Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (Uygurca: شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Islam Jumuhriyiti, Çince karşılığı: 东突厥斯坦伊斯兰共和国/東突厥斯坦伊斯蘭共和國 dōng tūjuésītǎn yīsīlán gònghéguó; 12 Kasım 1932 - 6 Şubat 1934), bugünkü Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde kurulmuş cumhuriyet.
شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1932-1934 | |||||||||
 | |||||||||
 Haritada Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti | |||||||||
| Başkent | Kaşgar | ||||||||
| Yaygın diller | Uygurca | ||||||||
| Hükûmet | Cumhuriyet | ||||||||
| Cumhurbaşkanı | |||||||||
• 1932-1934 | Hoca Niyaz | ||||||||
• 1932-1934 | Sâbit Damulla | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
• Kuruluşu | 1932 | ||||||||
• Dağılışı | 1934 | ||||||||
| |||||||||
| Türk tarihi |
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
|
Tarih
1930'lu yıllarda Doğu Türkistan'ı yöneten Sincan Eyalet hükûmetine karşı Uygurlar başta olmak üzere Müslümanların bağımsız hareketini birleştirerek Tarım Havzası'nın güneybatısında yer alan Kaşgar'da kurulan hükûmet.
Kuzeybatı'nın Üç Ma'sı (西北三馬 xīběi sānmǎ)[1] olarak ünü kazanan Müslüman Hui askerî hiziplerin bir kolu olan Ma Zhongying (馬仲英)'nın ordusu Sincan'a kadar genişlemeye başlamıştır. Buna karşın yerli halklar önce 1931'de Kumul'da 1932'de Turfan'da isyan başlatmışlardır. Kumullu Hoca Niyaz önderliğindeki isyan gücü Eyalet ordusunun hücumune uğrayarak batıya çekilmek zorunda kalmıştır.
Ma Chungying ordusunun saldırıya uğramamış Tarım Havzası'nın güneyindeki Hotan'da da 1933'te Muhammed Amin Buğra isyan etmiştir. İsyancılar Hanlı memurları kovarak Hotan'ı aldıktan sonra Yarkand ve Kaşgar'a ilerleyerek Kumlu ve Turfan'dan sağınmış güçleriyile birlikte 12 Kasım 1932'de Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etmiştir.
Cumhurbaşkanlığına Kumul'u temsilen Hoca Niyaz, başbakanlığına Hotan'ı temsilen Sâbit Damulla Abdulbaki seçilmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, Birleşik Krallık ve Türkiye Cumhuriyeti gibi ülkelerin tanımalarını istediyse de kabul edilmemiştir.
1933'te Doğu Türkistan kargaşa içindeydi. 12 Mart 1933'te Urumçi'deki Sincan Eyaleti hükûmetinde Genelkurmay başkanı Chen Zhong (陳中 chén zhōng)'nun Beyaz Rus birlikleriyle birlikte giriştiği darbe başarısızlığıyla sonuçlanmıştır.
Turfan'ı işgal eden Ma Chungying ordusunun tehdidine karşı Urumçi'daki Sincan Eyalet hükûmeti Sovyetler Birliği'nden yardım ve müdahalesini istemiş ve 1934'te Kızıl Ordu'ya bağlı iki tugay Sincan'a girmiştir. Kızıl Ordusu'ndan kaçan Ma Chnagying ordusu Hotan'a saldırmış ve Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu imha etmiştir. Böylece 6 Şubat 1934'te cumhuriyeti yıkılmıştır.
Cumhurbaşkanı Hoca Niyaz ve Savunma Bakanı Muhiti, Sovyetler vasıtasıyla Sincan Eyalet hükûmeti askerî müfettişi olan ve "Sincan Kralı" olarak adlandırılacak olan Sheng Shicai (盛世才 shèng shìcái) ile anlaşarak başbakanı Sâbit Damulla Abdulbaki'yi Sincan Eyalet hükûmetine teslim etmiş ve Hoca Niyaz ise Sincan Eyalet hükûmetinin başbakan yardımcısı olmuştur.
Millî Marşı
1933 yılında Muhammet Ali Tevpik (Tohtu Hacı) tarafından yazılmış, aynı yıl Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'nin kuruluşunda devlet töreni ile okunarak Doğu Türkistanlılarca ulusal marş olarak kabul edilmiştir.
Not
- Ma Ailesi Ordusu 馬家軍 mǎ jiā jūn, Şenbei San Ma (Üç Ma: 馬鴻逵, 馬鴻賓, 馬歩芳 başta olmak üzere Ma sülalesinin üçüne "San Ma" denildi. Ma Chungyang bunların yeğeniydi.
Galeri
Sincan Eyaleti müfettişi
Sheng Shicai
Hui askerî hizbi kumandanı
Ma Zhongying
DTİC Cumhurbaşkanı
Hoca Niyaz
Ayrıca bakınız
Notlar
Kaynakça
- James A. Millward and Nabijan Tursun, "Political History and Strategies of Control, 1884-1978" in Xinjiang: China's Muslim Borderland ISBN 0-7656-1318-2.