Doğu Türkistan

Doğu Türkistan (Uygur Arap yazısı: شەرقىي تۈركىستان; Uygur Latin yazısı: Shərqiy Türkistan; Kazakça: شىعىستىق تۇركىستان Shyǵystyq Turkystan; Kırgızca: چىغىش تۇركىستان Çığış Türkistan; Basitleştirilmiş Çince: 东突厥斯坦; Geleneksel Çince: 東突厥斯坦; pinyin: Dōng Tūjuésītǎn), veya Uyguristan (Uygurca: ئۇيغۇرستان), bağlam ve kullanıma bağlı olarak birden çok anlamı olan bir terimdir. Tarihsel olarak, bu terim 19. yüzyılda Nikita Biçurin gibi Rus Türkologlar tarafından, Qing hanedanlığının Sincan eyaletinin güneybatı kesimindeki Tarim Havzası'na atıfta bulunan bir başka Batı terimi olan Çin Türkistanının yerini almak için icat edildi. Orta Çağ Farsça toponimi "Türkestan" ve türevleri, daha fazla bölgenin yerel nüfusu tarafından kullanılmadı ve Çin, Çin’in Çin’den kontrol ettiği kısımları ile Batı Bölgeleri olarak Han Hanedanı’ndan beri üst üste gelen bir alan için kendi adına sahipti. 18. yüzyıldan itibaren. Tarim Havzası'nın tarihi Uygur ismi Uygurca'da "Altı Şehir" anlamına gelen Altishahr'dur.

Bu madde "Doğu Türkistan" siyasi kavramı hakkındadır. Bu kavramın kapsadığı coğrafi bölge hakkında bilgiler için Sincan Uygur Özerk Bölgesi maddesine bakınız. Başlığın diğer anlamları için Doğu Türkistan (anlam ayrımı) maddesine bakabilirsiniz.
Günümüz Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi haritası. Kırmızı bölüm Çungarya, mavi bölüm Altışehir. Üst solda Xinjiang'ın Çin anakarası içerisindeki konumu gösterilmektedir.
Uygurca isim
Arap-Fars (K̡ona Yezik̡): شەرقىي تۈركىستان
Latin (Yengi Yezik̡): Sherqiy Türkistan
Kiril (SSCB): Шәрқий Түркистан
diğer yazımlar: 東土耳其斯坦
Çince isim
Gelenek: 東突厥斯坦
Basit: 东突厥斯坦
Pinyin: Dōng Tǔěrqísītǎn
Önerilen Doğu Türkistan Bayrağı (Ay-Yultuzluq Kök Bayraq)

Orta Asya'nın orta bölümünde yer alan büyük Türkistan'ın doğu kesimidir. "Doğu Türkistan" kavramının coğrafi kapsamı, farklı zamanlarda ve farklı belgelerde hep farklılık göstermiştir; kimi kaynaklara göre Tarım Havzası bölgesini – yani günümüz Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nin güney ve batı kesimlerini – kimi kaynaklara göre Xinjiang'ın tümünü kapsar.

20. yüzyıldan itibaren Uygur ayrılıkçıları ve destekçileri, Doğu Türkistan'ı (veya "Uyguristan'ı") Xinjiang'ın tamamı için ya da bugünkü Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'ndeki bağımsız bir devlet için (muhtemelen Urumçi ile başkenti olarak) kullandılar. Çin adına “Yeni Sınır” anlamına gelen Xinjiang adını reddediyorlar ve ismin yansıtıldığı Çin perspektifinden dolayı, diğer Türk gruplarıyla bağlantıyı vurgulamak için Doğu Türkistan'ı tercih ediyorlar. Ancak milliyetçi yazılarda bile Doğu Türkistan daha eski ve daha dar coğrafi anlamını korudu. Çin'de, terim Avrupa sömürgeciliğindeki kökenleri ve militan gruplar tarafından günümüzdeki kullanımı nedeniyle olumsuz çağrışımlara sahiptir. Çin hükûmeti aktif olarak kullanımınına karşıdır.

Doğu Türkistan, 1991 yılında kurulan, Bildirilmemiş Milletler ve Halklar Örgütü'nün (UNPO) kurucu bir üyesidir.[1]

Terminoloji

"Doğu Türkistan" teriminin kullanımı farklı politik sorunlarla yakından ilgilidir.[2] Orta Asya ve Xinjiang bölgelerindeki etnik çeşitlilik nedeniyle, birçok yerin ismi ve bu isimlerin coğrafi kapsamı tartışmalıdır, bu isimler de tarihi olarak bölgedeki toprakların el değişmesiyle kendileri de değişim geçirmiştir.[3]:v-vi Söz konusu bölgenin günümüzdeki resmi ismi "Xinjiang" (Çince: 新疆; pinyin: Xīnjiāng; Uygurca: شىنجاڭ / Shinjang; Kazakça: شىنجاڭ / Shynjang), ancak bağımsızlık yanlıları "Xinjiang" terimini reddeder.[2]

Ayrılıkçılar, "Doğu Türkistan" terimini Xinjiang'in tümüne[4][5] veya Xinjiang içerisinde kurmak istedikleri bağımsız devlete atfen kullanırlar.[6] Çince "Xinjiang" terimi, kelime anlamıyla "yeni sınır" anlamına gelir; "Doğu Türkistan" isminin kullanımını destekleyenler, "Xinjiang" ismini bu kelime anlamı nedeniyle fazla kibirli bulurlar. Çin çalışmaları dalında çalışan bazı uzmanlar, Xinjiang'ın Çin'in sözde "yeni" bir toprağı olduğu varsayımını önlemek için "Xinjiang" isminin eski bölge ismi "Xiyu" ("Batı Bölgeleri"; Çince: 西域; pinyin: Xīyù) olarak değiştirilmesini savunur, ancak diğer uzmanlar, Xinjiang'ın Çing Hanedanı için hakikaten yeni bir bölge olduğunu ve Çing Hanedanı'nın Xinjiang'a şu anki ismini verdiğini hatırlatarak şu anki ismin kullanılmasının devam edilmesini savunurlar.[7]

Bazı ayrılıkçılar ve bağımsızlık aktivistleri, Xinjiang'a veya Xinjiang'ın içerisinde kurmak istedikleri devlete atfen "Uyguristan" (Uygurca: ئۇيغۇرستان; Çince: 維吾爾斯坦; pinyin: Wéiwú'ěrsītǎn) terimini kullanır,[2][8][9][10] ancak "Doğu Türkistan" veya "Uyguristan" terimlerinin arasında hangisinin kullanılması gerektiği sorunuyla ilgili henüz fikirbirliği yoktur.[11] "Uyguristan" terimi tarihi olarak günümüz Xinjiang'ın kuzeydoğusundaki vaha bölgelerine – özellikle Kumul ile Turpan yerleşimlerine – atfen kullanılırdı.[12] "Uyguristan" terimi, Uygurlar dışındaki tüm diğer etnik grupların hariç bırakılmasını ima eder,[13] ancak Xinjiang eski tarihinden beri birçok farklı ulus barındıran bir bölge olmuş; Uygurların dışında Xinjiang'da Hanlar, Moğollar, Kazaklar, Huiler ve çok sayıda diğer ulus yaşamaktadır. "Doğu Türkistan" bağımsızlık hareketinin katılımcıları yine çoğunlukla Güney Xinjianglı Uygurlardır; Kazaklar, Özbekler veya diğer Müslüman grupların katılımı nispeten az, ve Xinjiang'ın doğusundaki Uygurlar bile ancak nadiren bağımsızlık hareketine katılmaktadır.[8][14] Ayrılıkçılık duygusu en ağır oranda Uygur diasporasında mevcuttur,[2] ve bu diasporanın üyeleri kendi web sitelerinde ve literatürlerinde sık sık "Doğu Türkistan" ismini kullanırlar, böylece "web ayrılıkçılıkları" olarak da adlandırılmışlardır.[15]

"Çin Türkistanı" terimi eskiden "Doğu Türkistan" ile eşanlamlı olarak kullanılırdı,[16] ancak "Çin" kelimesini içermesi nedeniyle Uygur ayrılıkçılar tarafından, "Türkistan" kelimesini de içermesi nedeniyle Çinliler tarafından reddedilmektedir.[17]

Çin'de "Doğu Türkistan" (东突厥斯坦) terimi; Batı emperyalizmi, eski Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ile Doğu Türkistan Cumhuriyeti devletleri ve günümüzde terör örgütü olarak tanınmış Türkistan İslam Partisi ile özdeşleştirilir. Çin Hükümeti; Türkistan İslam Partisi, Doğu Türkistan Kurtuluş Örgütü ve çok sayıda diğer farklı grubu ayırt etmeksizin toplu olarak "Doğu Türkistan Terör Kuvvetleri" olarak adlandırır.[17] "Doğu Türkistan"ın tanımı tarih boyunca hep farklılık ve belirsizlik göstermiştir,[11] ancak hem doğa coğrafyası hem de insan coğrafyası açılarından hiçbir zaman günümüzde "Xinjiang" olarak bilinen bölgenin sınırlarıyla tam olarak eşit olmamıştır.[2] Bu nedenle Çin'in dış temsilcilikleri, "Doğu Türkistan" teriminin sırf politik bir kavram olduğunu ve hiçbir zaman tarihi veya coğrafi bir kavram oluşturmadığını vurgulayarak bu terimin yabancılar tarafından kullanılmasına karşı olduğunu ve bu kavramın Çin'in egemenliğine ihlal ettiğini dile getirmiştir.[7]

Uygur uzman Dolkun Kamberi'nin yazılarına göre, bir ortaçağ Uygur el yazmasında "Uygurların Ülkesi" anlamına gelen, "Uygur Έli" terimi bulunmuştur.[18]

Terimin tarihçesi
Ayrıca bakınız: Türkistan ve Xinjiang'ın İslamlaşması ve Türkleşmesi

Xinjiang'ın erken tarihindeki isimleri
M.Ö. 1. yüzyılda Tarım Havzası'ndaki şehir devletleri.

Antik Çin'de Yumen Geçidi'nin batısındaki bölgeler "Xiyu" ("Batı Bölgeleri") olarak bilinirdi. "Xiyu" terimi özellikle Han Hanedanı'nın M.Ö. 60 senesinde Tarım Havzası'nda yönetmeye başladığı bölgeye atfen kullanılırdı. Han Hanedanı'ndan beri ardışık Çin hükümetleri, bu bölgede meydana çıkan ayrılıkçı hareketler ve yerel isyancılarla yüzleşmeye mecbur kalmıştır.[19] Tüm bunlara rağmen, Xinjiang Çin idaresi altında olmadığı dönemlerde bile özellikle Çin'in Zhongyuan bölgesi ile uzun zamandır yakın bağlar muhafaza etmiştir ve bu nedenle Orta Asya'daki bağımsız Türk devletlerinden farklılık göstermektedir.[17] Göktürkler (Çince: 突厥, antik Çin telaffuzu ile "Tutkyud", çağdaş Standart Çincede "Tūjué"), çeşitli Türk halklarını bir araya getirip büyük bir imparatorluk oluşturdular, ancak bu sonra Batı Göktürk ile Doğu Göktürk kağanlıkları olarak ikiye bölündü. Batı Göktürkler Xiyu bölgesini aldı, ancak Batı Göktürk Kağanlığı 7. yüzyılda Tang Hanedanı tarafından yenildi ve Xiyu bölgesi tekrar Çin yönetimine girdi. Antik tarihteki Batı Göktürkler ile Doğu Göktürklerin daha sonra ortaya çıkan "Batı Türkistan" ile "Doğu Türkistan" kavramlarıyla ilişkisi yoktur.[19][20]

16. yüzyılda Doğu Çağatay Hanlığı, Xinjiang'ın batı kısmını ve hemen etrafındaki alanları tamamen islamlaş ve türkleştirdi. Bu bölge Farsların arasında "Moğolistan" olarak bilinirdi. Aynı dönem boyunca Xinjiang'ın doğu kısmındaki Kara Del (Çince kaynaklarda "Hami Krallığı" 哈密國 Hāmìguó), Jimi (羁縻) sistemi çerçevesinde fiilen Ming Hanedanı'nın kontrolü altında olan bir wei suo (衛所) oluşturdu. 16. yüzyılın sonuna doğru, çeşitli Oyrat kabileleri Moğolistan Platosu'nun batısından çıkıp Altay Dağları'nı geçti ve Xiyu'ye göç etti, bunun sonrasında da Kazak bozkırına girdiler. 1640 yılında bu Oyratlar bir araya gelip Çungar Hanlığı'nı kurdular, sonra 1680 yılında Güney Xinjiang'daki Yarkent Hanlığı'nı yenip bu bölgeleri kendi yönetimleri altında bir araya getirdiler.[11][21] Ancak 1757 yılında Çungar Hanlığı, Çing Hanedanı tarafından yok edildi, ve Xiyu yine Çin Zhongyuan yönetimine girdi. İlk başta Çing memurları bu bölgeye atfen "Xiyu" ismini kullanmaya devam ettiler; Tanrı Dağları'nın kuzeyindeki bölge için "Eski Çungar Toprakları" (准噶爾舊疆), "Çungar Toprağı" (准疆), "Çungar Kesimi" (准部) vb. isimler, Tanrı Dağları'nın güneyi için ise "Müslüman Toprakları" (回疆 Huíjiāng), "Müslüman Kesimi" (回部 Huíbù) vb. isimler kullanılırdı. Bununla eşzamanlı olarak günümüz Xinjiang'ın batı ve güney kısımlarını tanımlamak için "yeni Xiyu toprakları" (西域新疆 Xīyù xīnjiāng) gibi tanımlar kullanılmaya başladı, bu ancak henüz özel isim haline gelmemişti, zira "yeni topraklar" anlamına gelen "Xinjiang" ismi aynı zamanda Yünnan-Guizhou Platosu'nda yeniden Çin yönetimine giren toprakları tanımlamak için de kullanılıyordu, üstelik günümüz Xinjiang'ın doğusundaki Shaan-Gan Genel Valisi topraklarını tanımlamak için kullanılmıyordu.[22] Uygurların arasında ise yoğun olarak yaşadıkları Güney Xinjiang bölgesi "Altışehir" (آلتی شهر‎) olarak bilinirdi.[17] İmparator Qianlong'un hükmünün sonuna doğru ve özellikle İmparator Jiaqing'in hükmü sonrasında "Xinjiang," aşamalı olarak sabit bir yer ismi haline geldi; İç Çin (内地)'deki farklı eyalet (省)lerle eşit seviyede "Xinjiang"dan bahsedilmeye başlandı, ve günümüz Xinjiang'ın doğusu da en sonunda "Xinjiang" olarak bilinen yeni kavramın kapsamına girdi. General Zuo Zongtang'ın Dungan Ayaklanması'nı bastırması sonrasında Xinjiang, Çin'in resmi bir eyaleti olarak tanındı (新疆省), ve gitgide "Xiyu" isminin yerine "Xinjiang" ismi daha yaygın kullanıma girdi.[2][22]

"Doğu Türkistan" teriminin doğuşu
Ayrıca bakınız: Büyük Oyun
Seyhun (Siri Derya) ile Ceyhun (Amu Derya)'nın konumlarını günümüzde var olan egemen devletlerin konumlarına göre gösteren harita. Bu iki deryanın arasındaki alan, tarihin belirli dönemlerinde kimi kaynaklarca "Türkistan" olarak biliniyordu.

"Doğu Türkistan" yer ismi "Türkistan" yer isminden türetilir ve geniş anlamda Türkistan bölgesinin doğu kesimini tanımlamak için kullanılır. "Türkistan" ismi Farsçadan gelir, "Türklerin oturduğu yer" anlamına gelir ve Orta Asya'da Türk dillerini konuşan çeşitli etnik grupların oturduğu bölgeyi tanımlamak için kullanılır.[23] "Türkistan" kavramının kapsadığı alan ardışık asırlarda ve Türklerin yaşadığı bölgelerin sürekli değişmesiyle kendisi de değişmiştir, ayrıca farklı zamanlarda ve terimin kullanıldığı farklı eserlerde hep değişiklik göstermiştir.[24] M.S. 563 yılı civarında Türkler, Seyhun nehir kıyısında Ak Hunları yendi,[23] sonra Mâverâünnehir bölgesine girdiler ve o dönemde İran'ı yöneten Sasani İmparatorluğu ile Ceyhun Nehri tarafından sınırlandılar.[25] "Türkistan" isminin henüz keşfedilmiş en erken kullanımı, 7. yüzyıla dayanan ve Soğd dilinde yazılmış bir yazılı eserde bulunmuştur.[26] Bu eserde "Türkistan" kelimesi, Seyhun ile Ceyhun nehirlerinin arasındaki küçük alana atfen kullanıldı.[27] 8. yüzyıl ve bunun sonrasında Arap coğrafyacılar, kendi eserlerinde "Türkistan" ismini kullanmaya devam ettiler,[28] ancak Araplar Sasani İmparatorluğu'nu yenip Orta Asya'yı fethettikten sonra Türkler, Mâverâünnehir bölgesinden kuzeye ve doğuya geri çekilmeye mecbur kaldılar. Bu nedenle 9. ile 11. yüzyıl arasında Arap dilinde yazılmış coğrafya eserlerinde "Türkistan" kavramının kapsadığı alan kendisi de kuzeye ve doğuya doğru kaydı, iki nehrin arasındaki bölge ise söz konusu "Türkistan" alanından ihraç edildi.[23] İranlı coğrafyacı İbn Hurdazbih'nin Arap dilinde yazdığı "Yollar ve Ülkeler Kitabı" (Kitab-ül-Mesalik ve'l-Memalik)'nda yazdığına göre, "Türklerin toprakları arasındaki en büyüğü Dokuz Oğuzlarınkidir."[29]:34-35 Bu bağlamda atıfta bulunan "Türk toprakları," Seyhun Nehri'nin kuzeyindeki çayırlar ve hemen etrafındaki alanları kapsar.[24] 982 yılında tamamlanmış "Hudûd el-âlem" eseri, Mâverâünnehir bölgesini "Türkistan'ın giriş kapısı" olarak, Karluklar ile Oğuzlara ait alanları da "Türkistan" olarak nitelendirmiştir. 13. yüzyıla dayanan Fars eseri "Cihangir'in Tarihi" (Tarikh-i Jahangushay)'nde "Türkistan" tekrar Mâverâünnehir bölgesiyle eşanlamlı olarak kullanıldı.[24] Antik Çin kitaplarında "Türk" (突厥 Tūjué) tanımı sırf Türk soyundan gelen kabileleri tanımlamak için kullanılsa da, bahsi geçen Arap yazarlar, Türkleri vahalarda yerleşik Farsça konuşan halklardan ayırt etmek için "Türk" kelimesini Türkçe konuşan göçebe halkları tanımlamak için kullanırlardı.[17] Göktürklerin yeniligisi ve 13. yüzyılda Orta Asya'nın Moğollar tarafından istilasıyla "Türkistan", coğrafi bir kavram olarak etkisini kaybetti ve gitgide kullanımdan kalktı.[30] 18. yüzyılın ortasında Çing Hanedanı Xinjiang'ı birleştirdikten sonra, Pekin'de İmparator Qianlong'un hizmetinde çalışan iki Portekizli Hristiyan rahip, harita tasarlamak için toprak araştırma göreviyle Xinjiang'a gönderildi. Bu araştırma kapsamında bulunan mekanlar, Fransız rahip Jean Joseph Marie Amiot (Çince ismiyle 錢德明 Qián Démíng)'in yayımladığı "Mémoires concernant l'histoire, les sciences et les arts des Chinois" ("Çinlilerin tarihi, bilimleri ve sanatları hakkında anılar") eserinde "Doğu" ile "Batı Türkistan" şeklinde bahsedildi; Tarım Havzası, Batılılar tarafından "Doğu Türkistan" olarak nitelendirilmeye başladı,[24] fakat 19. yüzyılın başından önce bu terim Batılıların arasında henüz yaygın kullanıma girmemişti. 1722 yılında Paris'te yayımlanan "Histoire De Timur-Bec" ("Timur'un Tarihi") eserinde Xinjiang bölgesi "Güney Türkistan" olarak tanımlandı.[31]

ABD Hazine Bakanlığı'nın 1899 yılında yayımladığı Çin haritası. "Doğu Türkistan" ("East Turkestan") bölgesi, "Çin İmparatorluğu" ("Chinese Empire")'nun "bağımlı toprakları" ("dependencies")ndan biri olarak gösterilir.

Çing Hanedanı'nın Xinjiang'ı ele geçirmesiyle eşzamanlı olarak Britanyalı ve Rus kaşifler, kendi kolonilerini genişletme müsabakası kapsamında özellikle Orta Asya bölgesini keşfetmeye başladı, Orta Asya'nın her alanında ayrıntılı araştırma ve belgelemeler yürüttürdüler. Bazı yer isimleri, bu Britanyalı ve Rus kaşifler tarafından kullanılmaları nedeniyle yaygınlaşıp daha genel kullanıma girdiler. 17. yüzyılda Ruslar, Tarım Havzası bölgesini genellikle "Küçük Buhara" olarak adlandırmaya başladı.[32]:31-32 Önceden bir takim Doğu Ortodoks misyonerle Pekin seferi yapmış Rus Sinolog Yegor Fiyodoroviç Timkovskiy'nin yazdığı "1820-1821 Yıllarında Çin ve Moğolistan Seferi" (Путешествие в Китай через Монголию в 1820 и 1821 годы) kitabı 1824 yılında Sankt Peterburg'da yayımlandı, sonra Fransızcaya çevirilip Paris'te yayımlandı, Julius Klaproth'un redaksiyonundan geçtikten sonra da 1827 yılında İngilizce olarak Londra'da yayımlandı. Bu kitapta "Küçük Buhara" isminin yerine "Çin Türkistanı" isminin kullanılması öneriliyor.[23] İki sene sonra, 1829 yılında, Rus Sinolog Nikita Biçurin, Sankt Peterburg'da yayımladığı "Çungarya ve Doğu Türkistan'ın Eski ve Şimdiki Durumlardaki Tanımları" (Описание Чжунгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии) isimli kitabında "Çin Türkistanı" ismini reddedip "Doğu Türkistan" isminin daha uygun olduğunu ileri sürdü.[33] 1865 ile 1868 yılları arasında Rus İmparatorluğu, kademeli olarak Hokand Hanlığı'nı ilhak etti; 1865 yılında Taşkent'te Türkistan Oblastı'nın kuruluşu ilan edildi, sonra da 1867 yılında Türkistan Valiliği kuruldu.[34] Böylece "Türkistan" ismi ilk defa bir idari bölgenin resmi ismi olarak geçti.[23] O noktada henüz Orta Asya'nın çoğunu ilhak etmiş Rusya'nın Xinjiang'ı ele geçirme niyeti de vardı;[35] 19. yüzyılın ikinci yarısında Rusya, Dungan Ayaklanması'ndan ortaya çıkan kargaşalardan yararlanarak İli Nehri Vadisi'ni ele geçirdi ve Çing Hükümeti, bu vadinin çevresindeki toprakların büyük bir kısmını Rusya'ya teslim etmeye mecbur kaldı.[36] 1869 yılından 1873 yılına kadar Vasiliy Vasilyeviç Grigoryev, Alman coğrafyacı Carl Ritter'ın "Asya Coğrafyası" (Erdkunde von Asien) isimli eserini Rusçaya çevirdi, ayrıca "Doğu Türkistan Coğrafyası" başlığıyla bir ekleme yazıp bu eseri Rus İmparatorluğu Coğrafya Derneği'ne teslim etti.[24] Söz konusu "Türkistan" bölgesinde oturan yerel insanlar, Rusya'nın bölgeye koyduğu isimleri gözetmeksizin kendileri bu ismi genel olarak kullanmazlardı.[37] Buna rağmen, Türkistan Genel Valisi'nin kuruluşu sonrasında Batılı yazılı eserlerde Orta Asya, iki ayrı toprak olarak "Rus Türkistanı" ve "Çin Türkistanı" olarak nitelendirildi.[30] Batılı yazarlar Xinjiang'ın Çin kontrolü altında olduğunu ve bu bölgenin Çince isme sahip olduğunu bilerek de yine bölgenin Türk, İslami veya Orta Asya unsurlarını vurgulayarak yer isimlerini seçtiler.[11] İngilizce kaynaklarda "Chinese Turkestan" (Çin Türkistanı), "East Turkestan" (Doğu Türkistan), "Chinese Central Asia" (Çin Orta Asyası), Serindia,[38] veya "Sinkiang" gibi birçok farklı isim, Xinjiang'ı tanımlamak için birbirinin yerine geçecek şekilde kullanılıyordu, ancak İngiliz kaşiflerin arasında hangi ismin kullanılması gerektiğine dair herhangi bir fikirbirliğine ulaşılmamıştır.[33] 20. yüzyıla kadar bu bölgenin yerel insanları hala yaşadıkları şehir veya vaha yerleşiminin ismini kullanarak yaşadıkları alanı isimlendirmeye alışıklardı ve ihtiyaca göre kullandıkları yer isminin kapsadığı alanının büyüklüğünü değiştirirlerdi.[11] 1917 yılı Ekim Devrimi sonrasında Türkistan Genel Valisi'nin yerine Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu, ancak Pan-İslamizm ve Pan-Türkizm'i önlemek için 1924 yılında Sovyetler Birliği, farklı etnik gruplara dayalı olarak Orta Asya'da birçok farklı cumhuriyet kurdu, üstelik "Türkistan" isminin kullanımı yasaklandı ve bunun yerine "Orta Asya" tanımı konuldu.[24]

20. yüzyıl
20. yüzyıl boyunca "Doğu Türkistan" ismini taşıyan ayrılıkçı devletlerin konumlarını Çin sınırları içerisinde gösteren haritalar.

Sol: 1933-1934 yılları arasında Kaşgar'da varlığını sürdürmüş Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti.

Sağ: 1944-1946 yılları arasında Gulca bölgesinde varlığını sürdürmüş Doğu Türkistan Cumhuriyeti.
Uygurların Washington'daki protestoları

1911 yılında İç Çin'de Xinhai Devrimi'ne patlak verildi, ve Çing Hanedanı devrildi. Ocak 1912'de yeni Çin Cumhuriyeti hükûmeti kuruldu. Xinjiang'ın Çing hükmü altındaki en son valisi Yuan Dahua (袁大化), devrim sırasında Xinjiang'dan kaçtı. Bunun yerine Yang Zengxin (楊增新), Xinjiang'ı kendi kontrolü altına aldı,[39] sonra Haziran 1912'de Pekin'deki Çin Cumhuriyeti hükûmeti tarafından Xinjiang'ın yeni valisi olarak tanındı. 1921 yılında Sovyetler Birliği, Orta Asya'daki uluş inşası politikası kapsamında Uygurları resmen Çin Türkistanı'ndan gelen yerleşik Türk halkı olarak tanıdı.[33] 1930'lar boyunca Yang'ın halefi Jin Shuren (金樹仁)'e karşı özellikle Huilerin yürüttüğü birçok ayaklanma yer aldı.[40] "Doğu Türkistan," Türkçe konuşan ve İslam dinine inanan insanlar için Çin yetkililerine karşı isyan etmenin yeni toplanma çağrısı haline geldi.[30] Uygur ayrılıkçılar, 12 Kasım 1933 tarihinde Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'ni kurdu[14][41] ve Çin'den bağımsızlıklarını ilan etti.[37] Bu yeni cumhuriyetin kuruluşuyla "Doğu Türkistan" kavramı, tarihin çoğu boyunca sırf coğrafi bir tanım olarak işlev göstermesinden ziyade artık ilk kez siyasi bir boyut taşımaya başladı.[17] Sadece birkaç ay sonra, 6 Şubat 1934 tarihinde Ma böleğine ait olan Ma Zhongying (馬仲英)'in yürüttüğü saldırının sonucu olarak daha yeni kurulmuş Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti feshedildi.[42]

1933 yılında Sheng Shicai (盛世才), bir darbe yürütüp Jin Shuren'i kovdu ve Xinjiang'daki silahlı kuvvetlerin ve hükûmetin önderi oldu, sonra Sovyetlerin yardımına dayanarak en sonunda tüm Xinjiang eyaleti içerisindeki silahlı isyancı kuvvetleri barıştırdı.[43] Sheng Shicai'in sadakati ancak 1942 yılında Sovyetlerden o dönemdeki Kuomintang Hükümeti'ne geçti ve Shicai, bu hükümetle işbirliğine girmeye başladı. Buna karşılık olarak Sovyetler Birliği, Sheng Shicai'nin aleyhine Xinjiang'da Sheng'ın baskılarına maruz kalmış etnik azınlıklara etkin bir şekilde yardım sağlamaya ve birçok farklı silahlı ve politik grup örgütlemeye başladı.[44][45] Eylül 1944'te Sheng Shicai, tekrar Sovyetler Birliği'nden ve bu sefer özellikle Stalin'den yardım aramaya teşebbüs etmesi nedeniyle Kuomintang Hükûmeti tarafından Xinjiang'dan kovuldu. Sheng'ın kovulması nedeniyle Xinjiang'da kısa bir süre için bir iktidar boşluğu mevcuttu, ve Xinjiang'ın kuzeyinde birçok isyana patlak verildi.[46] 7 Kasım'da bu isyanlara öncülük eden kuvvetler, İli'nin merkezi Gulca'daki hükûmet binasına saldırı işledi, ve kısa süre sonra zaferini ilan etti. 12 Kasım'da İli özgürlükçü kuvvetleri Gulca'da Doğu Türkistan Cumhuriyeti ismiyle yeni bir geçici hükûmet kurdu.[47] Bu toprakların yeni ellere geçmesi sonrasında aşırı milliyetçiler, bölgede oturan Han Çinlilerini toplu olarak katletmeye başladı, ve geçici hükûmet bu saldırıları ancak büyük oranda zararın ve ölümün işlenmesinden sonra durdurdu.[48] Doğu Türkistan hükümetinin Han[43] ve dinsiz/"kafir"[30] karşıtı politikaları karşısında[47] Dihua (迪化; günümüz Urumçi şehrinin o dönemdeki ismi)'da Kuomintang'la ilişkili hükûmet yetkilileri, eski zamanlardan beri Çin'in Xinjiang üzerindeki egemenliğini savundu. Buna karşılık olarak Sovyet tarihçiler, revizyonist yöntemlerle Doğu Türkistan hükümetinin kendi egemenliğini ispatlamasına yardımcı oldu; ör, akademik çevreler geleneksel olarak İslam'ın Altın Çağı asırında günümüzde Xinjiang olarak bilinen bölgenin diğer medeniyetlere nazaran kültürel bir "ölü bölge" olarak[11] düşünmelerine rağmen, bu söz konusu Sovyet tarihçiler yine Uygurların Dünya medeniyetine katkı sağlamış "en eski Türk halkı" olduğunu iddia ediyordu.[33] Doğu Türkistan hükûmeti tarafından da memnuniyetle karşılanan İngiliz ve Amerikan konsolosları, yerel tarih üzerine kendi kitaplarını yayınladılar. Doğu Türkistan Cumhuriyeti rejimini destekleyen Sovyetler Birliği tarafından yayınlanan Uygur tarih eserleri, sonradan Uygur milliyetçi yayınlarının temeli oldu.[33]

1953 yılında Türkiye 900'den fazla Uygur Müslümanı Kaşmir ve Pakistan'dan kabul etmiştir.[49]

1990'larda Sovyetler Birliği'nin dağılması ve küresel İslamcılığın ve pan-Türkçülüğün yükselişiyle ortaya çıkan küresel eğilimler, Xinjiang'daki ayrılıkçı duyguları canlandırdı ve 1990 ile 2001 arasında 162 kişiyi öldüren bir siyasi şiddet dalgasına yol açtı.[50] 2001 yılında Çin hükümeti, 11 Eylül saldırıları sonrasında dünyaya Xinjiang'daki siyasi şiddet ve militan teröristler hakkında dünyaya açılmasının parçası olarak "Uyguristan" veya "Doğu Türkistan" terimlerini kullanarak devlet medyasındaki yasağını kaldırdı.[50][51]

Çin devleti aldığı karar çerçevesinde Xinjiang bölgesinde başörtüsü takan, burka giyen kadınların ve uzun sakallı olan erkeklerin toplu taşınmadan yararlanmasını yasaklamıştır. Karara göre kıyafetinde hilal ve yıldız sembolü olan herkes bu yasak kapsamında toplu taşımadan yararlanamayacaktır.[52]

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. "UNPO: East Turkestan". Unrepresented Nations and Peoples Organization. 16 Aralık 2015. 7 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2019.
  2. Starr, S. Frederick (2004). Xinjiang: China's Muslim Borderland. M.E. Sharpe. ss. 6-7,11,14.
  3. Humphrey, Caroline; Sneath, David (1999). The End of Nomadism? Society, State, and the Environment in Inner Asia. Duke University Press.
  4. Sheridan, Michael (27 Temmuz 2008). "Islamist bombers target Olympics". Londra: The Sunday Times. 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011. The group may be allied with the East Turkestan Islamic Movement – designated a terrorist organisation by the US, China and several other countries – which seeks independence for the Muslim Uighur people of China's far west province of Xinjiang, which Uighur separatists call East Turkestan.
  5. Chung, Chien-peng (Temmuz–Ağustos 2002). "China's "War on Terror": September 11 and Uighur Separatism". Foreign Affairs. 11 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2019. Beijing now labels as terrorists those who are fighting for an independent state in the northwestern province of Xinjiang, which the separatists call "Eastern Turkestan."
  6. Wong, Edward (9 Temmuz 2010). "Chinese Separatists Tied to Norway Bomb Plot". The New York Times. Pekin. 27 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011. Many Uighurs call Xinjiang their homeland, and some want an independent state there called East Turkestan.
  7. Rahman, Anwar (2005). Sinicization Beyond the Great Wall: China's Xinjiang Uighur Autonomous Region. Troubador Publishing Ltd. ss. 20-26.
  8. Van Wie Davis, Elizabeth (Ocak 2008). "Uyghur Muslim Ethnic Separatism in Xinjiang, China". Asia-Pacific Center for Security Studies. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2019. The desired outcome by groups that use violence is, broadly speaking, a separate Uyghur state, called either Uyghuristan or Eastern Turkistan, which lays claim to a large part of China.... The largest [Muslim] group, the Hui who have blended fairly well into Chinese society, regard some Uyghurs as unpatriotic separatists who give other Chinese Muslims a bad name.... China's official statement on "East Turkestan terrorists" published in January 2002 listed several groups allegedly responsible for violence
  9. Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. s. 17. ISBN 1-932728-20-1. 12 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2019.
  10. Shulsky, Abram N. (2000). Deterrence Theory and Chinese Behavior. RAND Corporation. s. 13.
  11. Bellér-Hann, Ildikó (2008). "Place and People". Community Matters in Xinjiang, 1880-1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur. Brill Publishers. ss. 35-38, 44-45.
  12. Gladney, Dru C. "The Ethnogenesis of the Uighur". Central Asian Survey. 9 (1). doi:10.1080/02634939008400687.
  13. Priniotakis, Manolis (26 Ekim 2001). "China's Secret Separatists: Uyghuristan's Ever-Lengthening Path to Independence". The American Prospect. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011.
  14. Pan, Guang (2006). "East Turkestan Terrorism and the Terrorist Arc: China's Post-9/11 Anti-Terror Strategy" (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. 4 (2). Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program. ss. 19-24. 6 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2019.
  15. Moneyhon, Matthew D. (Ekim 2003). "Taming China's 'Wild West': Ethnic Conflict in Xinjiang" (PDF). Peace, Conflict, and Development, 5. ss. 9, 17. 3 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2019.
  16. Herbertson, Fanny Dorothea (1903). Asia. Adam & Charles Black. s. xxxv. Sin-tsiang is made up of the Tarim basin or Chinese (Eastern) Turkestan and Zungaria. The former is a desert with marginal oases where rivers descend from the mountains. The chief centres are Yarkand and Kashgar. Zungaria is a relatively low and fertile steppe land, leading from the low-lands of Southern Siberia to the Mongolian plateau.
  17. Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads:A History of Xinjiang. Columbia University Press. ss. ix-x, 95.
  18. Dolkun Kamberi, "Uyghurs and Uyghur Identity" Sino-Platonic Papers, 150 (May, 2005).
  19. Rumer, Eugene B.; Trenin, Dmitrii; Huasheng Zhao (2007). Central Asia: Views from Washington, Moscow, and Beijing. ss. 141-143.
  20. 李书群 (4 Aralık 2018). "新疆从来都不是"东突厥斯坦"". 新疆生产建设兵团. 12 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2019.
  21. "厉声：历史上哈萨克汗国与中国睦邻关系的回顾". 中国人民大学清史研究所. 14 Kasım 2016. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2019.
  22. 齐清顺 (1993). ""新疆"的由来和发展". 新疆地方志, 2. ss. 36-40.
  23. 龚缨晏; 王永杰 (2012). ""突厥斯坦"与"东突厥斯坦"概念的演变". 社会科学战线, 1. ss. 106-117.
  24. 潘志平 (2004). ""突厥斯坦"、"东突厥斯坦"与"维吾尔斯坦"". 西域研究, 3. ss. 53-60.
  25. 王治来 (1997). "论说所谓"土耳其斯坦"". 中国边疆史地研究, 1. ss. 87-91.
  26. Y. yoshida; T.moriyasu (1989). A Soghdian sale contract of a female slave. SIAL 4. s. 1-50.
  27. 纪大椿 (1993). "再不要将Turkestan译作"土耳其斯坦"了". 新疆地方志, 4. s. 42.
  28. "Notes Sur Le "Turkestan" De M. W. Barthold". 22 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2019.
  29. 伊本·胡尔达兹比赫 (1 Aralık 1991). 道里邦国志. 北京: 中华书局. ISBN 9787101004830.
  30. "Origin of the "East Turkistan" Issue". State Council of the People's Republic of China. 1 Mayıs 2003. 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011.
  31. 李特文斯基 (1982). "有关东突厥斯坦古代文化的研究". 亚非人民, 1.
  32. М.А.捷连季耶夫(著); 西北师范学院外语系(译) (Ekim 1983). 征服中亚史·第一卷. 商务印书馆. ss. 11017-467.
  34. Bregel, Yuri (1996). "Notes on the Study of Central Asia". Research Institute for Inner Asian Studies. Strictly speaking, 'Russian Turkestan' as a political term was limited only to the territory of the governorate-general of Turkestan and did not include... the khanates of Bukhara and Khiva
  35. Tayler, Jeffrey (2008). Murderers in Mausoleums: Riding the Back Roads of Empire Between Moscow and Beijing. Houghton Mifflin Harcourt. s. 244. Russia, whether or not it had designs on India, was expanding throughout Central Asia and saw no reason that Xinjiang should not belong to the tsar as did other Central Asian lands to the west.
  36. Rahul, Ram (1997). Central Asia: An Outline History. Concept Publishing Company. s. 88.
  37. "none". Central Asian Review. 13 (1). Londra: University of Virginia. 1965. s. 5.
  38. Meyer, Karl Ernest; Brysac, Shareen Blair (2006). Tournament of Shadows: The Great Game and the Race for Empire in Central Asia. Basic Books. s. 347. Stein repeatedly crossed 18,000-foot passes, settling down to work in the deserts of Chinese Turkestan. It took 182 packing cases to hold the finds of his third expedition (1913-16) to the region he preferred calling Serindia, from the Greek word for China, Seres, meaning silkworm.
  39. 彭武麟 (1989). "评杨增新主政新疆17年". 近代史研究, 2. ss. 209-225.
  40. "Sinkiang: Land at the Back of Nowhere". LIFE. 15 (24). Aralık 1943. ss. 95-103. The Chinese rule Sinkiang. Every now and then (1970, 1932) they have to contend with a rebellion of the Moslem masses, usually led by Chinese-speaking Moslems.
  41. Osman Kubilay Gül. Doğu Türkistan'dan Türkiye'ye Hazin Bir Göç Hikayesi. Turkish Studies; Volume 2/1 Winter 2007, s.252-273. Tam metin 19 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  42. 历声 (2002). "新疆历史上的短命分裂政权——"东突厥斯坦伊斯兰共和国"的覆灭". 中国边疆史地研究. 12 (2). ss. 46-55.
  43. Dillon, Michael (2004). Xinjiang: China's Muslim Far Northwest. Psychology Press. ss. 32-35.
  44. 阿地里·居玛吐尔地 (2012). 中华民族全书·中国柯尔克孜族. 银川: 宁夏人民出版社. ISBN 978-7-227-04758-2.
  45. 杨衍银等主编；中华人民共和国民政部编 (Mayıs 2003). 中华著名烈士 第27卷. 北京：中央文献出版社. ss. 112-117. ISBN 7-5073-1351-4.
  46. "杨耀健，抗战时期的中苏外交，文史精华2005年第12期". 24 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2019.
  47. Dickens, Mark (1990). "The Soviets in Xinjiang (1911-1949)". Oxus Communications. 10 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2019.
  48. "新疆民族军，新疆哲学社会科学网，2008-12-10". 6 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2019.
  49. Erkin Alptekin, Doğu Türkistan'dan Hizmetimizin 40. Yıldönümü, Kayseri 1992, sayfa 17-22.
  50. Rumer, Eugene B.; Trenin, Dmitrii; Huasheng Zhao (2007). Central Asia: Views from Washington, Moscow, and Beijing. ss. 141-143.
  51. Van Wie Davis, Elizabeth (Ocak 2008). "Uyghur Muslim Ethnic Separatism in Xinjiang, China". Asia-Pacific Center for Security Studies. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2019. The desired outcome by groups that use violence is, broadly speaking, a separate Uyghur state, called either Uyghuristan or Eastern Turkistan, which lays claim to a large part of China.... The largest [Muslim] group, the Hui who have blended fairly well into Chinese society, regard some Uyghurs as unpatriotic separatists who give other Chinese Muslims a bad name.... China's official statement on "East Turkestan terrorists" published in January 2002 listed several groups allegedly responsible for violence
  52. "Arşivlenmiş kopya". 10 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2014.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.