Mehdî (Fâtımî halifesi)

Ubeydullâh el-Mehdî (Arapça: عبيد الله المهدي‎) veya sadece Mehdî (31 Temmuz 873 - 3 Mart 934), Fâtımîler Devleti'nin kurucusu ve ilk İsmâilî imamı.

Mehdi Ubeydullah El Mehdi
Mehdi döneminde 926'da darp edilen altın "Mehdiye"
Fatımi Halifesi
Hüküm süresi	909 – 3 Mart 934
Sonra gelen	Kaim
Hanedan	Fatımi Hanedanı
Babası	Razî Abdullâh
Doğum	31 Temmuz 873 Selemiye
Ölüm	3 Mart 934 Mehdiye
Dini	Şii İslam

Ubeydullah El Mehdi 881'de ölen Razî Abdullâh (Hüseyin ibni ʿAhmed) adı ile bilinen İsmâililer'in gizlenen imamı olan babasının ölümünden sonra İsmâ‘îl’îyye mezhebinin imâmlığına geçti.[1]

Hayatı

Halife olmadan önce

Ubeydullah El Mehdi 31 Temmuz 873'te "Asker-i Mektum" adı verilen bir kasabada doğdu. Babası gizlenen Onuncu İsmailiyye imamı olan Razî Abdullâh idi.

Abbasiler Devleti Bağdad'da kurulduğu zaman Ali ailesinden gelen ilerigelen Şiiler Abbasiler devletinin kurucularına karşı doğrudan doğruya şahsi tehlike doğurdukları için elemine edilmek hedefi ile çok şiddetli şekilde aranmaya ve tutuklanmaya başlamışlardı. Bunun siyasi karmaşıklık dolayısıyla İsmailiyye Şii Dâvah'sının kaybolmasını önlemek amacıyla Sekizinci İsmâilîyye İmâmından sonra gelen imamlar "gizlenen imam" olarak "davah"larına devam etmişlerdi. Bu İmamlar Abbasi Devleti'inin politik merkezinden ve onların politik iktidar güçlerinden uzaklaşmak için İran platosundan çekilmişlerdi. Fakat Ubeydullah El Mehdi'nin babası gizlenen Onuncu imam olan Razî Abdullâh Sii Davah plan ve programının daha kolayca devamını sağlamak amacıyla yine de devlet otoritesinden gayet gizli olarak kalarak Suriye'ye geçti. Batı Suriye'de bulunan Salamiye şehrinde gizlenerek ve burayı İsmâilîyye Şiilerinin gizli merkezi yaparak Suriye'den İsmailiyye Şiiliğini yaymak için yapılan çabaları kontrol etmeye başladı. Sonradan Fatımiler Devleti kurulmasına yol açan Davah üzerinde yaptığı faaliyetlerin başında İsmailiyye mezhebi prensiplerini yaymak için Yemen'e Ebu Kasım adlı gayet yetenekli bir dâî göndermesi ve Kuzey Batı Afrika Mağrip'te İfrikiye'ye, özellikle Kutama kabileli Berberler arasına, Ebu Abdullah El Şii adlı diğer bir yetenekli dâî göndermesi olmuştu.

Aslen Kufeli bir Abbasi devleti memuru olan Ebu Abdullah El Şii adli dâi Kutama aşiretinden olan Berberleri ile 892'de Hicaz'a yaptığı Hac sırasından tanışmış ve onların İfrikiye'de hüküm süren Ağlabiler hükümdarlarından çektikleri zulümden şikayetlerini fırsat bilerek, onların da daveti üzerine, Mağrib'e dai olarak gitmişti. 893'te Berber köylüleri aşiretler topluluğundan olan Sinhaca arasında yerleşip gayet başarılı olarak bu köylülerin arasında İsmailliye Şii mezhebini yaymaya başlamıştı. Şiiliğe döndürtmüş olduğu bu Berber aşiretler topluluğundan asker toplayıp bir güçlü ordu kurmuştu. Bu aşiret ordusu ile İfrikiye şehirlerini birer birer eline geçirmeye başladı. Şii Dai'si olan Ebu Abdullah Şii bu fetihlerini Suriye'de gizlenen Onbirinci Şii imamı adına yapmaktaydı ve bu gelişmeleri çok yaygın ve etken olan gizli Şii istihbarat hizmetini kullanarak gizlenen Şii imama eriştirmekteydi. Bu başarılar üzerine Salamiye'deki gizlenen İsmailliyye Şii imamını Suriye'den İfrikiye'ye davet etti.

Salamıya, Suriye'de İsmailiyye Şii gizlenen imamı olarak bulunan Razî Abdullâh oğlu olan Razî Abdullâh o sekiz yaşına geldiği zaman ölmüştü. Sekiz yaşında olan Ubeydullâh El Mehdî Onbirinci İmam olarak kabul edilip İsmailliyye Şiilerinin başına geçmişti. Babası İsmailiyye mezhebinin gizli organizasyonun idaresini oğlu yetişkinliğe erene kadar oğlunun amcası olan Said el Hayr'in elinde bulmasını vasiyet etmişti. Ubeydullah El Mehdi yetişkinlik yaşına vardığı zaman amcasının kızı ile evlilik yaptı ve kendisine naiplik yapan amcası da çok geçmeden öldü. Bundan sonra İsmailiyye mezhebinin tüm gizlenmiş organizasyonu ve idaresi gizlenen On birinci imam olan Ubeydullah El Mehdi eline geçti.

Ubeydullâh El Mehdî 299'a kadar Salamiye'de bir zengin olarak yaşayıp gizli imam olarak İsmailiyye Şii faaliyetlerini planlayıp kontrol etmekte iken kendine diş bileyen üç kardeşin kendini öldürmeye kararlı olduğu haberini aldı ve Suriye Karamatîlerinin hücumlarına açıktı. Bu nedenle buradan ayrılamaya karar verdi. Oğlu ve 30 atlı ile birlikte Salamaiye'den ayrıldı; Humus'a geçti ve oradan bir tüccar kiyafeti bir kervana katılıp Tiberya yoluyla Ramla'ya geldi. Abbasilerin kendini gayet ciddice aradıkları haberini aldığı için burada iki yıl bir zengin tüccar gibi yaşadı. Sonra gizlice bir tüccar kıyafeti ile Suriye'den ayrıldı ve Mısır'a geçti. Mısır'da Abbasiler valisi, kendine Bağdad'dan gizli imamı tutuklaması için ciddi emirler gelmesine dayanarak, önce onu tutuklattı. Ama onun gizlenen İsmailiyye Şii İmamı olduğundan haberdar olmadığı ve Ubeydullah'ın kendini gayet inandırıcı şekilde alelade bir tüccar olduğuna Valiyi ikna ettiği için çok geçmeden Vali onu serbest bıraktı. Ubeyydullah El Mehdi karadan bir kervanla Trablusgarb'a geçti. Buranın valisi kendini tutuklamaya çalıştı ama başaramadı. Kaçabilen Ubeydullah kervanını ikiye böldü. Ebu Abbas adında bir müridi Kayrevan'a geçti ve orada Ağlabiler hükümdarı tarafından tutuklandı ve yargılanıp hapse atıldı. Ubeydullah el Mehdi ise Berberlerin Midrar kabilesine ait olan Sijilmasa'ya geçti ve oraya zengin bir tüccar gibi yerleşti. Buranın hakimi olan Yasa bin Midrar ile iyi ilişkiler kurdu. Fakat Yasa Ağlebiler hükümdarı olan Ziyadet Allah'tan aldığı bir mektuba dayanarak Ubeydullah El Mehdi'yi 5 yıl göz altında tuttu. Aglebiler Hükümdarı Ziyadet Allah Ubeydullah'ı kurtarmak için gelebilecek her tehlikeyi karşılamak için idare merkezini Kayrevan, Tunus'tan (günümüzde Cezayir'de bulunan) Konstantin'e nakletti. Bir askeri hücuma karşı direnebilmek için Bağdat'taki Abbâsî halifesi Müktafı'den askeri destek istedi; ama halifenin bunu sağlayacak mali ve askeri gücü bulunmamaktaydı. Eylül'de bazı Berber kabilelerine mensup askeri birlikler yakındaki Kaar Beleama ve Tubna kalelerini ellerine geçirdiler. Bunu üzerine Aglebiler hükümdarı tekrar merkezi olan Kayrevan yakınlarındaki Rakkada saray şehri kalesine çekildi.

9 Mart 909'da Abdullah bin Şii'nin ordusu ile Aglebiler ordusunu Laribus yakınlarında büyük bir mağlubiyete uğrattı. İfrikiye'nin Ağlabiler'in başkenti olan (günümüzde Tunus'ta bulunan) Kayravan yakınlarında bulunan saray şehri Rakkada'da Ebu Abdullah El Şii komutasındaki Berber ordusu eline geçti ve bu arada İfrikiye başkenti olarak kurulmuş olan Kayravan da Fatımiler eline geçti.

909 yılında Ebu Abdullah Şii emri altındaki Berber ordusu ile Sijilmasa üzerine askeri sefere çıktı. Bu seferde bu ordu önce yol üzerinde bulunan Hariciler hükümdarlığı altında bulunan "Tahert" devletini eline geçirdi. Sonra, ordu Sijilmasa'yı hakim Yasa ile yapılan küçük bir çarpışmada galip gelerek Sijilmasa'yı eline geçirerek Ubeydullah El Mehdi'yi, oğlunu ve maiyetini serbest bıraktı. Bu ordunun komutanı olan ve İsmaliyye daisi olarak İfrikiye'ye gelmiş burayı hemen hemen eline geçirmiş olan Ebu Abdullah Şii imamı olarak saydığı Ubeydullah El Mehdi'yi ilk defa burada gördü ve ona biat etti. Ebu Abdullah Şii ordusunun ve hükümü altında bulunan arazilerin hepsinin idaresini Ubeydullah El Mehdi'ye devretti. Böylece Ubeydullah El Mehdi'nin fiilen imamlığı açığa çıktı ve halife unvanıni da alarak bu arazileri kendinin kurduğu Fatımiler Devleti hükümdarı olarak idareye başladı.

Fatımiler devleti kurulması ve idaresi

6 Ocak 910'da Ubeydullah El Mehdi Rakkada'ya bir büyük alayla girdi. Kendisi bir siyah ipek cübbe giymişti ve veliahtı olan oğlu El-Kaim' de portakal renkli ipekten cübbe giymişti. Hüküm ettiği arazilerde bulunan tüm Arap ve Berber kabile liderleri ona biat ettiler. Yeni kurulan Fatımiler Devleti'nde İslam şeriat kurallarının uygulanacağı ve bu kuralların yasaklarının hiç toleranssız uygulanacağı ilan edildi. 11 Ocak 910'da Ubeydullah El Mehdi "Müminlerin Komutanı" ve Halife olarak ilan edildi. Bu sırada Bağdat'ta Sünnilerin kabul ettiği bir Abbasi halifesi hüküm sürmekteydi ve böylece İslam tarihinde ilk defa iki halife aynı zamanda hüküm sürmeye başladılar. Kuzey Afrika'da en son Sünni Müslümanlara ait Aglebiler devleti böylece yıkıldı ve onun yerine İsmailiyye Şii İmamı ve halife unvanları ile Ubeydullah El Mehdi hükümdarlığı altında bir teokrasi idaresi ile yönetilen Fatımiler Devleti kuruldu.

Ubeydullah El Mahdi dinsel İmam ve Halife unvanlarını taşımaktaydı. Ubeydullah El Mehdi bunlar yanında dünyayı olarak devletini idareye başlamaya karar verdi. Ubeydullah El Mehdi'nin İfrikiye'ye gelmesine neden olan ve ordunun komutanı da olan dai Ebu Abdullah Şii onun sadece dinsel işlere bakacağını ve dünyevi işleri kendine bırakacağını sanmaktaydı. Fakat Ubeydullah El Mehdi kurulan devletin tüm idari dizginlerini ele alıp tüm devlet işleri ile yakından ilgilenmeye başladı. Bu nedenle birinci Fatımi hükümdar/halifesi ile dai Ebu Abdullah Şii'nin arası açıldı.

Ubeydullah El Mehdi özellikle devlet maliye işleri üzerine eğildi. Kurulmuş olan Berberi ordusunun askerlerinin dinsel kuralların gerektirdiğinden fazla kazanç yaptıklarını iddia etti. Bu nedenle askerlerin ganimet olarak aldıkları gelirlerin bir kısmını geri toplamak için askerlerin para ve malları üzerine haciz koydurdu ve bunları toplamak büyük çabalar harcamaya başladı. Bu da Fatımiler hükümdar/halifesi ile dai Ebu Abdullah Şii'nin arasının daha fazla açılmasına neden oldu. .

Ebu Abdullah Şii'nin kardeşi olan ve toplanmış ordunun komutanlarından olan Ebu Abbas, halife ile kardeşinin arasındaki problemleri açıkça etrafta konuşmaya ve halifeyi tenkit etmeye başladı. Özellikle halifenin tüm iktidar gücünü elinde teksif etmesini şiddetle yerdi. Açıkça yaptığı bu uluorta konuşmalalar arasında Ebu Abbas halifenin kendi yanında oturarak halkın isteklerini dinlemesini ve halkın halifeden ne kadar hoşnutsuz kaldığını öğrenmesi gerektiğini açıkladığı halifenin casusları tarafından ona bildirildi. Bu Sultan-Halife Ubeydullah El Mehdi tarafından Ebu Abbas ve kardeşinin Halife'ye karşı sadakatlerinden şüphe edilmesine ve hatta Kutama berberleri arasında gayet ciddi bir ayaklanmaya önayak olacaklarına bir alamet olarak tefsir edildi. 18 Şubat 911'de, yeni devlet ve halifeliğin kurulmasından iki yıl sonra, halife Ubeydullah El Mehdi'nin emri üzerine, kendine büyük bir ülke vermiş olan, dai Ebu Abdullah bin Şii ve kardeşi Ebu Abbas bir suikastla öldürüldü. Fakat Ubeydullah El Mehdi, dai Ebu Abdullah bin Şii için büyük bir devlet cenaze töreni tertip ettirildi. Onun öldürülmesinin bir hata olduğu ifşa etti ve öldürülmesi gereken kişinin kardeşi Ebu Abbas olması gerektiğini de bildirdi. Berber kabileleri dai Ebu Abdullah bin Şii'nin öldürülmesi üzerine yer yer ayaklandılar. Bu kişinin yakın olduğu Kutama kabilesi mensupları dai'nin cenaze töreninde hoşnutsuzluklarını gösterdiler ama halifenin bunların tehditlerine aldırmayıp atı üzerinde onlar önüne gidip kabahatin Ebu Abbas'ta olduğunu ve dai'nin hiç kabahati olmayıp öldürülmesinin hatalı olduğunu bildirmesi onları yatıştırdı.

912'de oğlu El-Kaim'i veliaht ilan etti. Bu dönemde bazı Berberi kabileleri ve özellikle Hariciler ayaklanmalar yaptılar. Ama oğlu Kaim emri altında olan Fatımiler ordusu bu isyanları bastırmayı başardı.

Önce Sicilya, Fas ve Mısır sınırlarına kadar arazilerini genişletmeye koyuldu. Bu genişleme stratejisi Mısır'ı eline geçirmeyi de hedeflenmişti. Ubeydullah El Mehdi Mısır'a denizden hücum edebilmek için bir deniz donanması hazırlattı.

Sicilya adası 878'de Aglebiler tarafından Bizanslılardan ele geçirilmiş ve tipik bir Arap ülkesi olmuştu. Aglebiler devleti Ubeydullah El Mehdi tarafından ortadan kaldırılınca Sicilya'nın yönetilmesi de Fatımiler eline geçti. Belgelere göre Sicilya'daki ilk Fatımiler valisi Bin Ebu'l Favaris idi. Bu vali yerine 910'da Bin Ebu Hınzır tayin edildi. Bu vali Güney İtalya'daki limanlara ve sahil korsanlarına yaptığı hücumlarla ün yaptı. Fakat idaresinin halk için gayet zulümkar olması dolayısıyla 912'de Palermo ve Girgenti'de yaşayan Müslümanlar bu vali aleyhine bir isyan çıkardılar. Fatımiler Halifesi Ubeydullah El Mehdi bu isyana bir çare olarak isyancılarla müzakerelere girişti ve adaya Ali bin Ömer el-Balavi adlı bir yeni vali atadı. Fakat isyancılar bu valiyi de kabul etmeyip yerine kendilerinin tercih ettikleri Bin Kurhup'u vali olarak idare etmesine yol açtılar. Bin Kurhup'ta efektif olarak idaresi altında bulunan Sicilya adasını Fatımiler tabiliğinden çıkarttı ve Abbasi Halifesi Muktedir'e bağlı olduğunu ilan etti. Fakat sonra Girgenti'de yaşayan Berber asıllılar diğer Araplarla birleşip Bin Kurhup'a karşı isyan çıkartıp onu tutukladılar ve idam edilmek üzere Ubeydullah El Mehdi'ye gönderdiler. Bundan sonra küçük isyanlar olmakla beraber Sicilya adası Fatımilerin bir valiliği olarak idare edildi.

913'te veliaht olan El-Kaim bi-Amrillah komutasında bir deniz filosunu Mısır'a gönderdi. Bu filo Mısır'ın güney Akdeniz kıyılarına yöneldi. Önce (günümüzdeki Libya'da) Trablusgarp şehrinin eline geçirdi. Fakat sonra Mısır'daki Abbasiler valisinin direnişe geçeceği haberi gelince geri döndü.

914'te Libya'da Fatımiler Trablusgarp valisi olan Hubasa bin Yusuf komutasında bir ordu Libya'da doğuya doğru ilerledi. Sirte ve Acabiyye'yi ellerine geçirdiler. 6 Şubat 914'te Barka (Bingazi) da Fatımiler eline geçti. Aynı yıl 7 Temmuz 914 veliaht El-Kaim komutasındaki büyük bir kara ordusu ile devlet merkezi olan Rakadda'dan ayrılarak Mısır'a askeri sefere geçti. Fakat Libya'da Fatımiler valisi olan Hubasa bin Yusuf daha El-Kaim'in ordusu kendine yetişmeden verilen emirlere de uymayarak 200 gemilik bir filo ile 27 Ağustos 914'te İskenderiye'yi eline geçirdi. El-Kaim'in Fatımiler ordusu karadan yürüyerek 4 Kasım'da ona İskenderiye'de yetişti. Fakat Fatımiler, Mısır'da Abbasiler valisinin merkezi olan Fustat'ta doğru daha ilerlemekteyten Emir Munis komutanlığında Bağdad'dan gönderilen takviyelerle gayet güçlenmiş olan Abbasiler ordusu ile çatışmaya girmekten kaçındılar. El-Kaim ve Hubasa komutasındaki Fatımi orduları geri çekilmek zorunda kaldılar. Ama El-Kaim Barka (Bingazi)'de bir ordu birliği bıraktı.

Ubeydullah El Mehdi önce Ağlabiler saray şehri olan Rakkada'yı başkenti yapmıştı. Sonradan Kayravan'dan 20 km kadar güney-doğuda olan bir sahilde kendi hükümdarlığı başşehri olarak kendi adını taşıyan Mehdiye adlı yeni bir şehir kurdurdu. Bu şehrin mevkii Gabes Körfezi üzerinde (günümüzde Susa ve Sfaks arasınsa bulunan) Endülüslü coğrafyacı el Bekri'nin sözleri ile denizi doldurma suretiyle elde edilen "suni bir platform" olan, yaklaşık 1.5 km< uzunlukta ve 0.75 km genişlikte küçük bir yarımada idi. Yeni şehrin sadece iki kale kapısı bulunmakta idi ve gayet kalın ve önce 8 (sonradan 8 daha eklenmiş) kulesi bulunan sarp surları vardı. Kale içinde saray, büyük evler, dükkanlar, depolar ve camiler bulunmaktaydı. Bu yarımadanın güney kısmına 916'da Mehdiye Büyük Camiii inşa edilmişti. Yedi yıl süren inşaat çalışmalarından sonra Ubeydullah el Mehdi yeni başkentinde 20 Şubat 921'de yapılan büyük bir törenle ikametini nakletti. Bu şehrin nüfusu beklenenden çok çabuk büyüdü ve daha Halife hayatta iken nüfus şehir surları içine sığmaz oldu ve Ubeydullah el Mehdi bu şehrin yanına Zavıla adlı bir peyk şehir de inşa ettirdi.

Yeni kurulan Mehdiye başkenti bir deniz limanı olup Mısır'a denizden bir istila hareketine üs olmaya gayet elverişli idi. 919'da veliaht El-Kaim, komutasında bir Fatımiler ordusu ile ikinci bir Mısır seferi yaptı. Yeni kurulan donanma da bu sefere katıldı. 5 Nisan 914'te ayrılan ordunun öncüleri 9 Temmuz 914'te İskenderiyye önlerine yetişti. El-Kaim İskenderiye'ye girmeden şehir kenarından geçerek Mısır içinde bulunan Abbasiler valilik merkezi Fustat'a gitmeye karar verdi. Fakat Abbasiler filosuna karşı, Fatımi ordusunu destekleyen Fatımiler filosu, içinde gayet deneyimli Bizans asıllı denizciler de bulunmasına rağmen, Rosetta'da yaptığı bir deniz savaşında mağlup düştü. Böylece Fatımiler ordusu için iaşe ve erzak tedariki imkansızlaştı. Fatımiler ordusu Fustas yakınlarına ilerledi ama Emir Munis komutasındaki Abbasiler ordusu birlikleri ile yapılan nispeten ufak çarpışmalarda Fatımiler birlikleri arka arkaya yenildiler. Bunun üzerine bu ikinci Mısır seferinde de El-Kaim Fatımiler ordusunu Barka (Bingazi)'ye doğru geri çekmek zorunda kaldı.

Bu sefer Halife Ubeydullah El Mahdi İfrikiye'nin doğusundaki Mağrip arazilerinde uğraşmak zorunda kaldı. 922'de bu Mağrip arazilerine eline geçirmek için bir askeri sefer gönderdi. Bu arazilerde kendi bağlı bir emirlik kurdurdu ama bu atanan emir bu arazileri kontrol edemedi. İberik yarımadasındaki Kurtuba'daki Endülüs Emevileri bu bölgenin kuzeyinde ve Fas'taki İdrisiler bu bölgenin batısında ayaklanmalar çıkartarak Fatımilerin bu bölgeyi tümüyle ellerine geçirmelerin mani oldular.

Ubeydullah El Mehdi 4 Mart 934'te Mehdiye şehrinde vefat etti. Yerine Fatımiler Halifesi olarak oğlu El-Kaim bi-Amrillah geçti.

Ayrıca bakınız

• Fatımiler
• Fatımi halifeler listesi

Kaynakça

1. İsmaili Tarihi: Radi Abdullah (225-268/840-881) (İngilizce)

Dış bağlantılar

• İIngilizce Wikipedia "Ubayd_Allah_al-Mahdi_Billah" maddesi (İngilizce)
• "Ismaili History: Muhammed al-Mahdi (268-322/881-934)" (İngilizce)