—lu
  • -cıl: Ben—cil (insan)
  • -deki: Ev—deki,bahçe—deki
  • -çıl: Kır—çıl (kumaş)
  • -lik: Kış—lık,turşu—luk
  • -inci: Bir—inci(sınıf),iki—nci
  • -msar: Kötü—mser,kara—msar
  • -den: Can—dan,sıra—dan
  • -sı: Çocuk—su,kadın—sı
  • -de: Göz—de,söz—de
  • -sız: Sayı—sız,akıl—sız

İsimden fiil yapan ekler (İFYE)
  • la: su-la, taş-la, uğur-la
  • al: çok-al, az-al, dar-al
  • l: doğru-l, sivri-l
  • a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
  • ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
  • da: fısıl-da, horul-da-gürül-de
  • at: yön-et, göz-et
  • ık: geç-ik, bir-ik
  • ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
  • kır: fış—kır, hay—kır
  • an: ev—len, rahat—la
  • laş: şaka—laş, der—leş, çocuk—laş
  • sa: su—sa, garip—se, önem—se

Fiilden isim yapan ekler (FİYE)

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir:

  • ca: düşün—ce, eğlen—ce
  • acak—ecek: giyecek, yok—acak, aç—acak
  • ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak,
  • ga: böl—ge, bil—ge, süpür—ge,
  • gan: çalış—kan, unut—kan, kay—gan
  • gı: sev—gi, çal—gı, as—kı
  • gıç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
  • gın: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—gin
  • ı,i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
  • ıcı—ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı,
  • ık—ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük,
  • ım—im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
  • ın—in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in,
  • nç: gül—ünç, sev—inç
  • ıntı: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü,
  • ır-er: gel—ir, gid—er, ok—ur,
  • ış: otur—uş, yürü—y-üş,
  • ıt: geç—it, yak—ıt, ölç—üt,
  • ma: gülmeyi severim, konuşmayı bil.
  • mak: gelmek, gitmek
  • tı: belir—ti, kızar—tı

Kaynakça
  1. Şahin, Hatice (2006). "Türkçede Ön Ek" (PDF). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 7 (10 bas.). ss. 65-77. Erişim tarihi: 29 Nisan 2010.
  2. Aygün, Mehmet (2000). "Türkçedeki -lık Eki ve Bu Ekin Almancadaki Karşılık ve Veriliş Şekilleri" (PDF). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 10 (2 bas.). ss. 51-64. Erişim tarihi: 29 Nisan 2010.
  3. Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, 2003. Erişim: 13 Kasım 2012.
  4. Medialine. "Mastar Eki » Gramer Terimi". www.kursunkalem.com. 26 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.