Berlin Muharebesi

Berlin Muharebesi, Sovyetler Birliği'nin II. Dünya Savaşı sonlarında düzenlediği genel taarruzlardan biri olan Berlin Stratejik Taarruz Harekâtı sonunda gerçekleşen muharebedir. Avrupa Cephesi'ndeki son genel taarruz olmamakla birlikte,^[A] Almanya'nın kayıtsız şartsız teslimiyle sonuçlandığı için savaşı bitiren muharebe olarak kabul edilmektedir. Berlin Harekâtı, sadece Berlin'i almak için girişilen bir harekât değildi. Esas olarak üç Sovyet cephesi kuvvetlerinin, hâlen Alman kontrolünde olan Elbe Nehri'nin doğusundaki Alman topraklarının işgalini amaçlıyordu. Elbe, Alman topraklarını kuzeyden güneye kabaca ikiye bölmektedir. Berlin Muharebesi ise, kentin Kızıl Ordu birliklerince ele geçirilmesi içindi, çatışmalar kent sınırları içinde gerçekleşti ve Avrupa cephelerinde savaşın sonunu getirdi.

Berlin Muharebesi
II. Dünya Savaşı Doğu Cephesi
Tarih 16 Nisan 1945–2 Mayıs 1945 Bölge Berlin, Almanya Sonuç Kesin Sovyet zaferi. Adolf Hitler ve diğer bir kısım yüksek rütbeli kimse intihar etti. Berlin garnizonu koşulsuz teslim oldu. Almanya'nın politik yetkilerini Flensburg Hükûmeti üstlendi.
Taraflar
Almanya	Sovyetler Birliği Polonya
Komutanlar ve liderler
Gotthard Heinrici Hasso von Manteuffel Theodor Busse Ferdinand Schörner Helmuth Reymann Kurt von Tippelskirch Walther Wenck Walther Nehring	Georgi Jukov İvan Konev Konstantin Rokossovski
Güçler
Berlin Harekâtı 766.750 erat 1.519 Zırhlı savaş aracı[1] 2.224 uçak[2] 9.303 top[3] Berlin Muharebesi 45 bin erat polis kuvveti, Hitler Gençliği, 40 bin Yurt Muhafızı[4]	Berlin Harekâtı 2,5 milyon erat 6.250 tank 7.500 uçak 41.600 top[5][6] Berlin Muharebesi 1,5 milyon erat[4]
Kayıplar
Sovyet kaynakları 458.080 ölü 479.298 tutsak[7] Toplam 937.378 Alman kaynakları 100 bin ölü[8] Berlin Muharebesi, 22 bin sivil, 22 bin asker ölü[9]	SSCB: 81.116 ölü ve kayıp[10], 280.251 yaralı Toplam 361.367 1.997 tank 2.108 top 917 uçak[10]

Berlin Muharebesi'nin sonucu, Berlin Harekâtı'nın ilk aşamalarında, Alman başkentinin dışında belirlenmişti. Sovyet birlikleri kenti kuşatmaya çalışırken Alman kuvvetleri de bunu engellemek için mücadele etti ve sonunda bu birlikler kentin dışında ya imha oldular ya da silah bırakmak zorunda kaldılar. Bu mücadeleler kentin kaderini belirledi ve Berlin'de çok sert çatışmalar yaşandı. Kızıl Ordu birlikleri kent merkezine sokak sokak çatışarak ilerlediler.

Kızıl Ordu, 16 Ocak 1945 tarihinde başlayan Vistül-Oder Taarruzu ile Alman cephesini yarmıştı ve Kızıl Ordu birlikleri günde 30 – 40 km.lik bir hızla batı yönünde ilerlemeye başladılar. Doğu Prusya, Aşağı Silezya, Doğu Pomeranya ve Yukarı Silezya topraklarını geçen Sovyet birlikleri, Oder Nehri üzerinde Berlin'in 60 km. doğusuna düşen Küstrin yakınlarındaki Oder köprübaşında geçici olarak durdular. Ardından Berlin'e yönelen genel taarruz boyunca iki Sovyet cephesine bağlı kuvvetler Berlin'e doğudan ve güneyden ilerlemişlerdi. Bir üçüncü Sovyet cephesi ise Berlin'in kuzey kesiminde mevzi almış olan Alman kuvvetlerini bu kesimde yenilgiye uğrattı.

Berlin'in dışındaki ön savunma hazırlıklarına 20 Mart'ta başlanıldı. O tarihte, Vistül Ordular Grubu Komutanlığını yeni üstlenmiş olan General Gotthard Heinrici, esas Sovyet taarruzunun, cephe haritalarında da açıkça görüldüğü gibi Oder Nehri üzerindeki köprübaşından yapılacağını düşünmekteydi. Bu düşünceyle, Berlin'in 90 km. doğusunda bulunan Seelow Tepeleri'nde savunma tertibatı almıştır. Berlin'deki esas muharebe başlamadan önce Sovyet kuvvetleri, bu mevzilere taarruz ederek Seelow Tepeleri Muharebesi ve Halbe Muharebesi'yle Berlin'in kuşatılmasını tamamladılar. Mareşal İvan Konev'in 1. Ukrayna Cephesi kuvvetleri, Alman Merkez Ordular Grubu'nun son birliklerini de kuzeye sürerken Mareşal Jukov'un 1. Beyaz Rusya Cephesi topçusu, 20 Nisan'da Berlin merkezini ateş altına almaya başladı. Alman savunmasının büyük kısmı, General Helmuth Weidling komutası altındaki, yıpranmış, kötü donanımlı, kötü organize olmuş Wehmacht ve Waffen-SS tümenleri ile Yurt Muhafızları ve Hitler Gençliği unsurlarından oluşan birliklerdir. Birkaç gün içinde Kızıl Ordu birlikleri kent içinde hızla ilerleyerek kent merkezine ulaştılar ve şiddetli çatışmaların ardından Reichstag'ı 30 Nisan'da düşürdüler.

Savaş bitmeden, 30 Nisan 1945 tarihinde önce Hitler ve bazı yandaşları intihar etti. Kentteki çatışmalar 2 Mayıs 1945 gününe kadar devam etmiştir. Bu tarihte Berlin Savunma Sahası Komutanı General Helmuth Weidling, Sovyet 8. Muhafız Ordusu Komutanı General Vasili Çuykov'a teslim oldu. General Çuykov, Mareşal Georgi Jukov'un 1. Beyaz Rusya Cephesi komutanlarındandır. Ancak çatışmalar kentin kuzeybatısında ve güneybatısında 8 Mayıs'a kadar devam etti. Bu çatışmalar daha çok, Sovyet kuvvetlerine teslim olmaktansa Amerikan ve İngiliz kuvvetlerine teslim olmak uğruna sürdürülmüştür.

Harekât öncesi

Batı Cephesi

Batı Cephesi'nde Müttefik kuvvetler, 1944 Eylül'ünde Alman sınırına ulaşmıştı fakat Market Garden Harekâtı'nın devamındaki başarısızlık ve Batı Cephesi'nde girilen açmaz, kısa bir süre de olsa inisiyatifin Alman kuvvetlerinin eline geçmesine yol açtı. Kasım'da Hitler, atılgan ama sonuçta başarısız olan bir taarruz başlattı; Bulge Muharebesi. 1945 Mart'ında Müttefik kuvvetler, başarılı bir atılımla Ren Nehrini geçti. General Eisenhower'in orduları, Berlin'e ilerlerken son derece inatçı bir direnmeyle karşılaştılar. Nisan ayı başlarında bulundukları hattan Berlin'e hâlen 200 km. mesafe vardı. Nisan ayı ortalarında General Eisenhower, Elbe ve Mulde nehirlerine ulaşıldığında ileri hareketi durdurmaları için tüm ordulara emir verdi. Hatta bazı birliklere geri çekilme emri verildi.[11] Böylece, savaş bundan sonra üç haftadan fazla sürse de ileri unsurlar hareketsiz kaldı. Daha sonra, Birleşik Devletler 1. ve 9. Orduları, Çekoslovakya'nın batısında Leipzig - Magdeburg hattını tutarken, General Eisenhower üç müttefik cephe ordusuna (1. Fransız Ordusu, 3. ve 7. Birleşik Devletler Ordusu), Almanya ve Avusturya'nın güneydoğusu yönünde ilerleme emri vermiştir. İtalya'nın kuzeyinden ilerleyen İngiliz 8. Ordusu, Slovenya sınırını geçerek buradaki Wehrmacht unsurlarını yenilgiye uğrattı. İngiliz ordusunun bu ileri hareketi daha sonra Yugoslav kuvvetleriyle bazı sürtüşmelere yol açmıştır.

Müttefik Devletler Üst Komutanlığı'nın Berlin üzerine yürümek yönünde bir planı yoktu. Birleşik Devletler Generali Eisenhower, artık Berlin yönünde ileri harekât konusuyla ilgili değildir. General Eisenhower'in böylesi bir harekâtın getireceği kayıpları göze almadığı ileri sürülmektedir. Sonuçta Berlin, Sovyetler Birliği'nin etki alanına bırakılmıştır. General Eisenhower, hem Müttefik hem de Sovyet ordularının kente birlikte girmesi durumunda iki tarafın da dost ateşi yiyeceğini düşünüyordu. Aslında İngiltere Başbakanı Winston Churchill General Eisenhower'e, Mareşal Bernard Montgomery komutasındaki İngiliz 21. Ordular Grubu'nun kenti almak üzere Berlin yönünde ilerlemeye devam etmesi konusunda baskı yapmaktaydı. Hatta, Churchill ile General Patton, Mareşal Montgomery'nin birliklerine, Berlin'e üç günlük mesafe kaldığında kente taarruz için emir vermesi yönünde anlaşmışlardı.[12] Mareşal Montgomery anılarında başlarda General Eisenhower'le, Berlin'in ana hedef olduğu konusunda fikirbirliği içinde olduklarını belirtmektedir. Ana hedefin Berlin olarak belirlenmesi Montgomery'ye göre savaş sonrasında Batılı Müttefiklerini "barışı kazanmaları" için gereken politik zemini oluşturacaktı. Ancak daha sonra General Eisenhower'in ana hedef konusunda yaklaşımını değiştirdiğini yazmaktadır. Artık General Eisenhower, ana hedefin Batı'daki Alman kuvvetlerinin imha edilmesi ve stratejik hedeflerin tahribi olduğunu düşünmektedir.[13]

General Eisenhower'ın, Churchill'in ya da General Patton'un düşünceleri bir yana, ABD Başkanı Roosevelt'le Stalin, Elbe'nin doğusunun Sovyet harekât sahasına bırakılması konusunda zaten anlaşmışlardı.[14] Stalin'in Berlin'e yönelten önemli bir neden, Alman Kayzer Wilhelm Esntitüsü'nde yürütülen Alman nükleer araştırma projesine, Amerikalılardan önce ulaşmak, bu programı ele geçirmek isteği olduğu düşünülmektedir.[15]. Sonuçta müttefik orduları, Elbe'nin batı kıyılarına kadar olan Alman topraklarını işgal edeceklerdi. Amerikan 1. ve 9. ordularının ileri unsurları, 11 Nisan 1945 tarihinde Elbe'ye ulaşmıştır.[16][17] Ancak, Amerikan 2. Zırhlı Tümen'i saat 20:00'de Elbe kıyılarına ulaşmıştı ve Alman direnmesi nedeniyle bu tarihte herhangi bir geçiş elde edilemedi. Ertesi gün Schönebeck köprüsüne taarruz edildiyse da Alman savunması köprüyü atmıştır. Amerikan 83. Piyade Tümeni, 13 Eylül'de Darby yakınlarındaki köprüyü ele geçirmeyi başardı.[18] Müttefik kuvvetlerin bulundukları ve ileri hareketi durdurdukları bu nokta, Berlin'e yaklaşık 100 km'dir.[19]

Batılı Müttefiklerin savaşa 1945 yılındaki esas katkısı, yıl boyunca Berlin'e yönelik stratejik bombardıman şeklinde olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri Ordusu Hava Kuvvetleri 1945 yılı boyunca Berlin'e çok büyük çapta gündüz hava akınları düzenlemeye başlamıştı. Art arda 36 gece boyunca da RAF'a bağlı Mosquito'lar Alman başkentini bombaladı. Sovyet kuvvetlerinin kente girdiği 20 - 21 Nisan 1945 gecesi İngiliz hava akınları kesilmiştir.

Alman kuvvetlerinin 14 Aralık 1944 tarihinde başlattığı Ardenler Taarruzu ardından Hitler, Batılı Müttefik kuvvetlerin taarruzlarına uzunca bir süre ara vereceklerini düşünmekteydi. Bu yüzden Wehrmacht kuvvetlerinin büyük bir kısmını Doğu Cephesi'ne kaydırdı. Sadece personel olarak değil, silah ve teçhizat olarak da ağırlık bu cepheye verildi. Onarımı tamamlanan ya da fabrikalardan teslim edilen hemen hemen tüm silah ve teçhizat, doğrudan Doğu Cephesi'ne gönderildi.[20] Kuşkusuz bu durum, Kızıl Ordu'nun işini bir parça güçleştirmiştir. Öte yandan 7 Mart'ta Amerikan kuvvetleri Ludendorff Köprüsü'nü ele geçirdiklerinde Wehrmacht'ın elinde bu kesime gönderecek onarımda olan çok az sayıda tank dışında neredeyse hiç silah yoktu. General Patton'un kuvvetleri Ren'in batı kesimindeki Alman birliklerini 21 Mart'ta imha etmekte zorlanmadı ve ertesi gece Ren'i geçerken, hemen hemen hiçbir direnmeyle karşılaşmadı.[21] Öyle ki Ren'in doğusundaki ilerlemede Müttefik kuvvetler açısından en büyük engel, ana ulaşım hatlarında uçakların ve topların bombardımanının yol açtığı yıkım ve enkazdı.

Müttefik kuvvetlerce Ren'in aşılmasına Hitler'in gösterdiği tepki, çığırından çıkmış bir yıkıcılığa yönelmiştir, Alman topraklarındaki tüm altyapı tesislerinin imhasını emretti. Her ne kadar Silahlanma Bakanı Albert Speer karşı çıktıysa da emrin geri alınmasını sağlayamadı ama General Guderian ile işbirliği halinde emrin uygulanmasını büyük ölçüde sabote etmeyi başardı.

Doğu Cephesi

Kızıl Ordu'nun Vistül-Oder Taarruzu, 12 Ocak 1945 tarihinde Narev Nehri ve Varşova üzerinden başladı. Harekâtın bir hafta önceye alınması, Churchill'in isteğine "bir karşılık olmak üzere" Stalin tarafından kararlaştırılmıştı. Churchill, Alman kuvvetlerince Batı Cephesi'nde başlatılan Ardenler Taarruzu'nun beklenmedik başarısı karşısında, Kızıl Ordu'nun bir genel taarruza geçmesi için ısrar etmişti.[22] Vistül-Oder Taarruzu ile dört Sovyet cephesine bağlı kuvvetlerin üç gün içinde birbiri ardı sıra taarruza geçmesiyle geniş bir cepheye yayıldı.[23] Dördüncü gün cephe hattını yararak batıya doğru akmaya başlayan Kızıl Ordu birlikleri, günde 30 – 40 km. ilerleyerek Doğu Prusya'yı, Danzig'i, Poznan'ı ele geçirdiler. Sovyet ileri hareketi, Berlin'in 60 km. doğusunda, Oder nehri kıvrımında bulunan Küstrin'e kadar ilerledi.[24]

Yeni düzenlenen Alman Vistül Ordular Grubu, SS Generali Heinrich Himmler[25] komutası altında 25 Şubat'ta bir karşı taarruz girişiminde bulunduysa da harekât başarılı olamadı.[26] Daha sonra Kızıl Ordu Pomeranya'ya girdi ve Oder Nehri'nin batı kıyılarını Alman birliklerinden temizledi, böylelikle Silezya içlerine ulaşmış oldu.[24]

Güneyde Budapeşte Muharebesi şiddetli çatışmalarla sürüyordu. Alman kuvvetlerinin, Macaristan'ın başkentindeki kuşatmayı kaldırmak için giriştikleri üç karşı taarruz da başarısız oldu ve kent 13 Şubat 1945 tarihinde Kızıl Ordu kuvvetlerinin eline geçti.[27] Adolf Hitler, Drau-Tuna üçgeninin bir karşı taarruzla geri alınmasında ısrar ediyordu. Amaçlanan hedef, Kanije petrol sahasının güven altına alınması ve Tuna nehri hattının, bir sonraki harekât için geri alınmasıydı.[28] Aslında, tükenmiş olan Alman kuvvetlerine üstesinden gelemeyecekleri, olanaksız bir görev verilmektedir.[29] Sonuçta 16 Mart 1944 tarihinde başlanılan taarruzla Balaton Gölü Harekâtı, Alman kuvvetlerinin ileri harekâtının başarısız olmasıyla sonuçlandı. Yirmi dört saat geçmeden başlayan Kızıl Ordu'nun karşı taarruzu, Alman kuvvetlerinin on günde sağladıkları toprak kazanımını geri aldı.[30] Sovyet kuvvetleri 30 Mart 1945'te Viyana Taarruzu'yla Avusturya topraklarına girdiler. Viyana, 13 Nisan 1944'te Kızıl Ordu'nun eline geçti.[31]

Alman Doğu Orduları (Ostheer), 1944 yılının Haziran ve Eylül aylarında bir milyondan fazla askerini kaybetti. Öte yandan Almanya, başta akaryakıt olmak üzere başarılı bir askerî harekât için gerek duyulan tüm malzemelerden yana ciddi sıkıntı içindeydi.[32] Doğu'da kaybedilen topraklar, Alman savaş ekonomisi için bir yıkım olmuştu. Müttefik hava kuvvetlerinin bombardımanı zaten, Ren bölgesindeki sanayi üretimini büyük ölçüde tahrip etmişti. Doğuda ise Romanya petrol bölgesinin ve Silezya sanayi bölgesinin kaybı, Alman savaş ekonomisini işlemez duruma getirmiştir. Bu kayıpların ardından gerçekleşen Güneybatı Macaristan'daki petrol bölgesi Kanije'nin kaybedilmesi ise tam bir yıkımdır. Müttefik hava akınlarıyla sentetik petrol tesislerinin üretimlerinin durmasıyla birleşince, ciddi bir akaryakıt sorunu yaratmıştır. Ruhr bölgesini hedef alan Müttefik hava akınlarından sonra Silezya kömürü, Alman yıllık kömür üretiminin yüzde altmışını karşılar hale gelmişti. Almanya'nın sadece iki aylık kömür stoğu bulunmaktadır. Ayrıca Silezya bölgesinin kaybı sonucu Alman çelik üretimi de altıda bire düşmüştür.[33] Silezya'nın kaybedilmesiyle sadece kömür ve çelik üretimindeki düşüş bile, Alman savaş ekonomisinin düştüğü durumu göstermeye yeterlidir.

Hitler'in savunma sanayinden sorumlu bakanı Albert Speer, 30 Ocak 1945 tarihli raporunda Silezya bölgesinin elden çıkmasının sonuçlarını değerlendirmiş ve raporunun sonuç bölümünde "… 1945'in bir felaket yılı olacağı…" yorumunu yapmıştır.[34]

Generallerinin ve danışmanlarının ricalarına karşın Berlin'de kalmaya karar vermiş olan Hitler, 12 Nisan 1945'te, Amerikan Başkanı Franklin D. Roosevelt'in öldüğü haberini aldı.[35] Bu beklenmedik olay Hitler'de büyük bir umut yarattı. Müttefik Devletler arasında bir çözülme olabileceğinden umutluydu. O sıralarda Berlin'deki sığınağında bulunan Hitler, 1762 yılında Rus Çariçesi I. Elizaveta ölümüyle Prusya'nın bir felaketten kurtulmuş olması gibi benzer bir mucizenin gerçekleştiğine inandı.[36]

Hazırlıklar

Sovyet operatif planı

STAVKA'nın Berlin Harekâtı ile ilgili planlar, Sovyet Genelkurmay Başkan Vekili General Aleksey Antonov ve ekibi tarafından 1944 yılı Ekim ayı sonları, Kasım ayı başları itibarıyla hazırlanmış durumdaydı. Planın ilk şekline göre harekât 20 Ocak 1945 tarihinde başlayacak, iki aşamada ama duraklamaksızın toplam 45 günde tamamlanacaktı. İlk aşama esas olarak Kızıl Ordu kuvvetlerinin Berlin yönünde yaklaşmasıydı. İlk aşamada taarruz çıkış hatlarından 240 – 290 km. ilerdeki Bydgoszcz - Poznan - Breslau - Viyana hattına 15 günde ulaşılacak, ikinci aşamada ise tüm Alman kara kuvvetleri imha edilerek Berlin alınacaktı.[37] Plan kısa sürede geliştirildi. Harekâtın ilk aşaması, Doğu Prusyaya ve Polonya olarak iki harekât alanı üzerinde yapılacak iki genel taarruz olarak şekillendi. Kuzeydeki genel taarruz, 2. Beyaz Rusya Cephesi ve 3. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin katılacağı Doğu Prusya Taarruzu'ydu. Güneydeki ise 1. Beyaz Rusya Cephesi ve 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerince yürütülecek olan Vistül-Oder Taarruzu'ydu. Bu kuvvetler, esas olarak Varşova - Berlin ekseninde taarruz ederek Poznan ve Breslau'dan geçen bir hatta buluşacaktır. Berlin Harekâtı'nın ikinci aşaması ise, gelişmelere, özellikle Doğu Prusya Taarruzu sırasında 2. Beyaz Rusya Cephesi'nin elde edeceği sonuca göre şekillenecekti.[38] Ama kesin olan bir şey, Berlin'in Mareşal Jukov'un 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin alacak olmasıydı. Stalin bu konudaki emrini 15 Kasım 1944 günü vermiştir.[39]

Mareşal Jukov ve Konev kuvvetleri, harekâtlarını planda öngörülenden daha kısa sürede geliştirdiler ve operatif hedeflere ulaştılar. Bunun üzerine Mareşal Jukov, 26 Ocak tarihinde, Berlin üzerine yürümekle ilgili planını STAVKA'ya bildirdi. Buna göre, mekanize birliklerin yeniden tertiplenmesi, topçu ve istihkamın ileri kaydırılması, hava unsurlarının daha ilerideki alanlara alınması ve ikmal malzemesi stokları için dört güne ihtiyacı olacaktı. Berlin üzerine yürümeye, Şubat ayının ilk günlerinde başlayacaktı. Hemen ertesi gün Mareşal Konev'in planı STAVKA'ya ulaştı. Mareşal Konev, 5 - 6 Şubat tarihlerinde taarruza geçeceğini, 25 - 28 Şubat tarihlerinde Elbe kıyılarına ulaşacağını ve sağ kanat kuvvetleriyle Berlin'i alacağını bildirmekteydi. Sonuçta Stalin, kararını değiştirmedi ve Berlin'i Mareşal Jukov'da bıraktı.[40]

Merkezi Almanya'ya (daha sonra Doğu Almanya olan topraklar) yönelen Sovyet taarruzlarının iki hedefi vardı. Stalin, savaş öncesi Sovyet topraklarının (şimdi işgal ettikleri ve yakın gelecekte işgal edecekleri bölgeleri), Batılı Müttefiklerce Sovyet kontrolüne bırakılacağı konusunda onlara güvenmiyordu. Bu nedenle geniş bir cephe hattından taarruz etti ve Batılı Müttefik ordularıyla olabildiğince batıda karşılaşmak için hızla ilerlemeye çalıştı. Fakat öncelikli hedef Berlin'i almaktı.[41] Berlin alınmadan bölgede Sovyet hakimiyetinin sağlanması kolay olmayacak, Berlin'in alınması, bölgesel hakimiyeti tamamlamış olacaktı. Öte yandan Berlin'in, onunla birlikte Hitler'in ve Alman Nükleer Programının da ele geçirilmesi, savaş sonrası stratejik kazanımlar için önemliydi.[42]

Königsberg, uzun bir direnmenin ardından 9 Nisan 1945'te Kızıl Ordu birliklerinin kontrolüne geçti. (Königsberg Kuşatması)[43] Königsberg'in düşmesi, Mareşal Rokossovski'nin komutasındaki 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerini Oder yönünde ilerlemek için serbest bırakmıştır.[43] Mareşal Georgi Jukov, kendi 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerini Baltık Denizi'nin güneyinde Frankfurt civarında topladı. Bu bölge, daha önceki cephe taarruzları sonucu Küstrin - Frankfurt kesiminde oluşmuş geniş bir çıkıntıydı, Sovyet hatlarının uç noktasıydı ve Seelow Tepeleri'nin tam da karşısında bulunuyordu.[44] 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin bir kısmı, Seelow Tepeleri'nin kuzeyinde 1. Beyaz Rusya Cephesi tarafından boşaltılan mevzilere yerleşti. Stalin'in 2. Beyaz Rusya Cephesi Komutanı Mareşal Rokossovski'ye verdiği emir, Mareşal Jukov'un 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerini kuzeyden desteklemek şeklindedir.[45] Bununla birlikte Mareşal Rokossovski'nin kuvvetleri, Seelow Tepeleri'ne taarruzla görevlendirilmedi, bu fırsat, Mareşal Jukov'un kuvvetlerine düştü. Fakat bu yeniden kıta toplanmaları ilerlerken cephe hattında bazı gedikler bırakıldı. General Dietrich von Saucken'in 2. Ordusu, bu sayede Danzig yakınlarındaki kuşatmadan kurtulmayı ve Vistül Deltası'na çekilmeyi başardı.[46] Mareşal Rokossovski'nin kuvvetleri, 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerini izleyerek onların cephe hattını aldılar ve buradan Oder Nehri'nin aşağı yarısına, Schwedt ile Baltık Denizi kıyıları arasında taarruz ettiler. Alman Seelow Tepeleri mevzilerinin kuzey kanadındaki 2. Beyaz Rusya Cephesi'nin bu taarruzu, 1. Beyaz Rusya Cephesi kesimindeki Alman direncinin zayıflamasını sağladı. Dolayısıyla 1. Beyaz Rusya Cephesi'nin Seelow Tepeleri'nde başarıya ulaşmasını kolaylaştırdı.

Doğrudan Berlin üzerine yapılacak genel taarruzun planlamasında Sovyet cephelerinin yerleşimi ve arahatları şu şekilde belirlenmiştir. Mareşal Rokossovski'nin 2. Beyaz Rusya Cephesi'nin cephe hattın, Baltık kıyılarından (Stettin) Oder üzerindeki Schwedt'in güneyine kadarki kesimdir. Mareşal Jukov'un 1. Ukrayna Cephesi'nin cephe hattı Schwedt'in güneyinden Guben'in güneyine kadar uzanmaktadır. Mareşal Konev'in cephe hattı da bu arahattan güneye uzanmaktadır. (Kroki için:[47])

General Andrey Yeryomenko'nun 4. Ukrayna Cephesi, Mareşal Konev kuvvetlerinin güneybatısında bulunmaktadır. Bu kuvvetlere Stalin'in verdiği emir, Saksonya'daki Alman kuvvetlerini temizlemektir.

General Rodion Malinovski'nin 2. Ukrayna Cephesi, Avusturya içlerine doğru taarruz etmektedir. Stalin'in, General Malinovski kuvvetlerine bu görevi vermesi, Hitler'in Berlin kuzeyindeki Kızıl Ordu ilerlemesini durdurmak için Avusturya'dan kuvvet kaydırmasını önlemek içindi.

Berlin yönündeki genel harekâta katılan üç Sovyet Cephesinin kuvvetleri toplam rakamlarla, 2,5 milyon asker (78.556 kişilik 1. Polonya Ordusu dahil), 6.250 tank, 7.500 uçak, 41.600 parça top ve havan, 3.255 Katyuşa roketatar ile 95.383 nakliye aracıdır.[5]

Erteleme

Ocak ayı sonlarında Berlin Harekâtı'nın ilk aşaması, planlanandan daha erken bir tarihte tamamlanmıştı. Ancak Stalin'in kararıyla ikinci aşama genel taarruzu başlatılmamış, Nisan ayı ortalarına ertelenmiştir. Stalin'in bu kararının nedenleri hâlen tartışılmakta olmakla birlikte, askeri gerekliliklerden çok politik nedenlerin etkili olduğu görüşü ağır basmaktadır.[22] Bununla birlikte görünürdeki, askeri nedenin, Ocak ayı ortalarında kendini gösterdiği ileri sürülmektedir. Vistül-Oder Taarruzu'nun hızlı gelişme gösterdiği tarihlerde Stalin, Doğu Pomeranya'daki Alman kuvvetlerinin durumundan endişe duymaya başladı. Endişesi, Berlin yönünde ilerleyecek olan 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin sağ (kuzey) kanadına ve gerisine, bu kuvvetlerce taarruz edilebileceği endişesiydi. Gerçekte Mareşal Jukov'un kuvvetleriyle kuzeydeki 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri arasında 100 – 150 km. lik bir gedik ortaya çıkmıştı ve sadece süvari birlikleriyle kapatılabiliyordu. Ayrıca ikmal depolarının hâlen Vistül üzerinde bulunması nedeniyle ileri hatlardaki Kızıl Ordu birlikleri mühimmat sıkıntısı çekmekteydi. Ocak ayı sonlarına doğru, Pomeranya'da toplanan Alman kuvvetleri de dikkate alındığında, Berlin üzerine yürümenin büyük bir risk olacağı düşünülmekteydi.[48] Gerçekten de Hitler ve kurmayları tarafından Doğu Pomeranya üzerinden bir karşı taarruz planı yapılmaktaydı. Bu plan Gündönümü Harekâtı kapalıadıyla 15 Şubat'ta başlatıldı. Fakat bu arada, Pomeranya'daki Alman kuvvetlerinin oluşturduğu tehdide karşı Sovyet Üst Komutanlığı ilave bir harekâta gerek duymuştur. Doğu Pomeranya Taarruzu olarak 10 Şubat'ta başlatılan harekât, ağır geliştiği için, Mareşal Jukov'un 1. ve 2. Muhafız Tank Orduları ile 7. Süvari Kolordusu, Arnwalde yönüne sevk edilmiştir. Ardından Mareşal Rokossovski'nin 2. Beyaz Rusya Cephesi, Grudiatz - Ratzebur hattından bir taarruzla Danzig ile Stettin arasındaki Alman kuvvetlerini etkisiz hale getirmek ve Baltık kıyılarına ulaşma emri almıştır.[49] Tüm bu gelişmeler de, Stalin'in Doğu Pomeranya'da toplanmakta olan Alman kuvvetlerinden endişe ederek Berlin Harekâtı'nı ertelemesini haklı göstermektedir.

Rekabet

Mareşal Jukov, 23 Ağustos 1944'ten itibaren Balkanlar'da harekât halindeki General Fyodor Tolbuhin'in 3. Ukrayna Cephesi'nde Yüksek Karargâh Koordinatörü olarak görevliydi.[50] Ancak 1944 yılı Kasım ayı ortalarında, Mareşal Rokossovski komutasındaki 1. Beyaz Rusya Cephesi Komutanlığına atanmış, bu göreve 16 Kasım 1944 tarihinde başlamıştır. Mareşal Rokossovski ise 2. Beyaz Rusya Cephesi Komutanlığı'nı General Zaharov'dan aynı gün teslim aldı. Kısacası Stalin Berlin'i alacak olan bir cephenin komutasına Mareşal Jukov'u atamakla Berlin'i, onun komutası altındaki 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin almasına karar vermişti. Ayrıca, Berlin Harekâtı'nın koordinasyonunu da kendisi üstlenecekti. Bu durumda Mareşal Vasilevski de açıkta kalmış oluyordu.[51][52]

Sonuçta Berlin, Mareşal Jukov ve Mareşal Konev kuvvetlerinin harekâtının bileşik etkisiyle düştü. Ancak Nazi Başbakanlık binasının (Reichskanzlei) ve binanın altındaki Hitler'in sığınağını (Führerbunker) ele geçirme onuru Mareşal Jukov'a kaldı.[53]

Bir başka bakış açısından Stalin'in mareşalleri arasında Berlin konusunda bir çekişme yaratması ya da varolan çekişmeyi derinleştirmesi, başlı başına bir savaş hilesi olabilir. Cornelius Ryan'a göre, 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin Küstrin gerisinde yığınak yapması bir şaşırtmacaydı. Stalin esas taarruzu güneyden, Mareşal Konev'in kuvvetlerince, ama Berlin'e değil Prag'a yönelik olarak yapmayı planlamıştı.[54] Alman tarafında bunu gören sadece o sıralar Merkez Ordular Grubu Komutanı olan General Ferdinand Schörner'di. Hitler, generalinin (hemen ardından mareşalliğe terfi ettirdi) görüşünü kabul etti ve dört zırhlı tümenin Berlin civarından Prag bölgesine intikali için emir verdi.[55] Berlin düşerken bu birlikler hâlen Macaristan'daydı.

Alman savunması

Goebbels'in elinden II. sınıf Demir Haç nişanı alan 16 yaşındaki Hitler Gençliği askeri. 9 Mart 1945

Mareşal Jukov'un Oder üzerinden taarruzu başlamadan önce Hitler'in sığınağındaki toplantıda Hitler'in kurmay heyeti üyeleri, Oder üzerinde savunma yapmayı önerdiler. Luftwaffe Komutanı Hermann Göring, 100 bin adam, Heinrich Himmler 25 bin SS ve Amiral Karl Dönitz 12 bin denizci vermeyi vadettiler ancak yeni Vistül Ordular Grubu Komutanı General Gotthard Heinrici, bu ek kuvvet önerisini kabul etmedi. Ona göre bu deneyimsiz askerler hem yararsız olacaktı hem de gereksiz yere kırılmaktan başka sonuç getirmeyecekti.[56] Aslında bu tarihlerde Norveç'ten Kuzey İtalya'ya ve Prag'a kadar yayılan geniş topraklarda hatırı sayılır Alman kuvveti bulunmaktaydı. Örnek olarak İtalya Alpleri'nde 25 Alman tümeni bulunuyor. Prag'da bile, Berlin'dekinden fazla Alman kuvveti bölgeyi savunuyor.[57] Hitler, bu kuvvetlerin Almanya'ya çekilmesine hep karşı çıkmıştır.

Wehrmacht Berlin savunması için iç ve dış olmak üzere iki ana savunma hattı hazırlamıştır.

• dış savunma hattı, Wedding, Siemensstadt, Richtenberg, Tempelhof olarak bilinen savunma hatlarından,
• iç savunma hattı ise, Berlin 9. Savunma Bölgesi, Mitte, Moltke Köprüsü, Tiergarten, Charlottenburg, Wilmersdorf, Schwielowsee, Halbe, Reichstag, Führerbunker

Savunma hatlarından oluşmaktadır. Ayrıca Oder üzerinden ve Neisse üzerinden gelecek Kızıl Ordu genel taarruzları için de bu kesimlerde savunma tertibatı alınmıştı.

Hitler, 6 Mart'ta Berlin Savunma Sahası Komutanı olarak General Bruno Ritter von Hauenschild'in yerine General Hellmuth Reymann'ı atamıştır.[58] General Gotthard Heinrici de 20 Mart'ta Vistül Ordular Grubu Komutanlığı'na, SS Generali Heinrich Himmler yerine atandı.[59]

General Heinrici, Alman ordusunun en iyi taktik ustalarından biri sayılmaktadır. Derhal savunma planları hazırlamaya girişti. Savaş haritalarından da kolayca görüleceği gibi, Sovyet ana taarruzunun Oder Nehri üzerinden, doğu - batı ana otoyolu ekseninden geliştirileceğini tahmin etti.[60] Savunmasını Seelow Tepeleri civarında toplamaya karar vererek Oder geçişlerini örtmek için küçük birlikler kullandı. Bu hatlarda ince bir avcı örtme hattı tutulacaktı. Asıl savunmayı, Seelow Tepeleri ardındaki üç savunma hattında düzenledi ve birliklerinin büyük kısmını bu kesime yerleştirdi. Kısacası General Heinrici, Seelow Tepeleri'ndeki savunma açısından kuvvetten tasarruf edebilmek için diğer kesimlerdeki savunma hatlarını ince tutmuştur. Bu tepeler, Oder Nehri'nden ve otobandan daha yüksek araziydi ve istihkamcılar tarafından tahkim edilecekti.[61] Seelow Tepeleri Oder Nehri'nin 17 km. kadar batısında ve Berlin'in 90 km. doğusundadır. Alman istihkamcılar, bahar ayları dolayısıyla zaten doymuş olan Oder'in sulak alanlarındaki birikimi serbest bırakarak arazinin yarı bataklık halini almasını sağladılar. Bunun ardından savunma kuvvetlerinin yerleşeceği üç savunma kuşağı inşa edildi.[61] Bu mevziler geriye doğru Berlin'in dış semtlerine kadar uzatıldı. (Berlin'e daha yakın kesimleri Wotan Mevzi olarak bilinir) Savunma mevzileri, anti-tank engelleri, tanksavar topları yerleştirildi ve geniş bir siperler ağının yanı sıra koruganlarla desteklendi.[61] Sonuç olarak Bu savunma, Berlin'e giden tüm yolları kesiyordu ve son savunma hattıydı. İleri savunma hattının 15 – 20 km. gerisinde düzenlenmişti.

20 Nisan'da 1. Beyaz Rusya Cephesi topçusu, Berlin'in merkezini ateş altına almaya başladığında Wehrmacht, Hitler'in emriyle "Clausewitz Operasyonu"na başladı. Buna göre tüm Wehrmacht ve SS büroları temizlenecekti, tüm evraklar imha edilecekti. Bu uygulamayla Berlin, artık "ateş hattı" sayılmaktadır.[62]

Oder-Neisse Muharebesi

Güneyde ise Mareşal İvan Konev, emrindeki 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerinin büyük kısmını Yukarı Silezya'nın dışına, kuzeybatı yönünde Neisse Nehri'ne kaydırdı.[5] Mareşal Jukov'un kuvvetleri, Seelow Tepeleri'nde Alman kuvvetleriyle çarpışırken Mareşal Konev'in 1. Ukrayna Cephesi kuvvetleri de Alman 9. Ordusu'ndan arta kalanları Halbe kenti yakınlarındaki Spree Ormanı'nda tuzağa düşürerek kuşattı. Alman 9. Ordusu'nun kuşatmayı yarıp çıkma yönünde ilk girişimi yaklaşık olarak 5 bin tutsak vermesiyle sonuçlandı ve ayrıca 200 parça top ile 40 tank da Kızıl Ordu'nun eline geçti. Bu sonuca karşın, 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerinin hatları zayıf tutuyor olması, ikinci kez çıkış denememelerine yol açmıştır. Bu seferki girişim, 9. Ordu'dan kalan birliklerin büyük bir kısmının kuşatmadan kurtulmasıyla sonuçlandı. Mareşal Konev'in karargâhının hatasını fark ederek sevk ettiği birlikler, 9. Ordu'nun artçı unsurlarını açıkta yakaladı. Alman birliklerinin üçüncü girişimi ise büyük kayıplarla sonuçlanmakla birlikte 25 bin askerin, cephenin 12. Ordu kesimine ulaşabilelerini sağlamıştır. Alman birlikleri buradan batı yönünde Elbe Nehri kıyılarına çekildiler. Niyetleri Kızıl Ordu'dan kaçıp Birleşik Devletler Ordusu'na teslim olmaktı.

Berlin yaklaşımlarına yönelen Kızıl Ordu genel taarruzunun tümünde, en sert çatışmalar Seelow Tepeleri kesiminde yaşanmıştır. Ayrıca bu kesim, Berlin dışındaki son önemli savunma hattıydı. Dört günden biraz fazla süren (16 - 19 Nisan) Seelow Tepeleri Muharebesi, II. Dünya Savaşı'nın son meydan muharebesidir. STAVKA'nın Berlin Harekâtı açısından Seelow Tepeleri Muharebesi, "Berlin'in kapısı" sayılıyordu. Kızıl Ordu, 1 milyon civarında asker, 20 bin tank ve topu, bu kapıyı kırmak için muharebeye sürmüştür. Bu Kızıl Ordu gücünün karşısında 100 bin Alman askeri ve 1.200 tank ve top, mevzileri savunmuştur.[63] Mareşal Jukov komutasındaki taarruz, sonuç olarak Alman kuvvetlerini mevzilerinden atmayı başardı. Muharebenin sonu itibarıyla Kızıl Ordu kayıpları 30 bin, Alman kayıpları ise 12 bin olarak gerçekleşmiştir.[64]

Muharebenin dördüncü günü olan 19 Nisan'da 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvveleri Seelow Tepeleri'ndeki son savunma hattını da yardı. Bu andan itibaren Kızıl Ordu birlikleriyle Berlin arasında sadece dağılmış Alman birlikleri kalmıştır. Bir sonraki gün Forst'u ele geçiren 1. Ukrayna Cephesi geniş bir araziye yayıldı.[65] Sovyet kuvvetleri iki kol halinde ilerlediler. Bir kol, General Gordov komutasındaki 3. Muhafız Ordusu, General Pavel Rybalko komutasındaki 3. Muhafız Tank Ordusu ve General Lelyuşenko komutasındaki 4. Muhafız Tank Ordusu olarak, Berlin'in kuzeydoğusu yönünde ilerledi. Esasen Berlin'e yönelen ana taarruz kolu buydu. İkinci kol ise batıya, Elbe Nehri yönünde Berlin'in güneybatısına, Amerikan birlikleriyle temas için ilerledi.[66] Bu iki kol halinde taarruz için Sovyet kuvvetleri, kuzeydeki Alman Vistül Ordular Grubu ile güneydeki Merkez Ordular Grubu arasındaki artık açılmış olan sınır kesiminden ilerlediler.[66] Günün sonunda Alman Doğu Cephesi hattı, Frankfurt'un kuzeyinde Seelow kesiminde ve güneyde Fors civarında yarılmıştı. Cephe hattındaki bu yarılmalar, Kızıl Ordu birliklerinin Alman 9. Ordusu'nu Frankfurt'un batısında geniş bir bölgede kuşatmasına olanak verdi. Alman 9. Ordusu'nun kuşatmayı yarıp batı yönünde çekilme girişimi, Halbe Muharebesi olarak bilinir.[63] Bu harekâtlar sırasında Sovyet kuvvetlerinin tank kayıpları yüksektir. Seelow Tepeleri Muharebesi'nin en azından 727 kaybıyla birlikte, 1 - 19 Nisan tarihleri arasındaki tank kayıpları 2.807'dir.[67][68]

Berlin Kuşatması

Hitler'in doğum günü olan 20 Nisan'da 1. Beyaz Rusya Cephesi topçusu, Berlin'in merkezini ateş altına almaya başladı ve kent Kızıl Ordu birliklerinin eline geçene kadar da bu ateşi sürdürdü. Savaştan sonra Sovyetler Birliği, bu savaş boyuca kullanılan topçu mühimmatı tonaj olarak Batılı Müttefiklerce kente bırakılan bombalardan fazla olduğunu açıklamıştır.[69] 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri ise Berlin'e doğu ve kuzeydoğu yaklaşımlarından ilerlerken, Berlin'in güneyinde 1. Ukrayna Cephesi kuvvetleri, Juterbog'un kuzeyinde General Ferdinand Schörner komutasındaki Alman Merkez Ordular Grubu'nun en kuzey kanattaki son dağınık birlikleri geri atmış, bir kısım kuvvetleriyle Elbe kıyılarındaki Magdeburg yakınlarındaki Amerikan - İngiliz cephe hattına yürümüştür.[70] Bu Cottbus'un güneyinden başlayan ve kuzeybatı yönünde sürdürülen ileri hareket, Berlin'in güneyine gelindiğinde bir kısım kuvvetleriyle kuzeye yönelerek Berlin üzerine ilerlemiştir. Cepheye bağlı 4. Muhafız Tank Ordusu ise Berlin'in güneybatısına kadar ilerlemiş ve buradan kuzeye çark etmiştir. Kuzey yönünde ilerleyen bu Kızıl Ordu birlikleri, Berlin'in batısındaki Potsdam'a ulaşarak Mareşal Jukov'un ileri unsurlarıyla temas sağlayarak kentin kuşatılmasını tamamladılar. (Kroki için:[71])

Her iki Sovyet cephesi, 23 Nisan'da kent etrafındaki kuşatmayı daraltmaya ve 9. Ordu ile kent arasındaki bağlantıyı zorlamaya devam ettiler.[72] Güneyde 1. Ukrayna Cephesi unsurları batı yönünde harekete devam ettiler. Bu kesimde Berlin yönünde ilerlemekte olan Alman 12. Ordusu ile muharebeler başladı. Aynı gün Hitler, General Helmuth Weidling'i, General Reymann yerine Berlin Savunma Sahası Komutanı olarak atadı.[73] Ertesi gün, 24 Nisan 1945'te 1. Beyaz Rusya Cephesi ve 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerine bağlı ileri unsurların Berlin'in batısında temas kurmasıyla Berlin'in kuşatılmasını, muharebenin ilk dokuz gününde tamamladılar.[72] Öte yandan 1. Ukrayna Cephesi'ne bağlı 5. Muhafız Ordusu'nun 58. Muhafız Tümeni, Birleşik Devletler 1. Ordusu'nun 69. Piyade Tümeni ile Elbe Nehri kıyısındaki Torgau yakınlarında temas kurmuştur.[74] Bu manevralar, Berlin'in güneyindeki Alman kuvvetlerini üçe bölmüştür. Alman 9. Ordusu Halbe Muharebesi'nde kuşatılmıştı.[75] General Wenck'in 12. Ordusu, Hitler'in 22 Nisan tarihli emrine uyarak güneybatıdan Berlin yönünde taarruz ediyordu. Fakat Potsdam civarında Sovyet 1. Ukrayna Cephesi'ne bağlı unsurların sert direnciyle karşılaştı.[76] General Schörner'in Merkez Ordular Grubu, Berlin Muharebesi'ni bırakarak Çekoslovakya'ya uzanan ulaşım hatları üzerinden geri çekilmek zorunda kaldı.[46]

Alman 9. Ordusu, 24 Nisan - 1 Mayıs tarihleri arasında gözü kara bir mücadele içine girerek 12. Ordu'yla bir temas kurabilmek için kuşatmadan çıkma girişimlerinde bulundu.[77] Hitler, 9. Ordu'nun kuşatmadan başarıyla çıkabilmesi durumunda 12. Ordu'yla birleşerek Berlin'e yürüyebileceğini, kenti kurtarabileceğini düşündü.[78] Ancak General Heinrici, General Busse ve General Wenck'in bu yönde düşündüklerini gösteren herhangi bir kanıt yoktur. Hitler'in 9. Ordu'nun Sovyet hatlarını yarmak için taarruz etmesine izin vermesiyle, çok sayıda Alman birliği batıya çekilebildi ve Birleşik Devletler Ordusu'na teslim olabildi.[79]

Sovyet kuvvetlerince Berlin'in kuşatılması, S-Bahn raylı ulaşım çemberindeki Alman savunma hatlarına 25 Nisan'da sızılmasıyla pekiştirildi.[80] Ertesi gün itibarıyla, Sovyet kuvvetleri taarruzlarına devam ettikleri sürece, Berlin savunmasındaki Alman kuvvetlerinin artık yapabileceği hiçbir şey yoktu. Savaşın belirleyici aşamaları zaten geçilmişti ve Almanlar tarafından kentin dışında kaybedilmişti.[81]

Berlin'in kuzeyinde 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri, Stettin ile Schwedt arasıda Vistül Ordular Grubu'nun kuzey kanadına saldırdı. Bu kesim, General Hasso von Manteuffel'in 3. Panzer Ordusu tarafından tutulmaktaydı.[67] Oder Nehri'nin doğu kıyılarında 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri ile 3. Panzer Ordusu arasında şiddetli çatışmalar yaşandı.[82] Kızıl Ordu kuvvetleri 22 Nisan'da burada 15 km. derinlikte bir köprübaşı elde ettiler.[72] Sovyet birlikleri 25 Nisan'a kadar süren çatışmaların sonucunda 3. Panzer Ordusu'nun cephe hattını Stettin'in güneyindeki köprübaşı civarında yardılar ve Randowbruch Bataklığı'nı aştılar. Bu durumda 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin önünde hem batı hem de kuzey istikametleri açılmış oldu. Batı yönünde, General Bernard Montgomery'nin İngiliz 21. Ordular Grubu ve kuzeye yönünde Baltık Deniz kıyısındaki Stralsund Limanı.[83] Alman 21. Ordu ve 3. Panzer Ordusu, Mareşal Rokossovski'nin 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin amansız baskısı altında batı yönünde geri çekilmek zorunda kaldılar ve sonuçta, Elbe kıyılarından sahile uzanan 32 km. genişlikteki bir cepte kuşatıldılar.[82] Bu Alman ordularının batısında, 1 Mayıs'ta Elbe köprübaşından Wismar ve Lübeck'i almak için taarruza geçecek olan İngiliz 21. Ordular Grubu, doğusunda Sovyet 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri, dahası güneyinde ise Amerikan 9. Ordusu vardır. Amerikan 9. Ordusu, Ludwigslust ve Schwerin'e kadar uzanan bir girme sağlamış bulunuyordu.[84] Aynı gün General Bogdanov'un 2. Muhafız Tank Ordusu Berlin'in kuzeyine 50 km. kadar yaklaştı ve Werneuchen'in güneybatısından taarruz etti. STAVKA planı, öncelikle kenti ve ardından Alman 9. Ordusu'nu kuşatmaktı.[85]

Güney kesimde Forst'un kuzeyinde, 9. Ordu ve 4. Panzer Ordusu'ndan ordu emrine verilmiş olan 5. Kolordu, birlikte kuşatıldı. Kolordu hâlen cephe hattının Berlin - Cottbus anayolunu kesimini tutmaktaydı.[86] Yerel bazı Alman başarıları 4. Panzer Ordusu'nun eski güney kanadı tarafından 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerinin kuzey kanadı karşısında sağlanmıştı. Bu aşamada Hitler'in verdiği emirler, askeri durumun böylesiliğini kavrama yeterliliğini kaybettiğini göstermektedir. Hitler 9. Ordu'ya, Cottbus'u savunması ve bu arada batıya dönük bir cephe oluşturmasını emretmiştir.[87] Daha sonra kuzey yönünde ilerleyen Sovyet kollarına taarruz edeceklerdir. Böylece güney yönünden doğru çekilmekte olan 4. Panzer Ordusu ile birleşerek bir kuzey kıskacı oluşturulacak ve 1. Ukrayna Cephesi kuvvetleri, 4. Panzer Ordusu'nu imha etmeden kuşatılacaktı.[88] Aslında, 3. Panzer Ordusu'nun güneyden bir taarruz başlatacağını, bu kuşatma harekâtının güney kıskacı oluşturacağını ve 1. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetlerinin, Berlin'in kuzeyinden ilerleyen SS Generali Felix Steiner'in operatif grubu tarafından imha edileceğini umuyorlardı.[89] Steiner Ordu Müfrezesi, Hitler'in 21 Nisan tarihindeki emriyle, takviyeli bir kolordu düzeyinde kurulmaya çalışılmıştı. Günün ilerleyen saatlerinde General Steiner taarruz planını yaptı, fakat böyle bir planı uygulamaya koymak için gereken tümenler elinde yoktu. Tüm gün ve gece, ve izleyen gün, Hitler Steiner'in karşı taarruzu hakkında haber bekledi. Gerçekte "Steiner taarruzu diye bir şey yoktu. Böyle bir taarruza girişilmemişti bile."[90] Sığınakta 22 Nisan öğleden sonraki toplantıda Hitler, General Steiner'in taarruzundan umudu kesti. Hiç kimsenin bu konuda bir bilgisi yoktu. Hatta Luftwaffe'nin sığınaktaki irtibat subayı General Koller'in keşif uçakları bile böyle bir taarruz hakkında bilgi veremiyordu. Ancak sığınağa, konuyla ilgisi olabilecek başka haberler gelmekteydi. General Steiner'in taarruzu için Berlin'in kuzey kesiminden birlik alınması, bu bölgede savunmayı zayıflatmış ve Kızıl Ordu birlikleri cepheyi yarmıştı. Artık Rus tankları kentin sınırlarını aşmaktaydı.[90] Aynı toplantıda General Krebs, Steiner'in üst komutanı General Heinrici'nin kendisiyle görüştüğünü, taarruzun uygulanabilir olmadığını söylediğini anlattı. General Heinrici, Hitler'le görüşmek istemişti ama, çok meşgul olduğu gerekçesiyle görüştürülmemişti.[91][92] Hitler, önceki günkü planının uygulanabilir olmadığını, bu durumda savaşın kaybedildiğini kabul etti. Bütün bunlardan generallerini suçladı ve kendisinin sonuna kadar Berlin'de kalacağını ve sonunda intihar edeceğini açıkça belirtti.[93][94] Kısa süre sonra sekreterleri, sığınaktaki evraklardan bazılarını Hitler'in emriyle imha ettiler.[95]

Daha sonra General Heinrici, Hitler'e 9. Ordu derhal geri hatlara çekilmeyecek olursa Sovyet kuvvetleri tarafından kuşatılmaktan kurtulamayacağını açıkça anlattı. Bunların yanı sıra, birliğin Berlin'in kuzeyine kaydırılması için zaten artık çok geç olduğunu ve batıya çekilmek zorunda kalınacağını özellikle belirtti.[89] General Heinrici son olarak Hitler'in batı yönünde harekete geçmesine izin vermemesi durumunda komutanlık görevinden affını isteyeceğini bildirmiştir.[96]

Genelkurmay Başkanı General Alfred Jodl Hitler'in öfkesini yatıştırmaya çalışarak, Amerikan kuvvetleri karşısındaki 12. Ordu'nun Berlin'e getirilebileceğini ileri sürdü. Çünkü Amerikan kuvvetleri zaten Elbe Nehri'ne ulaşmışlardı ve daha doğuya ilerlemeleri pek olası görünmüyordu. General Jodl'un bu kanısı, Almanya'nın müttefikler arasında bölüşülmesine ilişkin, ele geçen bazı belgelere dayanmaktaydı.[97] Hitler bu görüşü derhal benimsedi ve birkaç saat içinde Ordu Komutanı General Walther Wenck'e, Amerikan birlikleriyle muharebeyi kesip Berlin savunmasını takviye etmek üzere kuzeydoğu yönünde harekete geçmesi emredildi.[89] Sonra fark edildi ki 9. Ordu batıya hareket edecek olursa 12. Ordu ile temas sağlayacaktır. Aynı akşam General Heinrici'ye bağlantı kurmak için izin verildi.[98]

Luftwaffe'nin Hitler'in sığınağındaki irtibat subayı General Koller, 22 Nisan'daki toplantıya katılmamıştı. Ancak, toplantı hakkında aynı akşam bilgi aldı. Olaylar kendisine, "Führer mahvoldu" diye anlatıldı. Bunun üzerine saat 03:30'da bir avcı uçağıyla, üst komutanına durumu rapor etmek için Münih'e uçtu. (Mareşal Goering, Hitler'in 20 Nisan'daki doğum günü toplantısının hemen ardından, malikanesindeki değerli eşyaları kamyonlara yükletmiş, uzun bir araç konvoyuyla Berlin'den ayrılmıştı.[99]) Mareşal Goering, bu bilgiyi alınca, Hitler'in 29 Haziran 1941'de imzaladığı kararnameyi yeniden inceledi. Bu belgede, Führer çalışamayacak duruma gelirse yerine Goering'in vekalet edeceği, ölecek olursa da yerine onun geçeceği yazılıydı. Bunun üzerine Goering Hitler'e bir telgraf göndererek vekalet için onayını istedi. Hitler'in tepkisi Goering'i "vatan haini" olarak tanımlayan, ancak tüm görevlerinden çekildiği takdirde hayatının bağışlanacağını bildiren bir telgraf olmuştur. Martin Bormann ise SS Karargâhına bir radyo mesajı göndererek Goering'in tutuklanması emrini verdi. Tutuklama işlemi ertesi sabah gerçekleştirildi.[100] Hitler daha sonra Bormann'ın bu emrini onaylamıştır.

Berlin Muharebesi

General Weidling'in kenti savunmak için elindeki kuvvetler, ağır biçimde hırpalanmış birkaç Alman Ordusu'nda , aşağı yukarı 45 bin asker ve birkaç Waffen-SS Panzer tümenini kapsamaktadır. Bu tümenlere, polis kuvvetleri, çoğu cebren askere alınmış olan Hitler Gençliği birliklerinin çocuk-askerleri ve Yurt Muhafızları'nın unsurları eklendi. Yurt Muhafızları'nın 40 bin askerinden çoğu ileri yaştaydı ve gençken orduda görev yapmışlardı. Bazıları ise 1. Dünya Savaşı'nın deneyimli askerleriydi. General Weidling savunmayı sekiz bölge halinde düzenledi. Bu bölgelere A'dan H'ye kadar kod verilmiştir. Her bir bölge, bir albay ya da generalin komutasındadır. Fakat bu komutanların yeterli muharebe deneyimi yoktur. Bu bölgeler ve savunan birlikler şu şekilde düzenlenmiştir.

• Kentin batı kesimi 20. Piyade Tümeni
• Kuzey kesimi 9. Paraşütçü Tümeni[101]
• Kuzeydoğu, General Werner Mummert komutasındaki Müncheberg Panzer Tümeni,
• Güneydoğu ve Tempelhof Havaalanı'nın doğusu 11. SS Mekanize Tümeni "Nordland"[102]
• İhtiyat olarak da 18. Panzergrenadier Tümeni, Berlin'in merkez kesiminde bulunmaktadır.[103]

Hitler, SS-Brigadeführer Wilhelm Mohnke'yi merkezi hükûmet için bölge komutanı atadı. Mohnke'nin sorumluluk bölgesinde Başbakanlık binası ve Führer'in sığınağı da bulunmaktadır. Mohnke'nin savaşçılarının çekirdek grubu, Führer'in korumasına tahsis edilmiş olan Leibstandarte (LSSAH) Muhafız Taburu'ndan 800 kişilik gruptur.[104] Komutası altında 2 binin üstünde adam vardır.

Mareşal Jukov'un 1. Ukrayna Cephesi'ne bağlı General Nikolay Berzarin'in 5. Vurucu Ordusu ve General Mihail Katukov'un 1. Muhafız Tank Ordusu, 23 Nisan 1945'ta Berlin'e güneydoğudan taarruza başladı. Alman 56. Panzer Kolordusu'nun geliştirdiği bir karşı taarruzu püskürten bu kuvvetler 24 Nisan akşamı banliyöler arası demiryolu hattı olan S-Bahn hattına Teltow Kanalı'nın kuzeyinde ulaştılar.[66] Bu arada tüm Alman kuvvetlerine Hitler tarafından Berlin iç savunmasını desteklemek üzere emir verildi. Sadece Brigadeführer Gustav Krukenberg komutasında bir Fransız SS gönüllü küçük bir birlik Berlin'e gelmiştir.[105] Krukenberg, 25 Nisan'da kente yönelen ağır bir Kızıl Ordu baskısının olduğu C bölgesinin komutanlığına atandı.[106]

Taktikler

Sovyet muharebe grupları, yakın sahra topçusu desteğinde 6 - 8 kişilik taarruz gruplarından oluşan yaklaşık 80 kişilik bir askeri birimdir. Ev ev muharebeye uyarlanabilen bu taktik birimler, Stalingrad Muharebesi'nden Berlin'e kadar karşılaşılan her müstahkem kentte geliştirilmiş ve rafine edilmiş muharebe birimleriydi.[107]

Berlin'deki sokak çatışmalarında kullanılan Alman taktikleri, üç etmen tarafından şekillendirilmiştir. Bunlar: Almanların beş yıllık savaş boyunca kazanmış oldukları deneyim, Berlin'in kentsel özellikleri ve karşılarındaki, boşa çıkarılması gereken Sovyet taktikleridir. Berlin'in merkez semtlerinin çoğu, büyük bina blokları, düz ve geniş caddeler, birkaç suyolu, parklar ve geniş demiryolu manevra alanlarıyla kaplıdır. Kentin bu kesimi büyük bölümüyle düz arazi üzerine kuruludur, fakat Kreuzberg (deniz seviyesinden 66 m. yükseklikte) gibi bazı alçak tepeler de bulunmaktadır. Konutlar çoğunlukla 19. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş apartman blokları şeklindedir. Bunların çoğu konut yönetmelikleri ve birkaç asansör sayesinde beş kat yükseklikteydi. Sokaktan bir koridorla ulaşılabilen bir avlu çevresinde inşa edilmişti. Bu avlular, kömür getirmede kullanılmak üzere, bir at ve at arabası ya da küçük bir kamyonu alabilecek genişlikteydi. Birçok yerde bu apartman blokları birbiri arkasında birkaç avlu etrafında inşa edilmişti. Her bir avlu, zemin seviyesinde bir koridorla, ilk avlu ile yol arasındaki dış avluya ulaşıyordu. Daha pahalı ve daha geniş evler doğrudan sokağa bakıyordu. Daha az pahalı ve geniş olanların bir iç avlusu bulunabiliyordu.

Nasıl STAVKA, Kızıl Ordu askerleri ve subayları kent savaşını, yaşayarak öğrendiyse, Almanlar da aynı şekilde öğrenmişti. Waffen SS, sokak köşelerine yakın kurulmuş eğreti barikatlar kullanmadı. Çünkü bunlar, düz bir sokak üzerinde açık bir görüş sağladığından, topçu ateşiyle rahatlıkla taranabilirdi. Bunun yerine üst katlara ve çatılara keskin nişancılar ya da pusu nişancıları ve makineli tüfekler yerleştirdiler. Ayrıca mahzen pencerelerine, sokak boyunca ilerleyen Sovyet tanklarını pusuya düşürmek için panzerfaust ile silahlanmış adamlar yerleştirildi. Hitler Gençliği ve çoğu I. Dünya Savaşı'nda savaşmış deneyimli askerlerden kurulu olan Yurt Muhafızları (Volkssturm) birlikleri, bu taktiklere kolayca uyum sağladılar.[108]

Bu taktiklere karşı Sovyet komutanlığı, herhangi bir pencereye ya da kapı aralığına ateş açmak üzere tanklara hafif makineli tüfekler yerleştirdi. Öte yandan bu yöntemin de bir handikabı vardı, tankın tareti yeterince hızlı dönemeyebiliyordu. Diğer bir çözüm, açık görüş olmayan durumlarda, savunulan binaları hedef alan ağır obüsleri (150 – 203 mm.) ve yüksek katlardaki Alman topçusuna karşı uçaksavar toplarını kullanmak olmuştur. Kızıl Ordu muharebe grupları, sokaklarda hareket etmek yerine daha yüksekten, evden eve muharebe etme yolunu seçtiler. Duvarlarda patlayıcılarla ya da yıkılarak açılan gediklerden bitişik apartman dairelerine, mahzenlere geçiş yaparak ve çatı katlarında, çatılardan ilerlediler. Almanlar tarafından terk edilmiş panzerfaustların bulunması, bu yöntemlerin çok etkili olduğunu göstermektedir. Bu taktikler, tankları yanlardan vurmak için pusuya yatan Alman askerlerini yan ateşine aldı. Alev makineleri ve el bombaları bu taktiklerin dayandığı ana silahlar olarak çok etkili oldu. Bu taktik ve bu silahlar, Berlin gibi sivil nüfusun tahliye edilmediği bir kentte kaçınılmaz olarak pek çok sivilin de ölümüne yol açmıştır.[108]

Banliyöler

Savaşın belirleyici evreleri, kent dışında yaşanmıştı. Dolayısıyla, kent içinde hâlen direnme gücü varken bile, kentin sonunun ne olacağı belli olmuştu.[81] Hitler, 23 Nisan'da topçu generali Helmuth Weidling'i, Berlin Savunma Sahası Komutanı olarak atamıştır. Bu tarihten sadece bir gün önce Hitler, aynı Weidling'in kurşuna dizilmesini emretmişti. Bu durum, 56. Panzer Kolordusu Komutanı olarak General Wedling'in bir geri çekilme emri vermesi konusundaki yanlış anlaşılmadan kaynaklanmıştı. General Weidling, 56. Panzer Kolordusu Komutanlığı'na 20 Nisan'da atanmıştı. Bu yanlış anlama ortadan kalkınca Weidling, General Ernst Kaether yerine atanmıştır. General Kaether, sadece bir ay bu görevde kalan General Helmuth Reymann yerine Berlin Komutanı olarak atanmıştı. O da görevde bir gün kaldı, yerine General Weidling geldi.

Mareşal Jukov'un kuvvetlerinden General Çuykov'un 8. Muhafız Ordusu'na bağlı bazı piyade unsurları 23 Nisan'da Spree Nehri ve Dahme nehirlerini Köpenick'in güneyinde geçtiler ve Britz ve Neukölln yönünde ilerlediler. Bu birlikleri, General Mihail Katukov'un 1. Muhafız Tank Ordusu'na bağlı bir kısım tank da desteklemektedir. Gece yarısını biraz geçe General Nikolay Berzarin'in 5. Vurucu Ordusu'nun bir kolordusu Spree Nehri'ni geçerek Treptow Park'a ilerledi. Hâlen General Weidling'in komutası altında olan 56. Panzer Kolordusu, 24 Nisan günü şafakta bir karşı taarruza girişti. Fakat gün ortasına kadar ileri harekâtını sürdürebilen 5. Vurucu Ordu karşısında ciddi biçimde hırpalandı.[109] Bu arada kente ilk geniş çaplı Sovyet girmesi başladı. Sovyet topçusu, saat 06:20'de 3 top ve ağır havan ile bir bombardımana başladı. Alman savunmasının her kilometresine 650 namlu düşmektedir. General Mihail Katukov'un 1. Muhafız Tank Ordusu, saat 07:00'de harekete geçti. İlk taburlar ve onları izleyen tanklar Teltow Kanalı'ndan bir taarruz başlattılar. Kanal üzerindeki duba köprülerin kurulması saat 12:00'yi az geçe tamamlandı. Öğleden sonrasında Treptow Park, Kızıl Ordu birliklerinin elindeydi ve bu birlikler S-Bahn demiryolu hattına ulaştılar.[110]

Kentin güneydoğusunda çatışmalar şiddetle sürerken 11. SS Panzergrenadier Tümeni "Nordland", SS generali Gustav Krukenberg komutasındaki 320 - 330 kişilik Fransız gönüllü ve Charlemagne Tümeni ile takviye edildi. Neustrelitz yakınlarındaki eğitim bölgelerinden hareket eden bu birlikler, batıdaki banliyöler üzerinden savunulmayan, boş barikatların olduğu kesimlerden geçerek Berlin merkezine ilerlediler. O gün için Berlin savunmasını takviye etmek yönünde emir almış olan birliklerden yalnızca Charlemagne Tümeni unsurları kent merkezine ulaştı.[81][111]

General Vasiliy Çuykov'un 8. Muhafız Ordusu ve 1. Muhafız Tank Ordusu, 26 Nisan'da kentin güney banliyölerinde muharebe ederek ilerlediler. Templhof Havaalanı'na taarruz ederken de, S-Bahn savunma çemberine girdiklerinde Müncheberg Tümeni'nin kararlı direnişiyle karşılaştılar.[112][112] General Krukenberg, Alman Kara Kuvvetleri (OKH) Kurmay Başkanı General Hans Krebs'e, Norland Tümeni'nin 24 saat içinde Z savunma bölgesine (Zentrum) çekilmek zorunda kalacağını bildirdi.[113][114] Kent merkezine Sovyet birliklerinin ilerleme ekseni, güneydoğuda Frankfurter Allee (AlexanderPlatz'da sonlanan ve duran), güneyden Sonnen Allee (Belle Allianca Platz'ın kuzeyine kadar), güneyden Postdamer Platz civarı ve kuzeyden Reicstag civarı. Ev ev ve adam adama en şiddetli çatışmalar, Reichstag, Moltke köprüsü, Alexanderplatz ve Spandau'da Havel köprüleri bölgelerinde oldu. SS'in yabancı kökenli unsurları belirgin biçimde inatçı bir savunma sergilediler. İdeolojik olarak faşizme bağlıydılar ve Sovyet kuvvetleri tarafından ele geçirilirlerse hayatta kalamayacaklarını biliyorlardı.[115]

SS generali Krukenberg, C Kesimi savunması komutanlığına atandı. Bu bölgede Nordlan Tümeni görevliydi ve Komutanları General Joachim Ziegler, o gün görevden alınmıştı. Fransız SS gönüllülerinin gelişi, Norveç ve Danimarkalı Nazi yandaşlarından oluşan Norland Tümeni birliklerini takviye etmek içindir. Bu birliklerin büyük bir kısmı çatışmalarda imha olmuştu. General Krukenberg öğleüzeri komuta yerine ulaştığında Teltow Kanalı'nın güneyindeki son Alman direnek noktası da terk edilmekteydi. Gece, General Krukenberg Alman Üst Komutanlığı OKH'den Kara Kuvvetleri Kurmay Başkanı General Hans Krebs'e , Norland Tümeni'nin 24 saat içinde Berlin'in merkez kesiminden geri atılacağı konusunda rapor verdi.[116][117]

S-Bhan savunma çemberi içine nüfuz etmiş olan Sovyet 8. Muhafız Ordusu ve 1. Muhafız Tank Ordusu'nun muharebe grupları, Neukölln'ün dış mahallilerinin güneyi üzerinden Tempelhof Havaalanı yönünde ileri hareketlerini sürdürdüler. D kesimi olarak tanımlanan bölge, Müncheberg Panzer Tümeni tarafından savunulmaktaydı. Tank sayısı bir düzineye, zırhlı personel taşıyıcı sayısı ise 30'a düşen bu tümene bütünleneceği sözü verilmişti. Ancak sadece birliğini kaybetmiş askerle ve Yurt muhafızları ile desteklendi. Sovyet ilerlemesi, savunma mevzilerinin üstesinden gelebilmek için alev makinelerini ustalıkla kullandı. Gece karanlığında Sovyet T-34 tankları, Hitler'in sığınağından sadece 8 km. ötedeki havaalanına ulaşarak bu bölgedeki Alman direncini yokladı. Müncheberg Tümeni, mevzilerini bir gün sonra öğleden sonraya kadar tutmayı başardı. Ancak Sovyet ilerlemesini ancak birkaç saat daha durdurmayı başarabileceklerdi.[118][119]

Sovyet muharebe gruplarının Neukölln'deki derin girmesinin ardından 26 Nisan'da General Krukenberg, Hermannplatz civarındaki C savunma bölgesine çekilmek için hazırlıklara başladı. Karargâhıyla opera binasına yerleşti. Güneydoğu kesimini savunan iki zayıf Alman tümeni, şu anda beş Sovyet ordusu karşısındaydı. Bu Sovyet orduları doğudan batıya, Treptow Park üzerinden ilerleyen 5. Vurucu Ordu, Neukölln üzerinden ilerleyen 8. Muhafız Ordusu ve 1. Muhafız Tank Ordusu, Tempelhof Havaalanına yönelmişti. 1. Ukrayna Cephesi'ne bağlı olan General Pavel Rybalko'nun 3. Muhafız Tank Ordusu, Mariendorf'tan ilerliyordu. Norland Tümeni Hermannplatz yönünde çekilirken, bu birliğe katılan Fransız SS ve 100 kadar Hitler Geçliği unsuru, panzerfaustlarla 14 kadar Rus tankını imha etti. Öte yandan Halensee köprüsündeki bu birliklere bağlı bir makineli tüfek mevzii, bölgedeki Sovyet ilerlemesini 48 saat süreyle durdurmayı başardı. Nordlands Tümeni'nin sağlam kalan 8 Tiger tankı ve birkaç taarruz topu, Tiergarten'de mevzilenme emri aldı. Çünkü General Weidling'in 56. Panzer Kolordusu'na bağlı bu iki tümen, Sovyet ilerlemesini yavaşlattıysa da durdurmayı başaramamıştı.[120]

Hitler, Mareşal Robert von Greim'i Alman Hava Kuvvetleri Luftwaffe'nin komutasını Mareşal Hermann Goering'ten devralmak üzere Münih'ten Berlin'e çağırdı. Mareşal, Berlin üzerinde bir Fieseler Storch'la uçarken, Sovyet uçaksavar ateşinde birkaç yara aldı. Metresi ve deneme pilotu Hanna Reitsch, von Greim'in uçağını Tiergarten'de Brandenburg Kapısı gerisindeki bulvara indirmeyi başarmıştır.[121][122][123] Hitler, General von Greim'i aynı gün, 26 Nisan'da Luftwaffe Komutanı olarak atadı.[124]

Mareşal Jukov General Nikolay Berzarin'i, kontrol altına aldıklarında Berlin'in sivil yönetimini düzenleme için gerekli hazırlıklara başlamakla görevlendirdi. Berlin kamu yönetiminin başı olmak üzere kurmay heyetinden önce gelmesi istendi. Ertesi gün, 27 Nisan'da Tempelhof Havaalanı enkazının toplanması için 2 bin kadar Alman kadın toplanıp görevlendirildi. Havaalanının, Kızıl Ordu Hava Kuvvetleri'nce kullanıma hazırlanması amaçlanıyordu.[125]

1. Beyaz Rusya Cephesi ve 1. Ukrayna Cephesi orduları kentin merkezinde birleşirken, Sovyet topçusunun ateşiyle (dost ateşi) zaman zaman kayıplar verilmiştir. Ateş gözetleme uçakları ve farklı Sovyet cephe topçusu arasında yeterince eşgüdüm sağlanamadı. Bu yüzden taarruz grupları zaman zaman düşman birliği sanılarak sıklıkla Sovyet topçusunun ateşini yediler. Gerçekten de Sovyet cepheleri arasında kent merkezini ele geçirmek yönünden rekabet şiddetlenmişti. Askeri tarihçi Antoy Beevor, rekabetin şakadan da öteye gittiğini ifade etmektedir. Beevor'un belirttiğine göre, 1. Beyaz Rusya Cephesi komutanlarından General Çuykov, 8. Muhafız Ordusu sol kanadına, 1. Ukrayna Cephesi kuvvetlerinden 3. Muhafız Tank Ordusu cephesini geçerek Reichstag yaklaşımını kesmeleri yönünde kasten emir verdi. Dahası General Çuykov verdiği bu emir konusunda 3. Muhafız Tank Ordusu Komutanı General Rybakov'u bilgilendirmedi. Emirleri konusunda Rybalko'yu sekizinci kezdir bilgilendirmiyordu. Bu manevra için emir alan asker, dost ateşi yüzünden aşırı kayıplar verdi.[126]

Güneybatıda General Luçinski'nin 28. Ordusu ile desteklenen 3. Muhafız Tank Ordusu, Grunewald'ın dışına ve orman parkında ilerledi, Charlottenburg'a girerek doğu kanadında kalan 18. Panzergrenadier Tümeni'ne taarruz etti. Güneyde General Çuykov'un 8. Muhafız Ordusu ve General Katukov'un 1. Muhafız Tank Ordusu, 27 Nisan'da Landwehr Kanalı'nı geçti. Böylece Hitler'in sığınağı ve Reich Başbakanlık binası (Reichskanzlei) ile aralarındaki son büyük engeli de geçmiş oldular, bu bölgeye iki kilometreden daha az bir uzaklık kalmıştır. Güneydoğuda General Berzarin'in 5. Vurucu Ordusu Friedrichshain uçaksavar kulesini geçerek Frankfurteralee ile Spree Irmağı güney kıyıları arasına ulaştı. Bu bölgede, Ordu'ya bağlı 9. Kolordu muharebe halindeydi.[127][128]

Sovyet orduları, 27 Nisan'da Alman S-Bahn dışındaki savunmasında her yönünde girme sağlamışlardı. Alman kuvvetleri, her yönden geri çekilmek zorunda kalarak doğudan batıya uzanan 25 km.lik ve 3 km. genişlikte, çok dar bir bölgede kuşatıldılar. Bu bölge eski kent merkezinin hemen batısında, Tiergarten yakınlarındaydı. Kuzeybatıda, General Gusev'in 47. Ordusu Spandau'ya ilerlemekteydi. Bu birlik, Yurt Muhafızları ve Luftwaffe Harp Okulu öğrencilerince savunulan Gatow Havaalanına yapılan taarruza katıldı. Alman savunması, 88 mm.lik uçaksavar toplarını (8,8 cm FlaK 18/36/37/41) taksavar olarak kullanıştır. Kuzeyde General Semyon Bogdanov'un 2. Muhafız Tank Ordusu, Siemensstadt'ın güneyinde ilerleme sağlayamadı. General Kutznetsov'un 3. Vurucu Ordusu, Humboldthain uçaksavar kulesini arkadan gelen kuvvetlere bırakarak Tiergarten'in kuzeyine Prenzlauerberg'e ilerledi.[127][128][129]

Sovyet topçu ateşi 27 Nisan'da da şiddetle devam ederek kentin iç kesimlerini hedef almıştır. 8. Muhafız Ordusu ve 1. Muhafız Tank Ordusu'na, Norland Tümeni'nin Fransız SS gönüllüleri tarafından savunulan Belle-Alliance-Platz'ı almaları emredildi. O gece General Weidling, Hitler'e bir durum raporu vermiştir. Bu raporun yanı sıra General Weidling, ayrıntılı bir kuşatmadan çıkma manevrası planını da Hitler'e sundu. Bu plana göre 40 tank bu manevraya öncülük edecekti ki, zaten Berlin'de Alman kuvvetlerinin elindeki tüm tanklar bu kadardı. Hitler bu planı kabul etmedi. Kendisi sığınakta kalacaktı ve General Weidling, Berlin'i savunmaya devam edecekti.[130]

Merkez kesimde (Z sektörü) General Krukenberg Norland tümen karargahı şimdi Stadtmitt U-Bahn istasyonundaki bir vagondaydı. Norland Tümeni'nin elinde zırhlı olarak sadece ele geçirilmiş olan Sovyet yapısı dört zırhlı personel taşıyıcı vardı. Bu durumda General Krunebberg'in adamlarının ana silahı artık panzerfaustlardı ve hem Sovyet zırhlılarına karşı hem de ev ev sürdürlen çatışmalarda Sovyet muharebe gruplarına karşı, her durumda yakın mesafeli çatışmalarda kullanıldı.[131]

Scharnhorst Tümeni, Theodor Körner Tümeni ve yeni teşkillenen Clausewitz Panzer Tümeni, 28 Nisan günü şafakta güneybatıdan Berlin yönünde taarruza başladılar. Bu birlikler, General Wenck'in 20. Kolordusuna dahil birliklerdi ve askerî okul subaylarından oluşmaktaydı. Ayrıca, Alman ihtiyat birliklerinin en iyi unsurlarıydı. Schwielow Gölü'nün kenarında, Potsdam'ın güneybatısında durdurulana kadar yaklaşık 24 km. ilerlemeyi başardılar. Fakat Berlin'e hâlen 32 km. uzaktaydılar.[132] General Wenck gece Fuerstenberg'deki Alman Üst Komutanlığı'na, emrindeki 12. Ordu'nun tüm cephesi boyunca geri çekilmek zorunda kaldığını bildirdi. General Wenck'e göre Berlin'e taarruz etmesi artık olanak dahilinde değildi. Bu noktadan ileriye, 9. Ordu'nun desteği olmadan yapılabilecek fazla bir şey yoktu.[133] Bu arada 9. Ordu'nun yaklaşık 25 bin askeri, yanlarında birkaç bin sivil, Kızıl Ordu'nun Halbe Kuşatması çemberini aşarak 12. Ordu hatlarına ulaşmayı başardılar. Bu mücadelede her iki tarafın da kayıplar oldukça ağırdır. Halbe'deki mezarlıkta yaklaşık 30 bin Alman gömülüdür. Yaklaşık 20 bin Kızıl Ordu askeri de Alman kuvvetlerinin huruç hareketini önleme mücadelesinde ölmüştür. Bu askerlerden daha fazlası da Mark - Zossen yolu üzerindeki diğer bir mezarlıkta gömülüdür.[70] These are the known dead, but the remains of more who died in the battle are found every year so the total of those who died will never be known. Nobody knows how many civilians died but it could have been as high as 10,000. Bunlar bilinen kayıplardır. Savaştan sonra her yıl yeni mezarlar bulunuyordu. Dolayısıyla bu çatışmalarda ölenlerin toplam sayısı, tarihin bilinmezlerinden biri olarak kalacaktır. Sivil kayıplar hakkında da kesin bilgiler yoktur, muhtemelen 10 bin dolaylarındadır.[70]

Berlin yönündeki başarısız taarruzu durdurulan General Wenck'in 12. Ordusu, ters yüz edip, geri çekilme muharebesi vererek Elbe yönünde harekete geçti. 9. Ordu'nun kalan fazla nakil araçlarıyla Amerikan hatlarına ulaşmaya çalıştılar.[134] Bu birlikler ve birliğini kaybetmiş askerler, 6 Mayıs 1945 günü Elbe Nehrini geçerek Amerikan 9. Ordusu'na teslim oldular.[135] Bu arada 12. Ordu'nun köprübaşı ve karargahı, Schönhausen'in parkında yoğun Sovyet topçu ateşi altında kalmıştı. Bu bölge 8x2 km.lik dar bir alandır.[136]

Hitler, 28 Nisan'da Heinrich Himmler'in, İsveç Kızılhaç Örgütü Başkanı ve insan hakları savunucusu Kont Folke Bernadotte ile, Almanya'nın Batılı Müttefiklere kayıtsız şartsız teslim olması fakat Sovyetler Birliği'ne karşı direnmeyi sürdürmesinin kabulü konusunda görüştüğünü öğrendi. Himmler, öneriyi Birleşik Devletler Generali Dwight D. Eisenhower'e iletmesini Bernadotte'den istemişti. Himmler'in ikili oynamasına öfkelenen Hitler, von Greim ve Reitsch'ın Amiral Dönitz'in karargahına gitmelerini emretti. Ayrıca von Greim'e, "hain" Himmler'i tutuklaması emredildi.[121]

Müncheberg Tümeni, 28 Nisan'da Hitler'in sığınağının güneyinde, Anhalter demiryolu istasyonuna kadar, bir kilometreden az bir mesafede geri atıldı. Bir iddiaya göre Hitler'in emri ile Sovyet ilerlemesini yavaşlatmak için Landwehr Kanalı altındaki bölmeler havaya uçuruldu. Ancak sonuç dramatik oldu. Anlahter demiryolu istasyonu altındaki Berlin U-Bahn tünellerinde panik ortaya çıktı ve yaşanan izdihamla buraya sığınmış olan sivillerden ölenler oldu. Esasen su seviyesi önce aniden bir metre kadar yükseldikten sonra yükselmeyi çok daha yavaş sürdürdü. Başta, binlerce sivilin boğulduğu sanıldı. Ancak 1945 yılı Ekim ayında tünellerdeki su dışarı pompalandığında anlaşıldı ki, ölenlerin çoğu boğulmaktan değil, izdihamdan nedeniyle ölmüştü.[137][138][139] Üç T-34 tankı ile ilerleyen Sovyet birliği, Wilhelmstrasse U-Bahn istasyonunu ulaştığında Nordlan Tümeni'nin Fransız askerleri tarafından tuzağa düşürülerek imha edildi.[140]

Reichstag Muharebesi

Reichstag'a yönelen Kızıl Ordu taarruz kolları

Esasen Reichstag, 28 Şubat 1933 akşamı çıkan Reichstag Yangını'ndan sonra kullanılmıyordu. Bir hükûmet binasından çok bir harabeye benziyordu. Zaten, Hitler şansölye atandıktan kısa bir süre sonra parlamentoyu etkisiz hale getirmişti. Reichstag, ilginçtir ki Sovyetler için 3. Reich'ın başlıca sembolü idi. Bu bağlamda Reichstag'ı, Moskova'daki 1 Mayıs İşçi Bayramı kutlamalarından önce almak istiyorlardı. Bununla birlikte Reichstag taarruzu kolay bir saldırı olmayacaktı. Almanlar binanın çevresinde karmaşık bir siper ağı kazdılar ve Spree Nehri'nden gelen bir tüneli çökerterek oluşan hendeğin su dolmasını sağladılar. Böylece Königsplatz çevresinde bir tür hisar hendeği oluşturdular.

Sovyet 3. Vurucu Ordusu 29 Nisan'ın erken saatlerinde Moltke Köprüsünü geçti ve yayılarak sokak ve binaları kuşatmaya başladı.[141] Bakanlıkların da aralarında olduğu binalara yönelik saldırılar, topçu desteği olmadığından başlangıçta başarılı olmadı. İlk Sovyet piyade taarruzu, Königsplatz'ın batı yanındaki Kroll Opera Binası'ndan ve Reichstag'dan açılan çapraz ateşle kırıldı. Sovyet istihkamcılar, 29 - 30 Nisan gecesi Spree üzerinde köprü onarımlarını iyi kötü yoluna koydular ve böylece taarruz edecek olan kuvvetlerine topçu, zırhlı desteği sağlar duruma gelindi.[142]

Bu arada Hitler, sığınağında saat 16:00'da vasiyetini imzaladı ve bundan kısa bir süre sonra da Eva Braun'la evlendi.[143]

Şafakta Sovyet kuvvetleri güneydoğudaki taarruzlarıyla baskıyı arttırdılar. İçişleri Bakanlığı'nda muharebe eden Sovyet 150. Piyade Tümeni, 30 Nisan günü saat 06:00'da henüz üst katlara ulaşamamıştı, fakat buradaki çatışmalar sürerken Tümen'e bağlı bazı unsurlar da 400 metre ilerdeki Königsplatz'a, Reichstag yönünde bir taarruz başlattılar. Kızıl Ordu'nun Reichstag'a taarruzu bu saat itibarıyla başlamış oldu. Saat 10:00'da 150. Piyade Tümeni'nin askerleri hendeğe ulaştılar. Fakat Berlin Hayvanat Bahçesi'ne 2 km. mesafedeki uçaksavar kulesinin 12.8 mm. lik iki topu ve siperlerdeki savunma, Sovyet birliklerinin gün ışığında daha fazla ilerlemelerini ve binaya girmelerini önlemiştir.[144] Bazı birlikler gün içinde, Prinz-Albrechtstrasse'deki Gestapo Karargâhı'nı, çok yoğun bir topçu desteğiyle ele geçirdiler. Ancak SS birliklerinin giriştiği bir karşı taarruz Sovyet birliklerini Gestapo Karargâhı'ndan atmıştır.[145] Güneybatıda 8. Muhafız Ordusu Landwehr Kanalı'nı kuzeyden geçerek Tiergarten'e taarruz etti.[146] Günün kalan kısmında doksan parça top, 203 mm.lik howitzer toplar ve katyuşa roketatarlar, Reichstag ve onun savunma siperlerini ateş altına aldı. Albay A. P. Negoda'nın 171. Piyade Tümeni, 150. Piyade Tümeni'nin sol yanından, Königsplatz'ın kuzeyindeki diplomatik konutları işgal etmek üzere taarruz etti.[147][148]

Hitler ve artık eşi olan Eva Braun intihar ettiği 30 Nisan gecesi, duman nedeniyle karanlık erken çöktü. Saat 18:00'de General Weidlin ve kurmayları, Bendlerbolck'taki karargahlarında çıkış harekâtının planlarını tamamladıklarında, Sovyet 150. Piyade Tümeni'nin üç alayı, yoğun bir baraj ateşi örtüsü altında ve tankların yakın desteğinde Reichstag'a taarruza geçti. Tüm pencerelerin üstü tuğla ile örülmüştü, fakat Sovyet kuvvetleri ana kapıları zorlamayı başardılar ve binanın ana salonuna girdiler. Binadaki Alman savunması yaklaşık bin kişi kadardır. Bunlar, denizciler, SS, Hitler Gençliği'nin çocuk askerleri, Sovyet askerlerine yukarıdan ateş açtılar ve ana girişi Ortaçağın katliam alanlarını andırır bir duruma çevirdiler. Sovyet kayıplarının büyük bir kısmı, giriş salonunun devamında, bina içinde ilerleme sırasında olmuştur. Başlangıçtaki topçu ateşinin ve savaşın daha önceki evrelerinin bina içinde yarattığı yıkım, binanın içini bir labirente çevirmişti. Bu enkaz yığını, savunma için bir bakıma siper görevi gördü. Zaten içerideki Alman birlikleri binayı savunma yönünde oldukça güçlü bir biçimde tahkim etmişlerdi. Binada oda oda sert çatışmalar yaşandı. Sovyet piyadesi, her olanaktan yararlanmaya çalışarak fanatik bir biçimde dövüşen bu savunma karşısında zorlandı, her koridordaki, her odadaki direncin üstesinden gelmek güç oldu. Sovyet birlikleri, 1 Mayıs günü saat 01:30'da çatışarak çatıya ulaştı ve çatıya Kızıl Bayrak çekti.[149] Ancak bu anda bile alt katlarda hâlen kalabalık bir Alman kuvveti çatışmaya devam etmekteydi. Alman birliklerinin yeterli gıda maddesi ve mühimmat stokları vardır. Ardından Reichstag içinde, adam adama sürdürülen bir Alman karşı taarruzu başlamıştır. Reichstag içindeki çatışmalar, sağ kalan yaklaşık 300 Alman savunmacının teslim olduğu bir gün sonranın öğleden sonrasına kadar, bütün gece de şiddetle devam etmiştir.[150] Bazı Alman askerleri binanın dışına çıkabildi ve kuzey yönünde kaçmaya çalıştı.[151] Savunmacılardan 200 asker çatışmalarda ölmüştü. Bu süre içinde yaklaşık 300 Alman askeri teslim olmuştur. Beş yüz asker, zaten son Sovyet taarruzu başlamadan önce yaralı olarak bodrum katında yatmaktaydı.[150]

Nihayet 2 Mayıs'ta Kızıl Ordu binanın tümünde kontrolü sağladı.[152] İki Kızıl Ordu askerini binanın çatısına Kızıl Bayrak çekerken canlandıran ünlü fotoğraf, binanın alınmasından bir gün sonraki yeniden canlandırmadır.[153]

Kent merkezindeki muharebe

Berlin merkezinde bir cadde (3 Temmuz 1945)

Mareşal Konev'in Berlin'deki muharebelere katılan birliklerinin çoğu (1. Ukrayna Cephesi), aldıkları emir üzerine muharebeyi keserek güneye, Prag Taarruzu'na katılmak üzere Berlin'den ayrıldı. Prag Taarruzu, Avrupa savaş sahnesindeki son genel taarruz harekâtı olmuştur. Bu onların Berlin merkezini alma onurundan alıkonulmaya gösterdikleri kırgınlığı yatıştırmadı. Bu onuru, tek başına Mareşal Jukov'a ve onun 1. Beyaz Rusya Cephesi'ne bırakmışlardı.[154]

Alman savunması, 28 Nisan'da 5 kilometreye 15 kilometre gibi dar bir alana sıkıştırılmışdı. Bölge, Charlottenburg'un doğusunda Alexanderplatz'dan, batıda Olimpik Stadyum (Reichssperfeld) civarına uzanmaktadır. Kızıl Ordu kuvvetleri, Berlin bölgesinde yaklaşık bin kadar olan tünel ve koruganlardaki savunmayla muharebe etmekten genellikle kaçındılar, bu tür yerleri çeşitli yollarla kapatarak ilerlemeye devam ettiler. Bununla birlikte 3. Vurucu Ordu, Reichstag binasının bir kilometre kadar kuzeyindeki Moabit Hapishanesi'nin duvarlarında bir gedik açmak için ağır toplar kullandı. Gedik açıldıktan sonra hücum edildi ve buradaki Alman garnizonu fazla direnme göstermeden teslim oldu. 3. Vurucu Ordu, Tiergarten'deki Berlin Zafer Sütunu'nun görüş alanındaydı. Öğleden sonra Spree üzerinden Moltke köprüsü yönünde ilerlediler. Reichstag'ın sadece 600 metre kuzeyindeki Gestapo Karargâhı'na ulaştılar.[155] Moltke köprüsünü imha etmek için girişilen bir Alman taarruzu köprüyü imha ettiyse de, yine de piyade tarafından geçilebilir durumdaydı. İlk Sovyet birlikleri, karanlık çöktüğünde ağır topçu ateşi desteğinde köprüyü geçtiler. Gece yarısı Sovyet 150. Piyade Tümeni ile 171. Piyade Tümeni, köprüyü emniyete alırken herhangi bir Alman karşı saldırısı yapılmadı.[156]

General Hans Krebs, 28 Nisan'da, Hitler'in sığınağıyla son telefon görüşmesini yaptı. Bu görüşmeyi, Alman Silahlı Kuvvetler Yüksek Komutanlığı (OKW) Kurmay Başkanı Mareşal Wilhelm Keitel ile yapmıştır. General Krebs Mareşal'e, 48 saat içinde takviye ulaşmazsa her şeyin kaybedileceğini söylemiştir. Keitel, 9. Ordu Komutanı General Teodor Busse ve 12. Ordu Komutanı General Walther Wenck'a baskı yapmak konusunda en büyük gayreti göstereceğine söz verdi. Bu arada Nazi Partisi genel sekreteri ve Hitler'in özel sekreteri Martin Bormann, Amiral Karl Dönitz'e, Başbakanlık Binası'nın (Reichskanzlei) bir yıkıntı halinde olduğunu telgrafla bildirdi.[121] Telgrafta, yabancı basının yeni ihanet olaylarını duyurduğunu ve "General Schörner hariç, General Wenck ve diğerleri, Hitler'in yanında yer alarak sadakatlerinin gereğini yerine getirmelidir" ifadeleri de yer almıştır.[132]

Aynı gece General von Greim ve General Reitsch, Arado Ar 96 model bir eğitim uçağıyla Berlin'den ayrıldılar. General von Greim, Potsdamertplatz'a ulaştığında Lufwaffe'nin derhal Kızıl Ordu birliklerine bir hava saldırısı düzenlemeleri ve Himmler'in tutuklandığından emin olması için emir almıştı.[157] Bu arada Hitler, uçağın düşürülmesinden endişe ediyordu. Sovyet 3. Vurucu Ordusu, kuzeyden Tiergarten yönündeki taarruzuna devam etmekteydi ve doğal olarak Alman uçaklarına ateş açıyorlardı. Yine de Sovyet uçaksavarı, von Greim'in uçağını düşürmeyi başaramadı.[137][158]

General Wenck, 28 Nisan akşamı Mareşal Keitel'e, emrindeki 12. Ordu'nun tüm cephesinde geri çekilmek zorunda kaldığını bildirmiştir. Bu haber, Postdam garnizonuyla geçici olarak temas kurmuş olan 2. Kolordu için özellikle doğruydu. General Wenck'e göre, ordusu yönünden, Berlin için yapılabilecek hiçbir şey yoktu. Bu durumda 9. Ordu'dan da destek olarak beklenebilecek fazlaca bir şey yoktu.[133] Mareşal Keitel General Wenck'e, Berlin'e yardım girişiminden vazgeçmesi yönünde izin vermiştir.[132]

Alman Başbakanlık Binası'nın altındaki Hitler'in sığınağında, 29 Nisan saat 04:00'da General Wilhelm Borgdorf, Mareşal Goebbels, General Krebs ve Bormann, Hitler'in vasiyetnamesinin altına tanık olarak imza attılar. Bu belgeler Hitler'in sekreteri Traudl Junge tarafından kaleme alınmıştı. Daha sonra Hitler ve Eva Braun evlendiler.[159][160] Nikâh memuru, Başbakanlık Binası'nda çarpışmakta olan Yurt Muhafızları arasından bulunan bir nikâh memuruydu.

Mareşal Rokossovski'nin 2. Beyaz Rusya Cephesi kuvvetleri, kendi köprübaşlarından taarruza geçtiklerinde General Gotthard Heinrici, Hitler'in emrine uymayarak General Manteuffel'in 3. Panzer Ordusu'nun kılıç artıklarını geri çekme isteğini kabul etti. General Heinrici'nin Vistül Ordular Grubu Karargâhı, 29 Nisan'da artık 9. Ordu ile temas kuramıyordu. Bu durumda General Heinrici'nin karargahının artık yapabileceği fazla bir şey yoktur. Hitler'in emrine aykırı olarak General Manteuffe'nin geri çekilmesine onay veren General Heinrici görevinden azledildi. Mareşal Keitel, Vistül Ordular Grubu Komutanlığı'nı üstlenmesini General Manteuffe'den istediğinde, Manteuffel bu görevi geri çevirdi. OKW Karargâhı'na gelip durumu rapor etmesi emredildiği halde General Heinrici bu emre uyup Karargâh'a gitmedi.[161] Mareşal Keitel daha sonra anılarında olayı anlatmış ve 21. Ordu'nun daha kıdemli olan komutanı General Kurt von Tippelskirch'ün göreve getirildiğini ifade etmiştir.[162] Diğer kaynaklar, General von Tippelskirch'in göreve atanmasının geçici bir atama olduğunu, General Kurt Student'in görevi devralması süresine kadar geçerli olduğunu ileri sürmektedir.[135][161][163] Ne var ki General Student, İngiliz kuvvetlerine esir düştü ve görevi devralmaya gelemedi.[121] Vistül Ordular Grubu Komutası ister von Tippelskirch, ister Student üzerinde olsun, durum hızla kötüye gitti. Savaşın son birkaç gününde, Vistül Ordular Grubu'nun birlikler üzerindeki komutası da artık pek önem taşımıyordu.[135]

Sovyet 150. ve 171. Piyade Tümenleri, 29 Nisan'ın ilk saatlerinde Moltke köprübaşlarından taarruza geçerek yayıldı ve sokak ve evleri kuşatmaya başladı. Başlangıçta Sovyet topçusu ileri getirilemedi. Sovyet istihkamcılarının, köprüleri güçlendirmek ya da olmazsa yeni köprüler inşa etmek için yeterli zamanı olmamıştı. Taarruz birliklerinin kullanabildiği ağır silahlar, sadece "Katyuşa" roketatarlarıydı, demiryolu hatlarında nokta hedeflerde kullanıldı. General Şatilov'un 150. Piyade Tümeni, özellikle güçlü biçimde tahkim edilmiş olan İçişleri Bakanlığı Binası için şiddetle muharebe etmişti. Topçu desteğinin yetersiz olması nedeniyle oda oda, el bombaları ve makineli tüfeklerle muharebe ettiler.[142]

Albay Antonov'un 301. Piyade Tümeni, 29 Nisan şafağında güneydoğudan taarruza geçti. Tümenin bir alayı, şiddetli çatışmaların ardından Prinz-Albrechtstrasse'deki Gestapo Karargâh Binasına girmeyi başardı. Fakat bir Waffen SS karşı taarruzuyla geri çekilmek zorunda kaldılar. Binada, 23 Nisan'daki katliamdan kurtulabilen sadece sekiz tutuklu bulunmaktaydı.[164] Güneybatıda General Çuykov'un 8. Muhafız Ordusu Landwehr Kanalı'nı geçerek Tiergarten'e taarruz etti.[165]

Nordland Tümeni artık SS Generali Mohnke'nin komutası altındadır. Tümenin tüm askerleri, günler ve geceler boyu süren çatışmalardan dolayı bitkin durumdadır. Bununla birlikte Fransız askerler tankları imha etmede parlak bir başarı gösterdiler. Merkezde 108 Sovyet tankını imha edilmişti. Aşağı yukarı bunların yarısı Fransız askerler tarafından imha edilmiştir. III. Reich'ın son iki Şövalye Demir Haçı o günün öğleden sonrası verildi. Biri, kendi başına sekiz tank imha etmeyi başaran Eugene Vaulot'ya ve diğeri 503. SS Ağır Panzer Alayı Komutanı Binbaşı Friedrich Herzig'e verildi. Başka iki kişi de beş tank imha etmek dolayısıyla, daha az prestijli ödüller kazandılar.[165]

General Weidling 29 Nisan akşamında, tümen komutanlarıyla yaptığı görüşmede güneybatında yapılacak bir çıkış manevrasının başarı şansını tartıştı. Bu çıkış manevrasıyla, ileri unsurları Postdam civarında, Schwielowss Gölü kıyısındaki Frech'e ulaşmış olan 12. Ordu ile bağlantı sağlanması amaçlanıyordu. Bu toplantının yapıldığı General Weidling'in karargahı Bendlerblock, ateş hattının metrelerle ifade edilecek bir mesafede gerisindedir. Çıkış harekâtının bir sonraki gece, saat 22:00'de yapılmasına karar verilmiştir.[166] Gece geç saat General Krebs, üst komutanı General Alfred Jodl ile radyo bağlantısı kurmuş ve şu konularda acil olarak bilgi istenmiştir. Öncelikle General Wenck'in ileri unsurlarının konumu, taarruz saati, 9. Ordu'nun konumu, 9. Ordu'nun yapacağı taarruzun kesin yeri, General Rudolf Holste öncülerinin konumu. General Jodl, 30 Nisan sabahı erken saatlerde yanıtladı. General Wenck'in öncülerinin Schwielow Gölü güneyinde çıkmaza girdiği, 12. Ordunun bu nedenle taarruzu sürdüremeyeceği, 9. Ordu'nun büyük bölümünün teslim olduğu, General Holste Kolordusu'nun savunma yaptığı bildirildi.[133][167][168][169]

General Weidling, 30 Nisan gününün erken saatlerinde Hitler'e, savunmanın gece boyunca muhtemelen tüm cephanelerini harcamış olacaklarını bildirdi. Hitler, Kızıl Ordu hatlarını yararak çıkmak için generaline izin vermiştir.[170] Hitler ve Eva Braun 30 Nisan 1945 günü öğleden sonra intihar ettiler ve cesetleri sığınağın bahçesinde yakıldı.[171] Hitler vasiyetinde yeni kurulacak Flensburg Hükûmeti'nde Almanya Devlet Başkanı'nın Amiral Karl Dönitz, Almanya Şansölyesi'nin de Joseph Goebbels olmasını istemişti.[172]

Hayatta kalan savunmacılar kent merkezinde dar bir alana çekildiler. Diğer bölgelerden çekilmek zorunda kalanlarla birlikte kent merkezinde yaklaşık 10 bin Alman askeri direnmektedir. Tüm yönlerden Sovyet saldırısı altındaki bu birliklere diğer bir darbe de Wilhelmstrasse üzerinden Havacılık Bakanlığı'nın betonarme olarak güçlendirilmiş binasının Sovyet topçusuyla yoğun bir şekilde ateş altına alınması oldu.[144] Hermann von Salza Taburu'nun muharebe edebilir durumdaki Tiger tankları Tiergerten doğusunda mevzi almıştır. Bu mevzilerde, Tiergarten'in güneyinden ilerleyen General Kutznetsov'un 3. Vurucu Ordusu ve 8. Muhafız Ordusu karşısında savunmadaydılar. Bu Sovyet birliklerinden 3. Vurucu Ordu, hâlen Reichstag'da şiddetli çatışmalara katılıyordu, ancak Tiergarten'in kuzeyinden bir kanat hareketi geliştirmekteydi. Öte yandan 8. Muhafız Ordusu, Tiergarten'in güneyi boyunca ilerlemekteydi.[173] Bu Sovyet birlikleri sosis biçimindeki Alman savunma bölgesini başarılı bir biçimde ikiye böldüler. Bu durumda, Alman birliklerinin batıya çekilmesi artık daha güç hale geldi.[174]

Sovyet 8. Muhafız Ordusu Komutanı General Çuykov'la 1 Mayıs günü erken saatlerinde[175] temas kuran General Krebs, Hitler'in öldüğünü ve kentin bütünüyle teslim olmasını görüşmek isteğini bildirdi.[176] Görüşme şöyle başladı. General Krebs, "Bugün 1 Mayıs, her iki ulusun da büyük bayramı" General Çuykov, "Biz bayramı kutluyoruz bugün. Sizin orada durumu anlamak biraz zor."[177] Ancak Sovyet tarafının kayıtsız şartsız teslim konusunda ısrarı nedeniyle koşullarda anlaşamadılar. General Krebs'in iddiasına göre Sovyet generali bu konuda yetkili değildi.[133] Ayrıca Goebbels teslim olmaya karşıydı. Öğleden sonra, Goebbles ve eşi, kendi çocuklarını öldürdükten sonra intihar ettiler.[178] Goebbels'in ölümü, General Weidling'in garnizonunun kayıtsız şartsız teslim koşulunu kabul etmesini önleyen son engeli de ortadan kaldırmıştır. Ancak O, bir sonraki güne kadar zaman kazanmak için teslimi ertelemiştir. Bir sonraki sabah için, bir kuşatmayı yarma girişimi (huruç) planlamıştı.[179]

Kaçış

1 Mayıs tarihindeki cepheler

General Weidling, kurtulmak için kuzeybatı yönünde bir çıkış harekâtı emrini verdi. Harekât, 1 Mayıs günü saat 21:00'de başlayacaktı. Ancak birliklerin harekete geçişi, planlanandan daha geç bir saatte, 23:00 başlatıldı. Kentteki Alman garnizonu 1 - 2 Mayıs gecesi üç farklı yönde taarruz ederek kuşatmadan kurtulma girişiminde bulundular.İlk grup, Başbakanlık Binası'ndan Mohnke önderliğinde başladı. Nazi Partisi Genel Sekreteri Martin Bormann, SS Generali Erich Naumann Hitler'in sığınağındaki diğer personel de bu çıkışa katılmıştır. Mareşal Erwin Rommel'in intiharına varan olaylarda önemli bir rol oynayan General Wilhelm Burgdorf, General Hans Krebs'le birlikte intihar etmiştir.[133] Mohnke'nin grubu, üzerinde kalabalık bir grubun geçiş yaptığı Weidendammer Köprüsü'nden kaçındılar, bir yaya köprüsünü aştılar ve fakat grup daha sonra değişik yönlere yayıldı. Weidendammer Köprüsü'nde ilk darbeyi yapmak için öncü olarak ilerleyen bir Tiger tank imha oldu.[180][181] Burada iki girişim daha yapıldı. Üçüncü çıkış girişimi saat 01:00'de yapıldı ve Martin Bormann ile SS doktor Ludwig Stumpfegger'in de aralarında olduğu grup, Spree'yi geçmeyi başardı. Köprüden kısa bir mesafe ileride öldükleri rapor edildi. Onların cesetlerini gören ve teşhis eden, aynı yönde kaçmakta olan Arthur Axmann'dır.[182][183] Mohnke ve grubundakilerden sağ kalanlar Sovyet kordonunu aşamadı. Çoğu tutsak alındı, bir kısmı intihar etti. General Mohnke ve Hitler'in sığınağından diğerleri SMERSH tarafından sorguya çekildiler.[184] Çok az sayıda Alman askeri Elbe'de Batılı Müttefiklerin hatlarına ulaşabildi ve teslim oldu. Bu yönde çekilenlerin büyük çoğunluğu ya öldürüldü ya da Sovyet kuvvetlerince tutsak alındı.

Spandau hâlen Hitler Gençliği'nden bir grup tarafından savunulmaktaydı. Bu müfreze, Havel Nehri üzerindeki Charlotten Köprüsü'nü kullanarak bir çıkış hareketi denedi.[185] Birçoğunun öldüğü yoğun topçu ateşi altında, seyrek Sovyet piyadesini aşıp pek çoğu Spandau içine ulaşabildi. Zırhlı araçlar köprüyü fazla zorlanmadan geçip Staaken yönünde çekildiler.

General Gustav Krukenberg ve Norland Tümeni'nden sağ kalanların çoğu, şafaktan kısa bir süre önce Spree'yi geçtiler. Fakat, devam edemeyerek kentin merkezine geri çekilmek zorunda kaldılar. Orada dağıldılar, herkes kendi başının çaresine bakmaya çalıştı. Üniformaları atıp sivil giysiler edindiler. Ancak çoğu ya öldürüldü ya da General Kurkenberg gibi tutsak alındı. Alman savunmasının doğu kesimindeki birliklerin Schönhabuseralle üzerinden kuzey yönünde bir kaçış girişimi, Kızıl Ordu'nun kaçış girişimlerini fark ederek bölgeyi kordon altına almaya başlaması sonucu başarısız olmuştu. Kısacası artık kaçış için de geç kalınmıştır.

Münchenberg Tümeni'nden geriye kalan beş tank, dört top ve bir avuç asker,[186] 18. Panzer Grenadier Tümeni ve 9. Paraşütçü Tümeni kılıç artıkları, merkezden batı yönünde, Tiergarten üzerinden kaçtılar. Onları binlerce birliğini kaybetmiş asker ve sivil izledi. Bu birlikler Havel köprülerinden birini geçip Spandau yönünde ilerleyerek Sovyet hatlarını geçmeyi başarmıştır.[182] Bunlardan ancak çok azı Batılı Müttefiklerin hatlarına ulaşmayı başardı. Çoğunluğu kentin batı kesiminde ilerlerken ya öldürüldü ya da Kızıl Ordu birliklerince tutsak edildi.[187] Sovyet kuvvetleri, 2 Mayıs sabahının erken saatlerinde Alman Başbakanlık Binası'nı Reichskanzlei ele geçirdiler. Askeri tarihçi Antony Beevor, Alman muharip birliklerin büyük kısmının, direnişin Reichstag'dakinden daha zayıf olacağı için önceki gece harekete geçtiklerini belirtmektedir.[188] General Weidling sonunda kendi karargahıyla birlikte saat 06:00'da teslim oldu. Weidling, General Vasili Çuykov'la saat 08:23'te görüştü ve Berlin savunmasındaki birliklere teslim ol emri vermeyi kabul etti.[189] General Çuykov ve General Sokolovski gözetiminde yazılı bir emir düzenlendi.[133]

Hayvanat bahçesi yakınındaki uçaksavar kulesindeki birlikler binayı terk etti. Tecrit edilmiş bazı binalarda düzensiz direnmeler sürerken bazı SS birlikleri teslim olmayı reddetti. Sovyet birlikleri bu binaları bir moloz yığını haline getirdi.[190]

Berlin'den kaçış sırasında kaç Alman askerinin ve sivilin ölmüş olduğu bilinmemektedir.[191]

Almanya'nın teslimi

Sovyet askeri Abdülhakim İsmailov'un Reichstag'a Sovyet bayrağını dikmesini gösteren pul

Kuzey İtalya'daki Alman kuvvetleri, Hitler'in intiharından bir gün önce, 29 Nisan 1945 tarihinden teslim oldu.[192] Berlin'de ise 2/3 Mayıs gecesi, 3. Panzer Ordusu Komutanı General Hasso von Manteuffel ve 21. Ordu Komutanı General Kurt von Tippelskirch, Amerikan Ordusu'na teslim oldular.[135] Berlin'in kuzeyinde, Vistül Deltası'nda hâlen savaşmakta olan General Dietrich von Saucken'in 2. Ordusu, 9 Mayıs'ta Sovyet kuvvetlerine teslim oldu.[84] 12. Ordu köprübaşında, General Walther Wenck'in çevresindekiler ve köprübaşını tutmakta olan birlikleri, 7 Mayıs sabahı çökmeye başladı. General Wenck öğleden sonra hafif ateş altında Elbe'yi geçerek Amerikan 9. Ordusu'na teslim oldu.[136]

Kızıl Ordu birlikleri 2 Mayıs sabahı Alman Başbakanlık Binası'nı hücum etti. Sovyet resmî yazınında savaş, Reichstag muharebesine çok benzer. Wilhelmplatz üzerinden bir taarruz söz konusudur; binanın içine açık ana kapıdan bir howitzer ateşi, binanın içinde bir süre devam eden çatışmalar. İngiliz askeri tarihçisi Beevor bu açıklamanın abartılı olduğunu ileri sürmektedir çünkü Alman birlikleri geceden önce binadan kaçmıştı. Bu yüzden direnmenin daha zayıf olması gerekir.[193] Taarruz grubuna, 5. Vurucu Ordu, 9. Piyade Kolordusu'ndan Binbaşı Anna Nikulina komuta etti ve binanın çatısına Kızıl Bayrağı da o çekti.

Alman 56. Kolordusu, saat 01:00'da Sovyet radyo dinleme istasyonunu bir ateşkes isteği mesajı göndermiş, beyaz bayraklı ulakların Postdamer Köprüsü üstüne geleceklerini bildirmiştir. General Weidling kendi kurmay grubuyla saat 06:00'da teslim oldu. General Çuykov'la saat 08:23'te görüştü. Stalingrad Savunması'nın ünlü komutanı Çuykov, Berlin garnizonunun komutanı olup olmadığını sordu. Weidling'in yanıtı "Evet, 57. Panzer Kolordusu Komutanıyım" şeklindedir. Çuykov, "General Krebs nerede" Weidling, "Onu dün, Başbakanlık Binası'nda gördüm. İntihar ettiğini düşünüyorum."[133] Görüşmenin devamında General Weidling, Berlin'i kayıtsız şartsız teslim etmeyi ve kent savunmasına, Sovyet kuvvetlerine teslim olmaları için emir Görüşmenin sonunda General Çuykov'un ve 1. Ukrayna Cephesi Kurmay Başkanı General Vasili Sokolovski gözetiminde, bir teslim emri kaleme alındı.[133][194]

Daha sonra hayvanat bahçesi uçaksavar kulesi garnizonu da teslim oldu. Az sayıda birkaç kuşatılmış binada bazı SS birlikleri teslim olmayı reddederek çatışmaya devam ettiler. Sovyet topçusu, bu tür binaları ateş altına alarak moloz yığını haline getirdi. Tüm kentin teslim olmasından sonra pek çok Alman asker ve sivil, beslenmeyi Kızıl Ordu'nun çorba mutfaklarından sağladı. Kızıl Ordu unsurları ev ev dolaşarak polis ve itfaiyecilerin de aralarında olduğu üniformalı toplam 180 bin kişiyi toplayıp, savaş esiri olarak doğu yönünde yürüyüşe çıkardılar.[195]

Kutlamalar

9 Mayıs Zafer Günü, 7 Mayıs 2007 tarihinde bir Rus federal kanunuyla belirlendi.[196] Bu kutlamalar, Reichstag'a çekilen bayrağın (orak, çekiç ve üzerindeki yazıt) bir benzeriyle (Zafer Bayrağı) yapıldı.

Sonuç

Soğuk su musluğundaki Alman kadınları. İmha edilmiş Sd.Kfz. 223 hafif zırhlı keşif arabası (3 Temmuz 1945)

Rus askeri tarihçi General Grigoriy Krivoşeev'in açıklanmış arşiv verilerine dayandırdığı çalışmasına göre, Seelow Tepesi Muharebesi ve Halbe Muharebesi dahil, tüm operasyonlarda Kızıl Ordu kaybı 81.116'dır.[10] Ayrıca söz konusu operasyonlarda 280.251 yaralı ve hasta rapor edilmektedir.[10][197] Kayıtlara geçmemiş olan kayıpların sayısı bilinmemekte olup, bilinen zırhlı araç kaybı 2 bin dolayındadır. İlk Sovyet değerlendirmesi Alman kayıplarının 458.080 ölü ve 479.298 tutsak[4] olduğunu ileri sürmektedir. Bir Alman kaynağında ise ölü sayısı 100 bin olarak gösterilir.[8] Sivil kayıpları konusunda kesin bir bilgi yoktur,[7] ancak tüm harekât süresince 125 bin sivilin ölmüş ya da kayıp olduğu tahmin ediliyor.[198] Ancak bu rakamın içinde, savunma amacıyla Landwehr Kanalı'nın havaya uçurulması sonucu U-Bahn tünellerindeki su baskını sırasında ölenler ve yine savunma amaçlı faaliyetler sonucu ölenler de dahildir. Ayrıca aylarca süren Müttefik hava akınlarında ölen sivillerin sayısı dahil değildir.

Savaş sırasında alınan tutsaklara ek olarak Sovyet askerleri sık sık ev ev dolaşarak, aralarında itfaiye ya da demiryolu çalışanları da olmak üzere üniformalı erkekleri tutuklamıştır.[195] Kızıl Ordu, kent nüfusun gıda gereksinimini karşılamak için büyük bir çaba harcadı. İngiliz tarihçi Anthony James Beevor, hem asker hem de sivil pek çok Almanın, Kızıl Ordu'nun çorba dağıtan mutfaklarından aldığı yiyecek için minnettar olduğunu belirtmektedir.[190] Öte yandan birkaç hafta boyunca kentin birçok yerinde hınçlı Sovyet askerlerince (çoğu geri hizmet görevlisi[199]), 100 bin kadar kişiyi etkileyen savaş suçları işlendiği iddia edilmektedir. Söz konusu iddialara göre bu rakama tecavüz ve cinayet olayları da dahildir.[200]

Savaştan aylar önce Kızıl Ordu Almanya içlerine doğru genel taarruzuna başlarken, STAVKA katılan hınçlı birliklerin disiplininde bir sorun olduğunu fark etmişti ve böylesi davranışları bir ölçüde kontrol altında tutabilmeyi başardı. Mareşal İvan Konev, Vistül-Oder Taarruzu'nun sonlarına doğru, 27 Ocak 1945 tarihli emrinde, yeniden görevlendirilen ceza taburları komutanlarına uzun bir liste vermişti. Bu listede, yağma, sarhoşluk ve sivillere karşı kaçınılacak davranışlar yer almaktaydı.[201] Yine de Berlin'in Kızıl Ordu'nun eline geçmesi ardından yaşanan ilk kargaşalıkta, pek çok yangın önlendi ya da kontrol altına alındı. Bazı Sovyet subayları suç işleyen askerleri cezalandırma yoluna gittiler, hatta sokak ortasında vurdular.[202] Sovyet komutanlığı 1945 yazından sonra askerler üzerindeki disiplini yeniden kurdular ve tecavüz suçu işleyen askerler yakalanıp genellikle yargılanarak çeşitli cezalara çarptırıldı.[203] Ancak Berlin, Amerikan - İngiliz hava kuvvetlerinin yakın geçmişte yürütmüş olduğu stratejik bombardımanı nedeniyle aylar boyu gıda maddesi sıkıntısı çekti. Kente yönelik Sovyet taarruzu da bu durumu ağırlaştırmıştı.[204] Sovyet yönetiminin gıda maddeleri temini ve kentin yeniden imarı yönünde gösterdiği çabalara karşın açlık, uzun süre ciddi bir problem olmaya devam etti.[205] Gerek stratejik bombardımanın, gerekse de kent içindeki çatışmaların yol açtığı yıkımlar sonucu, iç ve dış kara ulaşımı büyük ölçüde sekteye uğramıştı. Ayrıca kentin kanalizasyon sistemindeki tahribat da kentin su kaynaklarını kirletmişti. Kentin teslim olmasından bir ay sonra, Haziran ayında, Amerikan - İngiliz kuvvetleri kentte kendi sahalarına ulaştılar. Yetkililer, ortalama bir Berlinlinin, günlük kalori ihtiyacı olan 1.240 kalorinin ancak yüzde 64'ü alabilmekte olduğunu gözlemlemişlerdir.[206] Günlük gereksinimlerin karşılanması için sekse yönelmek, özellikle Sovyet işgali altındaki bölgede bazı kadınlar için geçerli bir yaşam tarzı olmuştur.[207][208]

Kültürel etkileri

Belgeseller

• Schlacht um Berlin (1973)

Filmler

• Падение Берлина (Padenie Berlina / Berlin'in düşüşü, 1949)　Seelow 25 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Освобождение: 4. Битва за Берлин (Osvobodzhdenie: 4. Bitva za Berlin / Kurtuluş: 4. Berlin Muharebesi, 1971) Fragman
• Освобождение: 5. Последний штурм (Osvobozhdenie: 5. Poslednyi Shturm / Kurtuluş: 5. Son hücum, 1971) Fragman
• Hitler: The Last Ten Days (1973)
• The Bunker (1981)
• Çöküş (Der Untergang, 2004)
• Anonyma - Eine Frau in Berlin (2008) Resmî web sitesi

İlgili şarkılar

• Doroga na Berlin (Rusça)
• Berlin'den döndüm (Ехал я из Берлина, 1945) (Rusça) sovmusic.ru / Dinle 5 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Stalinu slava! (Rusça)
• Den Pobedi (Rusça)

Kitaplar

• Theodor Plievier, Berlin, Münih 1954, Londra 1956, ISBN 0-586-02906-0
• Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg 10/1 (Band 10: Der Zusammenbruch des Deutschen Reiches 1945, Erster Halbband: Die militärische Niederwerfung der Wehrmacht, Deutsche Verlags-Anstalt, München, 2008, ISBN 978-3-421-06237-6
• Helke Sander & Barbara Johr, BeFreier und Befreite: Krieg, Vergewaltigung, Kinder, Fischer-TB.-Vlg.,Ffm, ISBN 978-3-596-12644-6
• Antony Beevor, Berlin: The Downfall 1945., Viking, Penguin Books. ISBN 0-670-88695-5,
• Eine Frau in Berlin: Tagebuchaufzeichnungen vom 20. April bis 22. Juni 1945. ISBN 978-3-442-73216-6

Ayrıca bakınız

• Avrupa'da II. Dünya Savaşı'nın Sonu
• Sovyet Savaş Anıtı (Treptower Parkı)

Notlar

A. ^ Avrupa'da son genel taarruz, 6-11 Mayıs 1945 tarihleri arasında gerçekleşen Prag Taarruzu'dur.

Kaynakça

Genel

• Peter Antill, (2006), Berlin 1945, Osprey, ISBN 1-84176-915-0
• Antony Beevor, (2002), Berlin: The Downfall 1945, Viking, Penguin Books, ISBN 0-670-88695-5
• Antony Beevor, (2003), Berlin: The Downfall 1945, Penguin Books, ISBN 067003041
• Christer Bergstrom, (2007), Bagration to Berlin - The Final Air Battles in the East: 1944-1945, Ian Allan, ISBN 978-1-903223-91-8
• Alan Bullock, (1962), Hitler: A Study in Tyranny, Penguin Books, ISBN 0-14-013564-2
• Michael Clodfelter, (2002), Warfare and Armed Conflicts- A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500-2000 (2. basım), McFarland, ISBN 0-7864-1204-6
• Hans Dollinger, (1967), The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Bonanza
• Christopher Duffy, (1991), Red Storm on the Reich, Routledge, ISBN 0-415-03589-9
• John Erickson, (1983), The Road to Berlin: Continuing the History of Stalin's War with Germany, Westview Press, ISBN 0-89158-795-0
• Fischer, Thomas (2008), Soldiers Of the Leibstandarte, J.J. Fedorowicz Publishing, ISBN 978-0-921991-91-5
• David M Glantz,. (1998), When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0
• Atina Grossman, (1995), "A Question of Silence: The Rape of German Women by Occupation Soldiers", October 72
• Stephan Hamilton, (2008), Bloody Streets: The Soviet Assault on Berlin, April 1945, Helion & Co., ISBN 978-1-906033-12-5
• Max Hastings, (2004), Armageddon: The Battle for Germany, 1944-1945, Macmillan, ISBN 0-333-90836-8
• G. F. Krivosheev, (1997), Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, Greenhill Books, ISBN 1-85367-280-7
• Erich Kuby, (1968), The Russians and Berlin, 1945, Hill and Wang
• Tony Le Tissier, (2005), Slaughter at Halbe, Sutton, ISBN 0-7509-3689-4
• John E. Lewis, (1998), The Mammoth Book of Eye-witness History, Pgw, ISBN 0-7867-0534-5
• Alan S. Milward, (1980), War, Economy and Society, 1939-1945, University of California Press, ISBN 0-520-03942-4
• Robert G. Moeller, (1997), West Germany Under Construction, University of Michigan Press, ISBN 0-472-06648-X
• Rolf-Dieter Müller, (2008), Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Band 10/1: Der Zusammenbruch des Deutschen Reiches 1945 und die Folgen des Zweiten Weltkrieges - Teilbd 1: Die militärische Niederwerfung der Wehrmacht, Deutsche Verlags-Anstalt, ISBN 3-421-06237-4
• Williamson Murray, - Allan Reed Millett, (2000), A War to be Won, Harvard University Press, ISBN 0-674-00680-1
• Norman M. Naimark, (1995), The Russians in Germany: A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945-1949, Cambridge: Belknap, ISBN 0-674-78405-7
• Cornelius Ryan, (1966), The Last Battle, Simon and Schuster, ISBN 0-671-40640-X
• Gerald Simons, (1982), Victory in Europe, Time-Life Books, ISBN 0-8094-3406-7
• Ralf Tiemann, (1998), The Leibstandarte IV/2, J.J. Fedorowicz Publishing, ISBN 0-921991-40-1
• Ray Wagner, (1974), The Soviet Air Force in World War II: the Official History, Doubleday
• Osmar White, (2003), Conquerors' Road: An Eyewitness Report of Germany 1945, Cambridge University Press, ISBN 0-521-53751-7
• Andrew Williams, (2005), D-Day to Berlin, Hodder, ISBN 0-340-83397-1
• Earl F. Ziemke, (1969), Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Ballantine Books
• Earl F Ziemke, (1990), Chapter 17 Zone and Sector, "The U.S. Army in the occupation of Germany 1944-1946", Center of Military History (Washington, D. C.: United States Army), Library of Congress Catalog Card Number 75-619027, http://www.history.army.mil/books/wwii/Occ-GY/ch17.htm3+Nisan+2019+tarihinde+Wayback+Machine+sitesinde+arşivlendi.
• Dmitry Shlapentokh, (2008), Societal breakdown and the rise of the early modern state in Europe, Macmillan, ISBN 0-230-60375-0
• Alexandra Stiglmayer, (1994), Mass rape: the war against women in Bosnia-Herzegovina, University of Nebraska Press, ISBN 0-8032-9229-5
• Bernard A. Cook, (2006), Women and war: a historical encyclopedia from antiquity to the present, ABC-CLIO, ISBN 1-85109-770-8
• Robert P. Grathwol, (1994), American Forces in Berlin: Cold War Outpost, 1945-1994, DIANE Publishing, ISBN 0-7881-2504-4
• Atina Grossmann, (2009), Jews, Germans, and Allies: Close Encounters in Occupied Germany, Princeton University Press, ISBN 0-691-14317-X
• Jobim Sampson - Battle of Berlin: Lost Evidence
• William Shirer - Nazi İmparatorluğu İnkılap Yayınları
• Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Kastaş Yayınları - 2002
• İbrahim Artuç - İkinci Dünya Savaşı, Kastaş Yayınları.
• Liddell Hart - İkinci Dünya Savaşı Tarihi, YKB Yayınları

Özel

1. Ray Wagner - The Soviet Air Force in World War II: the Official History, Sh: 346
2. Christer Bergstrom - Bagration to Berlin - The Final Air Battles in the East: 1944-1945, Sh: 117
3. David M. Glantz - When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 373
4. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 287
5. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6) 1969 Sh: 71
6. Williamson Murray, Allan Reed Millett - A War to be Won 2000, Sh: 482
7. David M. Glantz - When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, (1998) Sh: 271
8. Rolf-Dieter Müller - Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Band 10/1: Der Zusammenbruch des Deutschen Reiches 1945 und die Folgen des Zweiten Weltkrieges - Teilbd 1: Die militärische Niederwerfung der Wehrmacht, (2008) Sh: 673
9. Tutsakların bir kısmı, üniformalı ama askeri personel değildir, liman ve demiryolu çalışanlarından bazılar da esir işlemi görmüştür. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 287)
10. G. F. Khrivosheev - Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, 1997, Sh: 219, 220
11. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 385
12. Eisenhower Commission, Eisenhower Memorial 25 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
13. Bernard Montgomery - The Memoirs of Field-Marshall Montgomery, Sh: 331
14. İkinci Dünya Savaşı - İbrahim Artuç. Cilt 2 Sh: 272
15. "BBC, The Battle for Berlin in World War Two". 26 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2010.
16. İbrahim Artuç, İkinci Dünya Savaşı - 2. cilt, Sh: 273
17. Liddell Hart, İkinci Dünya Savaşı - 2. cilt, Sh: 717
18. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 386
19. Liddell Hart - İkinci Dünya Savaşı Tarihi, Sh: 718
20. Liddell Hart - İkinci Dünya Savaşı Tarihi, 2. cilt, Sh: 711
21. Liddell Hart - İkinci Dünya Savaşı Tarihi, 2. cilt, Sh: 715
22. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 382
23. Red Storm on the Reich - Duffy Sh: 24, 25
24. Max Hastings - Armageddon: The Battle for Germany, 1944-1945, Sh: 295
25. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 52
26. Christopher Duffy - Red Storm on the Reich, Sh: 176, 188
27. Christopher Duffy - Red Storm on the Reich, Sh: 293.
28. Ralf Tiemann - The Leibstandarte IV/2, Sh: 200
29. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 9
30. Hans Dollinger - The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Sh: 198
31. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 196
32. Andrew Williams - D-Day to Berlin, Sh: 213.
33. İbrahim Artuç - İkinci Dünya Savaşı, Sh: 254
34. İkinci Dünya Savaşı - İbrahim Artuç. Cilt 2 Sh: 254
35. Alan Bullock - Hitler: A Study in Tyranny, Sh: 753
36. Alan Bullock - Hitler: A Study in Tyranny, |Sh: 778, 781
37. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 379
38. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 389-390
39. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 390
40. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 393-394
41. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 219
42. Antony Beevor - Berlin: The Downfall, önsöz xxxiv ve Sh: 138, 325
43. Andrew Williams - D-Day to Berlin, Sh: 293
44. Andrew Williams - D-Day to Berlin, Sh: 322
45. Greg, G: 'On To Berlin 25 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.' Sh: 13
46. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945(2003), Sh: 426
47. "Sovyet Cepheleri". 21 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2010.
48. Sergey Ştemenko - Voyenna İstoriceskii Jurnal, Mayıs 1966, Sh: 67-68 / aktaran Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 396
49. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 397
50. Marshal G.K. Zhukov - Memoirs, Moscow, Olma-Press, 2002, 2. bölüm, Sh: 246
51. Marshal G.K. Zhukov - Memoirs, Moscow, Olma-Press, 2002, 2. bölüm, Sh: 259
52. Harrison E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 380-381
53. E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 383
54. Cornelius Ryan - The Last Battle, Sh: 119
55. E. Salisbury - Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov, Sh: 384
56. Jobim Sampson - Battle of Berlin: Lost Evidence
57. İbrahim Artuç - İkinci Dünya Savaşı, 2. cilt, Sh: 276
58. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 166
59. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 140
60. Andrew Williams - D-Day to Berlin, Sh: 292
61. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 76
62. Thomas Fischer - Soldiers Of the Leibstandart Sh: 42
63. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 217, 233
64. Hemen her savaşta, saldıran tarafının savunan taraftan çok daha fazla kayba katlanmak zorunda olması yaygın bir durumdur. Bu durum, II. Dünya Savaşı'nın tüm cephelerinde de geçerliydi; Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 274
65. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 255
66. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 312–314
67. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 84
68. World War II Axis Military History Day-by-Day: April 7 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 20 Nisan 1945
69. Antony Beevor'un kendi konuşması. "Revealed" Hitler's Secret Bunkers (2008) 17 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
70. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945(2002), Sh: 337
71. "Berlin kuşatması". 21 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2010.
72. Ziemke Sh: 92, 94
73. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 286 General Weidling'in atamasına ilişkin olarak farklı tarihler verilmektedir. Stephan Hamilton, "resmî" olarak 24 Nisan sabahını (Bloody Streets: The Soviet Assault on Berlin, April 1945, Sh: 160), Hans Dollinger, 24 Nisan tarihini (The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Sh: 228) vermektedir.
74. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 94
75. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 350
76. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 345, 346
77. Tony Le Tissier - Slaughter at Halbe, Sh: 117
78. Tony Le Tissier - Slaughter at Halbe, Sh: 89, 90
79. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 330
80. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 313
81. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 111
82. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 353
83. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 94
84. Earl. F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 129
85. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 88
86. Gerald Simons - Victory in Europe, Sh: 78
87. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945(2002), Sh: 345
88. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 248
89. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 310, 312
90. William Shirer - Nazi İmparatorluğu Sh: 1.401
91. Antony Beevor, Berlin: The Downfall 1945, Sh: 267, 268
92. Earl F. Ziemke, Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 87, 88
93. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 275
94. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 89
95. William Shirer - Nazi İmparatorluğu, Sh: 1.404
96. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 87, 88
97. Cornelius Ryan - The Last Battle, Sh: 436
98. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 89
99. William Shirer - Nazi İmparatorluğu, Sh: 1.400
100. William Shirer - Nazi İmparatorluğu, Sh: 1.404 - 1.408
101. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 223
102. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 243
103. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 93
104. Thomas Fischer - Soldiers Of the Leibstandarte, Sh: 42, 43
105. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 259, 297
106. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 291, 292, 302
107. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 317
108. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 316-319
109. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 259,297
110. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 297
111. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 291-292
112. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 246, 247
113. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 303, 304
114. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 304
115. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 257, 258
116. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 291-292,302-304
117. Beevor Sh: 304
118. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 303
119. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich Sh: 114-115
120. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 303,304,319
121. Hans Dollinger - The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Sh: 228
122. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 322
123. Earl F. Ziemke- Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 98
124. William Shirer - Nazi Almanyası, Sh: 1.410
125. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 321
126. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 318-320
127. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 93
128. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 323,324,17,318,
129. The Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Belarus 22 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. source for N. I. Gusev as commander of the 47th.
130. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 319,320
131. Beevor -Berlin: The Downfall 1945 Sh: 323
132. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 119
133. Hans Dollinger - The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Sh: 239
134. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 395
135. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 128
136. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945(2002), Sh: 397
137. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 118
138. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 371, Beevor, ölü olarak kayıp rakamının ve olay gününün tartışmaya açık olduğunu belirtmektedir. Konuyla ilgili emirlerin General Krukenberg tarafından Norland Tümeni'nden bir birliğin istihkamcılarına 1 Mayıs tarihinde verildiğini yazmaktadır. Bu tarih, Hitler'in ölümünün ertesi günüdür. Emrin yerine getirilmesinin de 2 Mayıs gününe kalmadığını belirtmektedir.
139. Stephan Hamilton - Bloody Streets: The Soviet Assault on Berlin, April 1945, Sh:214, Stephan Hamilton, U-Bahn tünel sisteminin Alman savunmacılar yönünden önemli bir işlevi olduğunu belirtmektedir. Bir bakıma, ikmal, yaralıların taşınma ve karargahlarla birlikler arası iletişim hattı olarak kullanılıyordu. Ayrıca bu kanal sistemi, savunma ve karşı taarruzlarda kıta kaydırmalarında da etkili bir biçimde kullanılmaktaydı. Bu nedenle su basma olayının Alman savunmacıların eylemiyle değil, ağır Sovyet bombardımanın sonucunda ortaya çıktığını ileri sürmektedir.
140. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 351
141. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 371, 373
142. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 349
143. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 343
144. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 380
145. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 375
146. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 377
147. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 354,355
148. Hans Mende - Berlin Mitte: Das Lexikon, Sh: 651.—for the size of the AAA)
149. Stephan Hamilton - Bloody Streets: The Soviet Assault on Berlin, April 1945, Sh: 311
150. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 365-367,372
151. Stephan Hamilton - Bloody Streets: The Soviet Assault on Berlin, April 1945, Sh: 312
152. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 390–397
153. "Iconic Red Army Reichstag Photo Faked", Spiegel Online, 7 Mayıs 2008, 11 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Eylül 2008.
154. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 340
155. Map of the Battle for Reichstag 29 April – 2 May 1945 3 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. This map is copied from Ziemke, Earl F. Battle For Berlin: End Of The Third Reich Sh: 121 (see References)
156. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 340,347-349
157. Beevor, Luftwaffe hava akınının Potsdamerplatz'a, Ziemke ise General Wenck'in 12. Ordusu taarruzunu desteklemek için yapılacağını yazmaktadır. Ama her iki kaynak da Himmler'in tutuklanması konusunda aynı çizgide bilgi vermektedir.
158. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 342
159. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 343
160. 60 Years On - Hitlers last days: "Hitler's will and marriage" 20 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. MI5'in web sitesinde, II. Dünya Savaşı sırasında MI5 ajanlarından biri olan Trevor Roper, evlenme olayının Hitler'in vasiyetini yazdırmasından sonra yapıldığını belirtmektedir.
161. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 338
162. Exton, Brett. Some of the prisoners held at Special Camp 11: Generaloberst Gotthard Heinrici 29 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
163. Exton, Brett, and Murphy, Richard. Some of the prisoners held at Special Camp 11: General der Infanterie Kurt von Tippelskirch 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
164. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 351
165. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 352-353
166. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 352
167. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh: 120
168. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 357 son paragraf
169. Dollinger (Sh: 239) Dollinger Jodl'un, fakat Ziemke (Sh: 120) ve Beevor (Sh: 537) Keitel'in yanıtladığını yazmışlardır.
170. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945, Sh: 358
171. Alan Bullock - Hitler: A Study in Tyranny, Sh: 799, 800
172. Andrew Williams - D-Day to Berlin, Sh: 324, 325
173. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 381
174. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 385, 386
175. Hans Dollinger'e göre saat 03:00 (Hans Dollinger - The Decline and Fall of Nazi Germany and Imperial Japan, Sh: 239), Antony Beevor'a göre ise saat 04:00 (Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003)Sh: 391)
176. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 391
177. William Shirer - Nazi İmparatorluğu, Sh: 1.429
178. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003) Sh: 405
179. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2003), Sh: 406
180. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh:382
181. Weidendammer Brücke de.wikipedia.org
182. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh:383,389
183. Earl F. Ziemke - !!Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh:126.
184. Beevor, Sh: 388,389
185. Picture of Charlottenbrücke, Berlin-Spandau 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. May 2005
186. Earl F. Ziemke - Battle For Berlin: End Of The Third Reich, Sh:125
187. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 125–126
188. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 388
189. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 386
190. "Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 409
191. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 384,385,388
192. William Shirer - Nazi İmparatorluğu, Sh: 1.432
193. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh:388
194. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh:386
195. Beevor - Berlin: The Downfall 1945 Sh: 287,388-393
196. "Федеральный закон Российской Федерации от 7 мая 2007 г. N 68-ФЗ "О Знамени Победы"". 20 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2010.
197. Bu rakamlar Krivoşeev'in arşiv çalışmalarına dayanmaktadır. Hamilton 361.367 rakamının vermektedir. (Sh: 372) Beevor, ölü ve kayıp olarak 78.291 olan Polonya kayıpları hariç 274.184 rakamını, toplam muharebe kaybı olarak da 352.475'i vermektedir. (Sh: 424) Max Hastings ise Polonya kayıpları hariç toplam Kızıl Ordu kayıplarını 352.475 verir. Hastings'de Polonya kayıpları daha yüksek, 100 binin üstünde gösterilmektedir. (Sh: 643).
198. Michael Clodfelter - Warfare and Armed Conflicts- A Statistical Reference to Casualty and Other Figures (2002), Sh: 515
199. Antony Beevor - Berlin: The Downfall 1945 (2002), Sh: 326, 327
200. Antony Beevor, They raped every German female from eight to 80 21 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim tarihi 13 Eylül 2008
201. Christopher Duffy - Red Storm on the Reich, Sh: 275
202. Robert G. Moeller - West Germany Under Construction, Sh: 42–63
203. Norman M. Naimark - The Russians in Germany: A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945-1949, Sh: 92
204. Erich Kuby - The Russians and Berlin, 1945, Sh: 159
205. Osmar White - Conquerors' Road: An Eyewitness Report of Germany 1945, Sh: 126
206. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 303
207. Earl F. Ziemke - Battle for Berlin End of the Third Reich Ballantine's Illustrated History of World War II (Battle Book #6), Sh: 149, 153
208. Grossman, Atina. "A Question of Silence: The Rape of German Women by Occupation Soldiers." October, Vol. 72 (Spring, 1995), sf. 42-63. İzleyen yıllarda düşük yapma olayları sık görüldü. Bu ise, bu kadınların yabancılar tarafından tecavüze uğradığı şeklinde yorumlandı. Bu yabancıları da Sovyet askerleri olduğu iddia edildi. Bazı olaylarda da Amerikan ve Fransız askerlerle yabancı işçiler suçlandı.

Dış bağlantılar

• Berlin Muharebesi: Nisan – Mayıs 1945 15 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Son Saldırı: 16 Nisan - 8 Mayıs 1945 (İngilizce)