Yahudi İspanyolcası
Yahudi İspanyolcası (גﬞודﬞיאו־איספאנייול) veya Ladino (גﬞודﬞייו), Hint Avrupa dil grubunun Latin koluna bağlı Eski İspanyolcadan kökenlenmiş olan bir dildir. Yahudiler tarafından konuşulduğu için "Judeo- (Yahudi)" öntakısını almış olan dil, bazı filologlarca Standart İspanyolcanın, tarihi bir varyantı olarak da değerlendirilmektedir.[1][2][3][4][5]
| Yahudi İspanyolcası / Ladino | |
|---|---|
| Ana dili olanlar |
 İsrail Türkiye ABD Fransa Yunanistan Brezilya Birleşik Krallık Fas Bulgaristan İtalya Kanada Meksika Arjantin Uruguay Sırbistan Bosna-Hersek Makedonya Tunus.svg.png.webp){kind=small} Belçika Ekvador Güney Afrika Avusturya100 kişiden az  El Salvador Hollanda Venezuela Mısır Cezayir İsviçre Guatemala İspanya Küba Şili Portekiz Romanya Surinam Jamaika KolombiyaXX. yüzyılda .svg.png.webp){kind=small} Suriye Sudan Libya Kosova Arnavutluk Hırvatistan Kongo Polonya Almanya Honduras Haiti Dominik Cumhuriyeti Bolivya ParaguayXVIII. yüzyılda  Hindistan Filipinler |
| Konuşan sayısı |
|
| Dil ailesi |
Varsayılan
|
| Yazı sistemi | Latin, Raşi ve İbrani Alfabeleri |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | lad |
| ISO 639-3 | lad |
Esasen, temel yapısı 15. yüzyıl İspanyolcasını yansıtmaktadır. Ve de zamanla, Türkçeden, Fransızcadan, İbraniceden, Yunancadan, Arapçadan, bazı balkan dillerinden ve de diğer iberik dillerden birçok sözcüğü bünyesine katarak zenginleşmiştir.[6][7][8][9]
Yahudi İspanyolcasını, yaklaşık 100.000 ila 200.000 kişinin konuştuğu düşünülmekle beraber tam sayısı bilinememektedir. Bunun sebebleri, bugün yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olması, konuşanlarını genellikle 65 yaşının üstündekilerin oluşturması ve genç kuşaklara artık aktarılmaması, hiçbir ülkede resmî statüsünün bulunmaması ve ayrıca Modern İspanyolca tarafından asimile edilmesi olarak sayılabilir. Bugün, başta İsrail ve Türkiye olmak üzere birçok ülkede konuşulmaktadır.[9][10][11][12]
Guatemala Kızılderilileri ile İspanyolların melezi olan Ladinolar etnisitesiyle karıştırmamak gerekir.
Konuşulduğu yerler ve Farklı isimleri
Temel olarak eski İspanyolcayı yansıttığı ve de İspanya kökenli olduğu için, 15. yüzyıldan beri, en yaygın ismi, Español (oku. Espanyol) yani İspanyolca olmuştur. Türkiye'de, Yahudi İspanyolcasını konuşanlar, dillerine en sık olarak "Espanyol" derler. Buna karşıt, Standart İspanyolcaya da "Kastilyano" (Kastilyaca), "Espanyol de Espanya" (İspanya İspanyolcası) veya Espanyol Halís (Halis İspanyolca) demektedirler. Türkiye'de varolan 19.000 Sefarad'ın sadece 8.000'inin Yahudi İspanyolcası konuştuğu düşünülmektedir, ve bunların çoğu 65 yaş üzerindedir. Ladino 65 yaşın altındaki Yahudiler tarafından anlaşılsa bile artık konuşulmamaktadır. Bu yüzden Ladino ciddi bir yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Yahudi İspanyolcası konuşan Yahudilerin çoğunluğu, tarih boyunca Osmanlı topraklarında bulunmuşlardır. Osmanlılar da bu dile "Yahudice" demişlerdir. Bu sözcüğü Yahudiler kendi dillerine çevirip, Yahudi İspanyolcasına, "Djudió" (oku. Cudyo) (Türkiye, Yunanistan) veya "Djidió" (oku. Cidyo) (Bulgaristan, diğer balkan ülkeleri) demişlerdir.
Bugün, çoğunlukla İsrail'de, Türkiye'de, Amerika Birleşik Devletleri'nde, Fransa'da, Yunanistan'da, Brezilya'da, Birleşik Krallık'ta, Fas'ta, Bulgaristan'da ve İtalya'da, daha az miktarda da, Kanada'da, Meksika'da, Arjantin'de, Tunus'ta, Uruguay'da, Sırbistan'da, Bosna-Hersek'te, Makedonya'da, Belçika'da, El Salvador'da, ve Hollanda'da konuşulmaktadır. Bu ülkelerin dışında, Venezuela'da, Mısır'da, Cezayir'de, Guatemala'da, İspanya'da, Küba'da, Şili'de, Romanya'da, Surinam'da, Jamaika'da ve de Kolombiya'da da konuşulmakla beraber, bu ülkelerdeki konuşan sayısının 100 kişinin altına düştüğü düşünülmektedir.[7][8][10][13][14][15][16]
Bölgesel isimleri şöyledir: (Türkçe yazılım ile)
- Türkiye'de: "(e)spanyol" veya "(e)şpanyol",
- İsrail'de: "(e)spanyol(it)", "(e)şpanyol(it)" veya "Spanyolo",
- Yunanistan'ın bir kısmı, Bulgaristan, Saray Bosna ve Romanya'da: "Cudezmo",
- Selanik'te, "Ladino",
- Fas'ta, "Haketiya" ya da "Hakitiya"
Bütün konuşanlar arasında en çok kabul edilen ve en genel-geçer isim; "Espanyol" (İspanyolca) ve "Djudió"dur (Cudyo yani Yahudice).
Bunun dışında, yaygın olarak "Ladino" ve "Sefaradi" isimleriyle de bilinir.
Ancak, dünya çapında en geçerli olan ve de akademisyenlerin de kullandığı ismi "Djudeo-Espanyol" (oku. Cudeo Espanyol)'dur, yani Yahudi İspanyolcası ya da Musevi İspanyolcası'dır.
Ayrıca Türkçede "Yahudice" ve "Musevice" isimleriyle de bilinir.
Türkiye'de Türkiye Yahudileri tarafından çıkartılan Şalom gazetesinin sadece bir sayfası, Ladino dilinde basılmakta diğer sayfalarında ise Türkçe kullanılmaktadır. Ayrıca, iki haftada bir sadece Yahudi İspanyolcası bir ek, "El Amaneser"i çıkarmaktadır.
[7][8][10][12][13][14][15][16][17][18][19]
Kökeni
I. yüzyıl ile VI. yüzyıl arasında Roma İmparatorluğu'nun farklı yerlerinden, çoğunlukla da Filistin'den göç eden Yahudiler, İspanya'ya yerleşmişlerdir. İspanya'da yaşayamaya başlayan Yahudiler, VII. yüzyılın başlarında, o zamanın İspanya'sında konuşulan antik İspanyolcayı konuşmaya başlamışlardır. Ve de 1492 yılına kadar ana dilleri olarak eski İspanyolcayı konuşmuşlardır.
711 yılında İspanya, Emeviler tarafından fethedilmiş, 1492 yılının başında da İspanyollar tarafından geri alınmıştır. Ülkede birlik adına Kastilya kraliçesi Isabella ile Aragonya kralı Ferdinand evlenip, diğer küçük krallıkları da boyunduruklarına alarak "Katolik İspanya Kraliyeti"ni oluşturmuşlar.
Kral ve kraliçe, Ferdinand ve Isabella, ilk faaliyet olarak, 31 Mart 1492'de, ülkede yaşayan tüm Müslüman ve Yahudilerin din değiştirerek Katolik Hıristiyan olmalarını ya da dört ay içinde tüm mal ve mülklerini geride bırakarak ülkeyi terketmeleri yasası çıkarmışlardır.
Bunun üzerine, dönemin Osmanlı padişahı II. Bayezid, İspanya topraklarında yaşayan Müslüman ve Yahudileri hem Kuzey Afrika hem de Akdeniz üzerinden kaçırarak Osmanlı topraklarına yerleştirmiştir. 4 aylık dönemin sonunda İspanya'daki Yahudilerin 150.000'i Osmanlılara, 50.000'i diğer ülkelere (Fransa ve Portekiz) göç etmişlerdir. Ülkede kalan Yahudi ve Müslüman'lar ya din değiştirmiş ya da aslanlara yedirilmiştir. 1497'de Portekiz Krallığı da aynı yasayı çıkartınca, oradaki Yahudilerin çoğu sözde din değiştirmiş, ancak uygulamada dinlerini korumuşlar, daha sonra da ülkeyi normal yollarla terk edip diğer Sefaradların bulunduğu yerlere veya Güney Amerika'ya yerleşmişlerdir.
Sonuç olarak, 1492'de İspanya'dan kovulan Yahudiler Osmanlı İmparatorluğu'nda eski İspanyolcayı ya da Yahudi İspanyolcasını serbestçe kullanmışlar, kitap ve gazeteler yayımlamışlardır. Hatta Osmanlı'da uzunca bir dönem ticaret dili olarak Yahudi olmayanlar tarafından da kullanılmıştır. Dolayısıyla bütün bu yollarla ve de dilin aile içinde kulaktan kulağa, konservatif bir şekilde aktarılmasıyla da Yahudi İspanyolcası, İspanya'daki dil değişimlerinden etkilenmeyip, 15. yüzyıl İspanyolcasını neredeyse günümüze değin taşıyabilmişlerdir. Ancak bugün hem ciddi bir yok olma hem de modern İspanyolca tarafından asimile olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.[6][7][10][16][20]
İmla, Yazı ve Alfabesi
1492'ye kadarki Yahudi İspanyolcası
60-70 yıldan beri pek kullanılmamaktadır.
600'lü yılların başından 1492'ye kadar İspanyolca konuşan Yahudilerin dilleri, o dönemin İspanyolcasıyla neredeyse aynı idi. Sadece çok küçük üç fark barındırıyordu:
- Dinle ilgili bazı terimler farklılık gösteriyordu.
- Örneğin İbranice Cumartesi anlamındaki "Şab(b)at" "(שבת)" sözcüğü, Latince "Sabbatum" olmuş, oradan da İspanyolcaya "Sávado" (Modern: Sábado) diye geçmiştir. Ancak, İspanya'da yaşayan Yahudiler, artık konuşmasalar bile, atalarının dili olan İbranice sözcüğün orijinalini kullanıp Xabat (oku. Şabat) demişlerdir.
- İspanyolca Tanrı anlamına gelen "Dios" sözcüğü, Latince "Deus"'tan gelir ve tekildir. Ancak sonundaki -s harfi, din adamlarınca çoğul sözcükle bağdaşmış. Tanrı'nın tek olduğunu vurgulamak için sondaki -s'yi atarak "el Dio" sözcüğünü türetmişler ve zamanla Yahudi topluluğuna bu sözcüğü kabul ettirmişlerdir.
- Konuşmaları genelde, bulundukları çağın 20-30 yıl öncesini yansıtıyordu. (Sadece diğer topluluklarla kaynaşmayanlar)
- Kendi aralarında yazarken "Raşi" veya "Solitreo" denen İbrani harflerinden türevlenen ancak bir nevi farklı olan bir yazı tipini kullanıyorlardı. Ancak Hristiyan ve Müslümanlar için yazdıkları kitaplarda, küçük bir kesim, çağın kabul edilen Latin harfli yazısını kullanıyordu.
1492 sonrası imla
1492'ye kadar İspanya'da çoğunlukla Raşi (kitap yazısı) ve Solitreo (el yazısı) denen yazıları kullanıyorlardı.
İspanya'dan çok farklı topraklara dağılan Sefaradlar çoğunlukla yine Raşi ve Solitreo alfabeleri ile yazmışlardır. Ancak birçok bölgede de yerleştiştikleri bölgelerin yazılarını almışlardır. Böylece Yahudi İspanyolcası 1850'lere kadar, Arap, Bulgar (Kiril), Raşi/Solitreo ve Yunan alfabeleriyle yazılmıştır.
1850'lerde Fransızca yolu ile ilk defa Latin harfleriyle tanışmışlardır.
1850'den bugüne kadar, Yahudi İspanyolcası; Arap, Bulgar (Kiril), Eski İspanyol (Latin), Fransız (Latin), İbrani, İspanyol (Latin), Raşi/Solitreo, Türk (Latin) ve Yunan alfabeleriyle yazılmıştır.
Bugün imla
Bugüne dek maalesef bir imla birliği sağlanamamıştır.
1940'lardan sonra artık Arap, Kiril harfleriyle yazan neredeyse hiç kimse kalmamış, Türkiye Yahudileri 1928'den sonra Türk alfabesi ile yazmaya başlamış, Raşi alfabesi unutulmuş ve de İsrail'in kurulmasından sonra İbrani alfabesiyle de yazılmaya başlanmıştır.
Bugün konuşanların çoğu İsrail'de yaşadıklarından, çoğunlukla İbrani alfabesi kullanılır.
Diğer çoğunluk Türkiye'de yaşadığından, Türk alfabesi de sıklıkla kullanılır.
Bir diğer grup Fransız alfabesiyle yazmaya devam etmektedir.
Yazıyı belli bir standarta oturtmak açısından, Alliance Israelite Universelle, "Aki Yerushalayim" adlı, Latin harflerine dayalı bir imla geliştirmiştir. Var olan (hemen hemen) her sesi bir harfe karşılık getirmek yoluyla hazırlanmıştır. Bugün Şalom gazetesi ve El Amaneser eki, Yahudi İspanyolcasını bu imla ile yazmaktadır. Ancak her lehçe ve şivenin farklı sesletimleri mevcut olduğundan yine yazı birliği sağlanamamakta, daha kötüsü bugün süren yeniden canlandırma çalışmalarında, dili öğrenenlerin bir kelimeyi bir şive ile diğerini de başka bir şive ile telaffuz etmesine ve hatta böyle yazmasına yol açmaktadır.
| Harf | Türkçe Karşılığı |
|---|---|
| A | a |
| B | b |
| CH | ç |
| D | d, yumuşak d (δ) |
| DJ | c |
| E | e |
| F | f |
| G | g, yumuşak g |
| H | kuvvetli h |
| I | i |
| J | j |
| K | k |
| L | l |
| M | m |
| N | n |
| O | o |
| P | p |
| R | r |
| S | s |
| SH | ş |
| T | t |
| U | u |
| V | v |
| Y | y |
| Z | z |
 |
|
Diğer
 Yahudilik Portali
|
Varyant ve lehçeleri
Yahudi İspanyolcasının 2 ana variantı vardır: Doğu variantı (Levantina) ve Fas'ta konuşulan Batı variantı (Haketia)
Doğu variantı: Fas, Cezayir ve Tunus dışındaki diğer tüm bölgelerde konuşulur.
Bu doğu variantı da iki lehçeye ayrılır: "Batı Lehçesi (Occidental)" ve de "Doğu Lehçesi (Oriental)"
Doğu lehçesi: Türkiye, Doğu Bulgaristan, Selanik ve de Rodos Adası'nda konuşulur.
Batı lehçesi ise: Yunanistan'ın geri kalan bölgesi, Batı Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Romanya'da konuşulur.
Bugün, dünyada en yaygın lehçe Doğu lehçesi, ve de özellikle bu lehçenin Türkiye şiveleridir. Çünkü diğer şive ve lehçeleri konuşanların çok büyük bir kısmı (160.000 civarı), Naziler tarafından öldürülmüşlerdir.
Modern İspanyolcadan farkları
15 yüzyıl İspanyolcası olan Ladino'nun farkları gramer, kelimeler, telaffuz olarak ayrılabilir.
Gramer farkları
Öncelikle Ladino, İspanyolcanın Ortaçağdaki formunu korumaktadır, dolayısıyla fiil çekimlerinde, yardımcı fiillerde bir takım eski unsurları hâlen içinde barındırmaktadır.
Örneğin "Ser" (Olmak) fiilinin 2. Tekil Şahıs çekimi Modern İspanyolcada "eres" iken Ladino'da "sos" dur. "Nerede" kelimesi Modern İspanyolcada "Donde" şeklindeyken Ladino'da "Ande" şeklindedir. Dolayısıyla bir İspanyol "Nerelisin?" sorusunu "De donde eres?" şeklinde sorarken Ladino'da bu "D'ande sos?" şeklinde sorulur.
Yine dile İbranice'den giren -im ve -ot çoğul ekleri, Ladinodaki İbranice kelimleri çoğul yaparken kullanılırlar. Örneğin İspanyol Yahudisi anlamına gelen Sefarad kelimesinin çoğulu "Sefaradim"dir.
Kelime farkları
Ladino; İspanya İspanyolcası'nın ilk zamanlarından kalma kelimeleri hala muhafaza etmektedir amatar, ambezar, alungo, merkar, trokar gibi kelimeler artık İspanyolcada kullanılmazken, Ladino'da yaygın olarak kullanılmaktadır. İspanyolcada ise bu kelimlerin türevleri kullanılmaktadır. Örneğin "merkar" Eski İspanyolcada/Ladino'da satın almak demektir. Modern İspanyolcada bunun yerine "comprar" fiili kullanılır ancak alışveriş merkezine "mercado", süpermarkete de "supermercado" denilmektedir.
15. yüzyılda var olmayan kavramlar, Yahudiler tarafından Türkçe ve Yunancadan alınmıştır. Örneğin kuçara (kaşık) ve kuçiyo (bıçak) kelimeleri hem İspanyolcada hem de Ladino'da aynı iken, o zamanlar var olmayan çatal kavramını Yahudiler Rumlardan almışlardır (piron), İspanyollar ise "tutan" anlamında "tenedor" demişlerdir.
Yine Yunancadan Ladinoya giren Bokal (Yunanca: Bukali = Şişe), Piron (Yunanca: Pironi = Çatal) kelimeleri Ladino'da kullanılır.
Dini terimlerin çoğu İbranice ve Aramice kökenlidir, Patur=Mübah, Kaşer=Helal, Mazal=Şans, Nes=Mucize
Türkçeden girme kelimeler "Kuti = Kutu", "Buri=Boru", "Takum=Takım", "Furça=Fırça", "Bozear veya Bozdear=Bozmak", "Dolaşear=Dolaşmak"
Bazı kelimeler Ladino'ya Endülüs zamanında Arapçadan girmiştir "Haber", "Alkunya=Soyadı"
Dinin etkisiyle Hristiyanlığı çağrıştıracak bazı kelimeler değiştirilmiştir. Örneğin Tanrı'ya "Dios" değil "Dio" denir böylece çoğul anlaşılması engellenir. Pazar gününe Domingo "İsa'nın günü" yerine "Alhad" "Birinci gün" denir.
Yine dini sebeplerden dolayı olumsuz konuşmamak için bazı kelimelere tam ters anlamlar yüklenmiştir. Kömür yerine Blankura=Beyazlık, gibi.
Içinde "rd" sessizi geçen kelimeler "dr" ye dönüşür "Tarde=Tadre=Gün Batımı", "Verde=Vedre=Yeşil", "Sordo=Sodro=Sağır".
Bazı durumlarda kelimenin içine ekstra bir "n" harfi girer "asi=ansi=böyle", "mucho=muncho=çok" vs. Bu ekstra "n" aslında sadece Ladino'da değil, İspanyolcanın birçok yerel lehçesinde de mevcuttur.
Ayrıca İspanyolcada sonradan değişmiş kelimelerin orijinal halleri korunur. Lamber = Yalamak hem Eski İspanyolca, hem de Ladino'dur. İspanyolcada ise Lamer olmuştur. Aynı şekilde Palomba = Güvercin > Paloma.
Telaffuz (sesletim) farklılıkları
Yazısının Modern İspanyolcadan oldukça farklı olmasına rağmen, konuşma Modern İspanyolcaya oldukça benzemektedir. Tonlama olarak daha çok güney Amerika İspanyolcasını çağrıştırır. Yani konuşmada konuşmanın melodisi daha inişli çıkışlıdır, soru cümleleri çok daha vurguludur ve de peltek "s" kullanılmaz.
Telaffuzdaki temel fark ""J" harfinin telaffuzudur:
Bugünkü İspanyolcadaki "J" harfi, İspanya'da, gırtlaktan gelen bir h, güney Amerika'da ise normal bir H olarak okunur. Eski İspanyolcada 3 farklı sese tekabül gelen bu "J"nin orijinal okunuşunu Yahudiler korumuşlardır:
"J", "C" veya "Ş".
| Djudeo Espanyol
Yazılışı |
Djudeo Espanyol
Okunuşu |
Modern İspanyolca
Yazılışı |
Modern İspanyolca
Okunuşu |
Türkçe
Anlamı |
|---|---|---|---|---|
| Djudia | Cudia | Judía | Hudia | Yahudi Kız |
| Djusto | Custo | Justo | Husto | Doğru |
| Ojo | Ojo | Ojo | Oho | Göz |
| Oreja | Oreja | Oreja | Oreha | Kulak |
| Mujer | Mujer | Mujer | Muher | Kadın |
| Kashon | Kaşon | Cajón | Kahon | Çekmece |
| Deşar | Deşar | Dejar | Dehar | Bırakmak |
| Pasharo | Paşaro | Pájaro | Paharo | Kuş |
Bölgesel farklılıkları
Ladino konuşulduğu ülkenin dilinden ödünç kelimeler aldığından bölgesel ufak farklılıklar görülmektedir ancak bu anlaşmaya engel olacak kadar büyük fark değildir. Örneğin İstanbul'da hamamböceğine "eskaravajo" denilirken İzmir'de "eskaravado" denir.
Modern İspanyolca:
Mi querido, yo te amo del corazón, pero no te puedo alcanzar.
Mejor es morir más que sentir dolores de amor.
Ni es liviano de dejar la vida, ni olvidarse el sufrimiento.
İstanbul Şivesi:
Mi kerido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.
Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.
Ni ez liviano de deshar la vida, ni olvidarse la sufriensa.
Edirne Şivesi:
Mi kirido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.
Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.
Ni ez liviano de deshar la vida, ni ulvidarse la sufriensa.
Saray Bosna Şivesi:
Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.
Mijor es murir mas ki sintir duloris di amor.
Ni es livianu di dishar la vida, ni ulvidarsi la sufriensa.
Kosova Şivesi:
Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.
Mijor ez murir mas ki sintir duloris di amor.
Ni ez livianu di dishar la vide, ni ulvidarsi le sufriense.
Türkçesi:
Aşkım, seni kalpten seviyorum ancak sana erişemiyorum.
Aşk acısı çekmektense, ölmek yeğdir.
Ne hayatı bırakmak ne de acıyı unutmak kolay değil.
Kaynakça
- "Judeo-español El djudeoespanyol de Turkia" (PDF). 16 Ekim 2005 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- La adúltera en la tradición española y judeo-española
- "Katja Smit Ljubljana 1. Indroducción" (PDF). 7 Nisan 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- Dead & Dying Languages
- Noticias de Arte y Cultura
- "Osmanlı-Türk Sefarad Kültürü Araştırma Merkezi". 10 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2008.
- Judeo-Spanish
- "Ladinokomunita, A quick explaküçüknation of Ladino (Judeo-Spanish)". 2 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- What Is the 'Jewish' Spanish Language?
- "Judeo-Spanish Language". 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- Ladino - A Language Destined to br Lost?
- "Jewish Language Research Website". 26 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- "Turquie, Situation Générale". 28 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- "El Djudeo-Espanyol". 29 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- Le Judéo-Espagnol
- "Los Orígenes Bíblicos de Sefarad". 5 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2008.
- "Djudeo-Espanyol Sözlük". 12 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2008.
- Lost Language of Ladino Revived in Spain
- Turquie, Situation générale
- Jewish History Timeline
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- Şalom Gazetesi11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Online Radyo (şarkılar)
- Yahudije Albümü
- Kol Israel International (Radyo, günde 15 dakika haber yayını)