Ermeni-Kürt ilişkileri

Ermeni-Kürt ilişkileri, Kürtler ve Ermeniler arasındaki tarihsel ilişkileri kapsamaktadır.

Kürt ve Ermeni geleneksel kıyafetleri, 1862

1923'te Balkan Yarımadası ve Küçük Asya'daki etnik grupların dağılımı, Tarihi Atlas, William R. Shepherd, New York (Harita, Yunanistan ve Türkiye arasındaki 1923 nüfus transferinin sonuçlarını yansıtmamaktadır)

Antik Ermenistan yönetimi altındaki Kürtler

Corduene'nin MÖ. 60 yıllarındaki sınırları

Bugün coğrafi olarak kısmen Kürdistan'a tekabül eden Antik Corduene veya Karduya [1] iki kez Ermenistan Krallığı'na dahil edildi. Corduene ilk dönem birinci yüzyılda Ermenistan'ın vasal bir krallığıydı. Corduene daha sonra Roma Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve dört yüzyıldan fazla bir süre Roma'nın elinde kaldı. Milattan sonra dördüncü yüzyılın sonlarında, 384'te ikinci kez Ermenistan'ın bir parçası oldu ve MS. 428'e kadar Ermenistan Krallığı yönetiminde kaldı. Corduene alanı şu anda Kürdistan denilen alandan çok daha küçük ve esas olarak Van Gölü'nün güneyinde ve Diyarbakır çevresinde yoğunlaşmaktaydı.

Ermeniler Corduene sakinlerine "Korduk " demekteydiler. İsim Yunan belgelerinde ise Ksenofon tarafından "Karduchoi" ( Kαρδoύχoι ) olarak kullanıldı. Strabo'ya göre, Corduene bölgesine bu ismi vererek ( Γορδυηνή, ayrıca Γoρδυαία όρη "Gordyaean Mts.") Diyarbakır ve Muş arasındaki dağlara atıfta bulunulmuştur. "Karduchoi" terimi Yunanca bir terimdir ve "kard-" (καρδιά = kalp) ve "-uchoi" (-ούχοι = sahipler) kelimelerinden türemiştir. Düşmanlarıyla yüzleşmekten korkmayan bir kalbi sembolize etmektedir.[2]

Ermenistan Krallığı, Corduene'nin yanı sıra günümüzde Kürtlerin yoğun bir şekilde yaşadığı Bahçesaray çevresinde bulunan Moxoene'i (Kürtçe:Miks) de yönetiyordu.[3]

İslam Fetihleri Dönemi

Franz Roubaud (1856-1928) tarafından 1894'te basılmış nadir bir sanat dergisinden boyanan eser. Kafkasya'nın Atlıları adlı resim, 1894'te Kafkasya dağlarında Kürt ve Ermeni atlılarını tasvir etmektedir.

Kürtler ve Ermeniler hem kültürel hem de politik açıdan zamanla giderek daha da belirgin bir hal aldılar. Ermeniler Hıristiyanlığı resmî dinleri olarak seçerken, Kürtler ise bölgeye yapılan Arap akınlarıyla beraber İslam'ı kabul ettiler.

Ermenilerin çoğu Hristiyan kalmasına rağmen, bazıları Türk egemenliği altında müslüman oldu. Müslüman olan Vasburagan Ermenileri zamanla Kürt kültürüne adapte olarak asimile olmuşlardır. Bunun başka bir yerde de meydana gelmesi muhtemeldir. I.Dünya savaşı ve Ermeni tehcir'i gibi diğer faktörlerin yanı sıra, 20. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilerin varlığı nispeten düşük gösterilmiştir.

11. yüzyıla doğru, Orta Asya'dan gelen göçebe Türk kabileleri, Kürtler, Ermeniler ve diğer yerlilerin yerel nüfusu pahasına Orta Doğu ve Anadolu'ya taşınmış ve etnik karışımın daha da değişmesine sebebiyet vermiştir.  

Osmanlı imparatorluğu

1828-29 Rus-Türk Savaşı'na kadar, Kürtler ve Ermeniler arasında düşmanca bir tavır görülmemiştir. 1840'lara gelindiğinde ise bölgede'ki idari düzenin değişmesine yönelik reformlardan sonra Kürt- Ermeni ilişkileri de payını almıştır. Özellikle II. Mahmud döneminden itibaren Kürt-Ermeni ilişkilerinde değişikler görülmeye başlanmıştır. Zira bu döneme kadar Osmanlı Devleti adına Kürt Emirleri'ne vergi veren Ermeniler artık Patrikhane'ye vergilerini vermeye başlamış ve bölgedeki idari düzenlemeler neticesinde Kürtler ile Ermeniler arasında arazi sorunları olarak ortaya çıkmıştır.[4] Bu tarihlerden itibaren 1877-1878 yıllarına kadar , her iki etnik grubun insanlarının birlikte sorunsuz ve birbirlerine hoşgörülü bir ortam içerisinde aynı şehirlerde ve köylerde yaşadığı da bilinmektedir.[5] Fakat 1877-1878 yılları Osmanlı ve Rusya arasında gerçekleşen 93 Harbi sonrası Ermeniler açısından, Rusya öncülüğünde kurulacak bağımsız bir Ermenistan umudunun artmasına sebebiyet verdi.[6]

Ermeniler, II. Abdulhamid'in Osmanlı'nın başına geçmesi ve Kanun-i Esasi'nin kabulü üzerine başlangıçta bu durumdan memnun ancak bağımsızlık fikriyatı içerisindeydiler. Ardından etkin bir meşruti yönetimin varlığını gören Ermeniler'in bağımsızlık ümitleri artmaya başlamış ve bulundukları illerde kendilerin baskı ve haksızlıkların mevcudiyetini belirterek meclis toplantılarında bu konular üzerinde dilekçeler sunmuşlardır. Bu dönemde Patrikhane tarafından alenen Bulgaristan ve Sırbistan'a herhangi bir bağımsızlık verilmesi durumunda, Ermeniler'inde bu durumdan yararlanacağı dile getirilmekteydi.[7][8] Ancak bu süreç içerisinde Ermeni öncülerinin bağımsız bir devlet kurmasına engel teşkil eden en büyük unsurlardan biri Doğu Anadolu bölgesinde yer edinen feodal Kürtler olmuştur. Bu dönemde Kürtler, Beyler, Ağalar ve Şeyhler gibi bölgede yer alan feodal unsurlar tarafından yönetilmektedir.

Kürt feodalizmi, 19. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiş ve Kürt milleti üzerinde günümüz de dahi izlerinin belirgin bir şekilde görülebileceği bir sistemdir. Kürt feodalizminde, Kürtler'in çoğu bir aşirete mensup olurlardı fakat aşiretlere mensup olmayan Kürtler de mevcuttu. Yine kanaat önderi Şeyhler'in takipçileri olan mürid adı verilen bir kesimde mevcudiyetini korumaktaydı. Bununla beraber Kürdistan toprakları üzerinde yüzyıllardır hakimiyet sürmüş hanedanlara mensup Kürt Beyleri de varlığını sürdürmekteydi. Herhangi bir aşirete mensup olmayan ve toprak sahibi olmayan Kürtler, "Kurmanç" olarak adlandırılırlardı. Kurmançlar bu düzenin en alt tabakasını oluşturmaktaydılar ve genelde çobanlık ya da çiftçilik ile uğraşırlardı. Kurmançlar'ın üzerinde ise "Aşîr" adı verilen aşiret mensupları vardı. Aşîrler ise aşiretlere mensup aileler idi ve genellikle çok az bir toprağa sahip olmakla beraber aşiretin Ağasına bağlı idiler. Ağalar, aşiretlerin reisleri ve Aşîrler'in yöneticileriydiler. Ayrıca ağalar genellikle büyük bir toprak bütünlüğüne hakimdiler. Bununla beraber bir de Kürtler'in ruhban sınıfı olan Şeyhler mevcuttu, bunlar günümüzde dahi görülebilecek, mürid denilen takipçilere sahip ve Kürtler arasında saygı gören bir tabakadır. Bunların hepsinin üzerinde ise yüzyıllarca Kürt bölgelerine hükmetmiş hanedanların devamı niteliğinde Kürt Beyleri bulunmaktaydı. Kürt Beyler'i genellikle aşiret ağaları veya şeyhleri ile akrabalık bağlarıyla bağlanmış ve Osmanlı Devleti ile beraber hareket eden ailelerden oluşmaktaydı.

Tüm bu düzen Ermeni üst yöneticilerinin, çoğunluğu Kürt otoritesinden oluşan bu bölge içerisinde; bağımsız bir devlet kurmayı amaçlayan fikirleri ve planlarını tehlikeye atmaktaydı. Kürtler bu dönem içerisinde, Doğu Anadolu'da bir Ermeni devletinin kurulabilmesi için engel teşkil eden en büyük etkenlerden birisi olmuştur. 93 Harbi sonrası, Ermeni Patriği Mgr. Nerses Varjabedyan ve patrikliğin öbür üyeleri, Rus orduları başkomutanı olan Grandük Nikola ile görüşerek Ayestefanos antlaşmasına Ermenileri kapsayan 16. Maddeyi eklemişlerdir. Bu madde'nin antlaşmaya eklenmesi için Ermeni patrikliği , Ermenilerin baskı gördüğünün ve Ermeni nüfusunun yer aldığı bölgelerde imtiyazlara ihtiyaç duyulduğunu öne sürmüştür. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nın 16. maddesi ve 13 Temmuz 1878 Berlin Antlaşması'nın 61. maddeleri gereğince Osmanlı İmparatorluğu, Ermenilerin mevcut olduğu yerlerde Ermeniler açısından gerekli imtiyazları sağlayacak ve Ermeni halkını Kürtler ile Çerkesler'den gelebilecek saldırılara karşı koruyacağını taahüt etmiştir. Bu maddeler'in Osmanlı tarafınca kabul edilmesi üzerine Ermeniler bağımsızlaşma yolunda bir adım daha atmışlardır.[9] Bunun neticesinde, 1878 Berlin Antlaşması sonrası Ermeniler sırasıyla büyük Ermenistan'ı kurmayı amaçlayan örgütler kurmuşlardır. Bu örgütler Kara Haç (Van) , Vatan Savunucuları (Erzurum), Armenekan (Van), Hınçak (Cenevre), Taşnak (Tiflis) örgütleridir.[6] Ayastefanos Antlaşması'nın 16. Maddesi ve Berlin Antlaşması 61. Maddesi'nde yer alan ifadeler şu şekildedir ;

“	Ermenistan’da Rusya’nın taht-ı istilasında bulunub Devlet-i Aliye’ye iadesi lazım gelen mahallerin tahliyesi oralarca devleteynin münasebât-ı hasenesini muzır karışıklıklara mahal verileceğinden, Devlet-i Aliye’ye, Ermenilerin meskun bulunduğu eyaletlerde, menafi’i mahalliyenin icab etdiği ıslahat ve tesisatı bilâ ifâte-i vakt icra etmeyi ve Ermenilerin Kürdlere ve Çerkeslere karşı emniyetlerini istihsal etmeyi taahhüd eder.	„
—Ayastefanos Antlaşması 16. Maddesi

“	Bab-ı Alî, ahalisi Ermeni bulunan eyalatda ihtiyacat-ı mahalliyenin icab etdiği ıslahatı bila-te’hir icra ve Ermenilerin Çerkes ve Kürdlere karşı huzur ve emniyyetlerini temin etmeyi taahhüd eder ve ara sıra bu babda ittihaz duracak tedabiri devletlere tebliğ edeceğinden, düvel-i müşarun ileyhim tedabir-i mezkurenin icrasına nezaret eyleyeceklerdir.	„
—Berlin Antlaşması 61. maddesi

Antlaşmalarda yer alan her iki madde birbirini tekrarlayan ve Ermenilere verilecek olan imtiyazlara yönelik maddelerdir. Ayrıca bu antlaşmalar Rusya tarafından Ermeni konusunu uluslararası bir konu hâline getirmiş ve Osmanlı'nın bölgede sıkıntılı bir sürece girmesine sebebiyet vermiştir.[10]

Bölgede Yaşayan Ermeni Nüfusu

Osmanlı İmparatorluğu içerisinde, Doğu Vilayetleri'ni kapsayan bağımsız bir Ermenistan düşüncesinin mevcudiyeti sırasında bölge nüfusu süregelen bir tartışma mahiyetini almıştır. Doğu Vilayetleri genellikle Kürtler'in ve Ermenler'in ağırlıklı yaşadığı vilayetleri ifade etmekteydi. Ancak Doğu Vilayetleri içerisinde Kürt nüfusu tarih boyunca en büyük nüfus olarak varlığını sürdürmüştür.[11] Bölgede yaşanan Ermeni nüfusu hakkında her ne kadar kesin bir bilgi mevcut olmasa dahi dönemin kaynaklarından edindiğimiz bilgiler dahilinde mevcut Ermeni nüfusunda 1880 yıllarından sonra özellikle Hamidiye Alayları ve Ermeni tehciri nedeni ile yoğun bir düşüş görülmektedir. Ermeni nüfusunda görülen bu önemli düşüş, o dönem içerisinde yaşanan göçlerin ve savaşların bilançosunun ne denli ağır olduğunu göstermektedir.

Marcel Leart'ın 1882 yılında vermiş olduğu veriler[12] 400.000 Van, Ermeni Nüfusu 250.000 Bitlis, Ermeni Nüfusu 150.000 Diyarbakır, Ermeni Nüfusu 280.000 Erzurum, Ermeni Nüfusu 270.000 Elâzığ, Ermeni Nüfusu

Ermeni Patrikhanesi'nin 1900'lü yılların başında vermiş olduğu veriler[12] 215.000 Erzurum, Ermeni Nüfusu 185.000 Van, Ermeni Nüfusu 180.000 Bitlis, Ermeni Nüfusu 168.000 Elâzığ, Ermeni Nüfusu 105.000 Diyarbakır, Ermeni Nüfusu

Cuinet'in, Ermeni nüfusuna dair vermiş olduğu veriler[12] 120.466 Erzurum, Ermeni Nüfusu 79.000 Van, Ermeni Nüfusu 131.390 Bitlis, Ermeni Nüfusu 69.718 Elâzığ, Ermeni Nüfusu 79.129 Diyarbakır, Ermeni Nüfusu

Rus General Mayevsky'in 19.YY. sonlarında vermiş olduğu bilgiler [13] 67.793 Van, Ermeni Nüfusu 114.704 Bitlis, Ermeni Nüfusu 76.070 Elâzığ, Ermeni Nüfusu 55.890 Diyarbakır, Ermeni Nüfusu

Encyclopedia Britanica’nın 1910 yılı verilerine göre[14] 80.398 Van, Ermeni Nüfusu 131.390 Bitlis, Ermeni Nüfusu 79.129 Diyarbakır, Ermeni Nüfusu 134.967 Erzurum, Ermeni Nüfusu

İlk milliyetçi Kürt Hareketleri ve Ermeni İlişkileri (1880-1890 Yılları)

Ortodoks bir Ermeni rahip ve Kürtler

1877-78 Rus-Türk Savaşı'nın ardından Rusya ve Avrupa, Osmanlı'da yaşayan Hristiyan toplulukların daha iyi şartlar içerisinde yaşaması adına Osmanlı'ya baskılar yapıyor ve Hristiyanlara yönelik imtiyazlar yaratmaya çalışıyordu. Bu dönem içerisinde nüfuzu Hakkâri bölgesi ve İran Kürtleri üzerinde etkin olan Kürt kanaat önderi Şeyh Ubeydullah Nehri, İran Hükûmetinin bölge halkı üzerinde gerçekleştirdiği haksızlıklar ve Doğu Anadolu bölgesinde yaratılmak istenen olası bir Ermenistan'a karşı bölgede isyan etti. İsyan öncesinde, Berlin Konferansı sonrası İngiliz konsolosu Captain E. Clayton ve Rus konsolosu Albay K. Gamsaragan, Ermeniler'e sunulması istenen imtiyazları kontrol amaçlı Van'a gelmişlerdir. Konsolosların bölgeye geldiği dönem içerisinde Kürdistan dahilinde birden fazla olay gerçekleşmekteydi. 1880 yılında Hac'dan dönen Şeyh Ubeydullah Nehri, Şemdinli'ye gelerek neredeyse bölge içerisinde yer alan bütün Kürt halkını kendi ruhani liderliği altında toplamaya başladığı göze çarpmaktaydı. Ayrıca Ubeydullah Nehri'nin oluşturmuş olduğu bu mürid topluluğundan bir ordu yaratıp Ermeniler üzerine sefer düzenleyeceği dedikodusu da bölge dahilinde yaygın bir söylem halini almıştı. Bu dedikodular üzerine Süryani Patriarkı Mar Şimon, Van'a gelen konsoloslara haber yollayarak Ubeydullah Nehri'nin içerisinde bulunduğu sefer hazırlığını kendilerine bildirmiştir. Ardından haberi alan Rus konsolos bu bilginin gerçekliğini araştırmak üzere adamlarını görevlendirirken, İngiliz konsolos ise bölgeye gelerek Ubeydullah Nehri ile iletişime geçmek istemiştir. İngiliz konsolosu, Ubeydullah Nehri ile konuşmasında Doğu vilayetlerinde Ermeniler ile Süryani Hristiyanlar'ına verilecek olan imtiyazlardan bahsetmiş ve Osmanlı ile barış içerisinde yaşamalarını dilediklerini ifade etmiştir. Ardından Ubeydullah Nehri'ye bölgede yayılmış olan dedikodulara değinerek Kürtler'in ileri gelenlerinin neden çevresinde toplandığını sormuş ve niyetini öğrenmek istemiştir. Tecrübeli bir din adamı ve siyasi bir kişiliğe sahip olan Ubeydullah Nehri ise kendilerinin Sultana bağlı olduklarını dile getirerek herhangi bir isyan hazırlığı içerisinde olmadıklarını, Kürt ileri gelenlerinin Hac dönüşü kendisini ziyarete geldiğini ifade etmiştir. Bunun üzerine İngiliz konsolos Ubeydullah Nehri'nin ifadelerinden ikna olmuş ve Van'a dönmek üzere yola koyulmuştur. Ancak yolda Çölemerik'te bulunan Süryani Başpiskoposu ile görüşmesi ardından başpiskopos, Şeyh'in niyeti hakkında kendisini uyarmış ve konsolos durumu İstanbul'daki elçiliğe bildirmek üzere rotasını İstanbul'a çevirmiştir. Şeyh Ubeydullah ise hızla çevresindeki Kürt ileri gelenlerine isyan haberini yayıyor ve İsyanın alt yapısı için büyük bir çaba harcıyordu.[15] Ubeydullah Nehri hazırlıklarını bitirdikten sonra bir mektup ile isyanı İngiltere'ye bildirmiş ve İran ile Ermeniler'e verilecek imtiyazlar aleyhine bölgede büyük çapta bir isyan başlatmıştır.[16] Bölgede yaşanan dini alt yapı ile gelişen isyan Kürt-İran çatışmasının ardından kendini Kürt milliyetçiliğine bırakmıştır. Şeyh Ubeydullah bu isyan girişiminde, bağımsız Ermenistan girişimini önlemeye çalışırken bir yandan da bağımsız Kürdistan adına hareket etmeye başlamıştır.[17] Şeyh Ubeydullah Hareketinin milliyetçiliğe dönüşmesi, Ubeydullah Nehri'nin Dr.Cocharan'a gönderdiği 5 Ekim 1880 tarihli mektubunda [18] apaçık gözükmektedir. Ubeydullah Nehri içinde bulunduğu milliyetçilik duyguları ile yazdığı mektubun bir kısmı şu şekildedir;

“	500.000 aileden daha fazla olan Kürt milleti ayrı insanlardır. Dinleri farklıdır ve yasaları ve gelenekleri kesindir…. İster Türk ister Fars olsun Kürdistan‟ın yöneticileri hepsi birleşmiş ve bu iki hükûmetle sorunların bu yolla çözülemeyeceğinden hem fikirler….Biz de ayrı bir milletiz.İşlerin kendi elimizde olmasını isteriz. Kendi suçlularımızın cezalandırılmasında güçlü ve bağımsız olabilir ve diğer milletler gibi ayrıcalıklarımız olsun…	„
—Ubeydullah Nehri'nin, Dr.Cochran’a gönderdiği 5 Ekim 1880 tarihli mektubu.

Bu mektupta dikkat edilmesi bir önemli kısım da Ubeydullah Nehri'nin şu ifadesidir; "Diğer milletler gibi ayrıcalıklarımız olsun.." bu cümleden bölgede Ermeniler'e verilen ayrıcalıklardan ötürü duyulan rahatsızlık ve Kürtler'in çoğunlukta olduğu bir bölgede dahi arka planda kalmış olması sebebiyle bir hoşnutsuzluk mevcuttur. Bu dönemde Kürtler, Avrupa destekli Ermenilerin, Kürt nüfusunun bulunduğu bölgeleri içerecek bağımsız bir Ermenistan'dan ötürü tedirginlik içerisine girmişlerdir.[19] Dönemin milliyetçilik akımının Ermenilere yönelik gerginliklerine rağmen Şeyh Ubeydullah, adamlarına İran'ı işgal etmeye başladıklarında Ermenilere zarar vermemelerini emretmiş ve bunu güvence altına alabilmek için, bir fetva yayınlayarak kesinlikle herhangi bir Ermeni'nin dahi zarar görmeyeceğine kadar birçok kuralı hakimiyeti altındaki Kürtler'e tembihlemiştir. Şeyh Ubeydullah'ın bu fetvayı yayınlaması ve ordusuna Ermeniler'e zarar verilmemesini tembihlemesinin altında yatan sebep, başlattığı isyanın Bâb-ı Âli tarafından, bölgedeki Ermeni ve Nesturilerin nüfusunu katletmek için bir bahane olarak kullanılmak istendiğinin farkında olmasıydı. Bununla ilgili olarak, 1880 yılında Şemdinli'de bir konuşma yaptı ve konuşmasında şunlara yer verdi: "Şimdiye kadar Bâb-ı Âli Kürtleri her desteklediğinde, Anadolu'daki Hristiyan unsurlarına karşı koyma arzusu nedeniyle bunu gerçekleştirmiştir ve Ermeniler burada ortadan kaldırılırsa, Kürtler de aynı şekilde Türk hükûmeti için önemlerini kaybedecek ve sıra bizlere gelecektir. " Eleşkirt'in Kürt Şeyhine yazdığı bir mektupta Şeyh Ubeydullah, Ermenileri, Farslardan ve Türklerden çok daha fazla sevdiğini belirtmekteydi. Başarısızlığa rağmen, ayaklanma Ermeni nüfusu ile Grigor Artsruni arasında sempati yarattı ve şöyle devam etti: "Ermenistan'ın Ermeni, Nesturi ve Kürt nüfusunun nihayetinde Ermenistan'ın sakinleri olduğunu ve aynı ilgi alanlarına sahip olduklarını anlamaya başlamış ve Osmanlı'nın baskısının hepsini eşit derecede rahatsız ettiğini görmüşlerdir. Ayrıca bu dönem içerisinde Muş, Bitlis, Kiğı ve Eleşkirt'in karma şehirlerinde Ermeniler tarafından Kürt okulları açıldı. Kürt nüfusun bulunduğu bölgelerde ise Ermeni okulları açma girişimleri yapılmıştır. Bu hareketin sebebi Ermeni aydınlar arasında Kürtlerin Osmanlı İmparatorluğu ile birleşmesini önlemek ve Kürtlerin dönemin politik olaylarında yer alması gerektiğine olan inançtı. Bunun üzerine Sosyal Demokrat Hınçak Partisi ve Taşnaklar da Kürtlerle işbirliği çağrısında bulunmuşlardır.[20] 1890'lı yıllarda ise Bedirhaniler yani Botan Emirleri'nin soyuna mensup olan ünlü Kürt Emir'i Bedirhan Bey'in ailesi, Kürt milliyetçiliğinin savunuculuğunu üstlenmiş ve Osmanlı Hükûmeti aleyhine Rus yetkilileri ile görüşmeler yapmışlardır. Kürt milliyetçi ideolojisinin temel yapı taşlarından olan bu aile 1898 yılında Kahire'de "Kürdistan" adlı gazeteyi çıkarmış ve bu dönem içerisinde önemli derecede milliyetçilik faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Kürdistan gazetesinin editörleri yine bu aileye mensup olan Mithat Bedirhan, Abdurrahman Bedirhan ve Süreyya Bedirhan'dır. Bedirhaniler'in dönemin Kürt Halkı üzerinde uyandırmaya çalışılan Kürt milliyetçiliği etkin olarak amacına ulaşamamış olsa dahi bir süre daha gazete basımı devam etmiştir. Özellikle Abdurrahman Bedirhan, Ermeniler ile Kürtler için ilk iletişime geçen isimdir.[21] Abdurrahman Bedirhan'ın, Ermeniler ile olan iyi ilişkilerini dönemin Ermeni gazeteleri olan Hınçak ve Troşak gazetelerinde görmek mümkündür. Bölgedeki olaylardan sonra özellikle de Sason olaylarından sonra Ermeniler, Kürtler'in güvenini tekrardan kazanabilmek adına büyük bir çaba göstermişlerdir. Louise Nalbandian’ın Varandian'dan aktardığı ifadelerden Ermeniler'in çabasını görmek mümkündür;

“	...özellikle Sasun olaylarından sonra Taşnaksutyun ve Hınçak örgütleri özellikle Kürtlerin güvenlerini kazanmaya yönelik özel çabalara girişirler. Taşnaksutyun bu amaçla Yerzenkatsi Keri (Ruben Shishmanian) adlı yüksek rütbeli bir üyesini Van, Muş ve Dersim bölgelerindeki Kürt aşiretleri arasına göndermişti. Aynı çalışmaları Avrupa’da da yürüten bu örgütler, o sırada Cenova’da yaşayan Abdurrahman Bedirhan’ın güvenini sağlamayı başarmışlardı	„
—Louise Nalbandian

Ayrıca yayınlanan "Kürdistan" gazetesi içerisinde Kürt halkı ile Ermeni Halkı'nın birlik içerisinde hareket etmesine yönelik bildirilere de yer verilmiştir. Bunun üzerine bu dönem içerisinde Taşnaklar ile iyi ilişkiler içerisine girdikleri de bilinmektedir.

Hamidiye Dönemi (1891-1894)

Hamidiye askeri, binbaşı .

Berlin Antlaşmasının 61. Maddesi gereğince Babıâli’nin yapılması beklenen reformlara net ve aydınlatıcı bir yaklaşım içerisinde olmaması şikayetlere sebebiyet veriyordu. Avrupalı Devletler, Osmanlı hükûmetini Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Ermenileri, Müslüman nüfustan az göstererek Berlin Antlaşması'nın 61. maddesini kısıtlamak ile suçluyordu. Bunların haricinde Avrupalı Devletler, Babıâli’nin Kürtler'e ve Ermenilere aynı reformaları sunmak istemesini uygun görmüydu. Ermeniler'e özgü bu reformların Kürtler üzerinde uygulanmamasını savunuyor ve Kürtler'e özgü bir yönetim biçiminin hayata geçmesini istiyorlardı.[22] Kürtler, yine bu dönem içerisinde Ermeniler'e verilecek olan reformlara yönelik benzer talepler de bulunmaktaydılar. Bu dönem içerisinde özellikle Kürtçü bir aydın olarak ön plana çıkan Şükrü Mehmet Sekban, Kürtler'in Doğu Vilayetleri içerisinde talep ettiği reformları şu şekilde dile getirmiştir;

“	Hepimiz altı doğu vilayetinde bir reform yapılması hususunda mutabık idik. İşte istedikleri reform: Muktedir ve namuslu valiler tayin edilmesi, birkaç ana yol inşası,adaletin iyi bir şekilde uygulanması için mahkemelerin yeniden ele alınması.	„
—Mehmet Şükrü Sekban, Kürt Meselesi, Ankara 1979, s.28.

Kürtler'in reform taleplerinin karşılık bulmaması, Ermeniler'e bölgede ayrıcalık sunulması gibi nedenlerden ötürü Kürtler arasında Ermeni karşıtlığı hızla baş göstermeye başlamıştır. Bu dönemde Kürtler de kendi aralarında örgütleşmeye başlamış ve Kürt birliği gibi milliyetçi söylemler yaygınlaşmıştır. Yine bu dönem içerisinde Kürt Aşiretleri, Ermeni köylerine baskınlar düzenlemiş ve zorla Ermeni halkından vergi almıştır. Yaşanan bu gerginlikler neticesinde Kürt-Ermeni ilişkileri olumsuz etkilenmiş, özellikle 93 Harbi sonrası Kürt-Ermeni ilişkilerinde büyük oranda şiddet artışları görünmüştür. Kürtler'in yapmış olduğu bu saldır ve Kürt- Ermeni ilişkileri dahilinde yaşanan şiddete, Kürt asıllı Erzurum Valisi Hakkı Paşa'nın bilerek engel olmadığı öne sürülmüştür.[23] Tüm bu yaşananlar bölgede idari yapının bozulmasına ve Kürt aşiretleri'nin bölgede kontrol edilememesine sebebiyet veriyordu. II. Abdülhamit ise genellikle merkezi otokrat bir yönetim sağlamak istiyor ve Ermeniler'e sunulması gereken reformların uygulanmasını da hayata sokmuyordu. Ermenilere uygulanması gereken reformların ana sebebi ise Sultan Abdülhamit'in, Vilayet-i Sitte ve Anadolu’yu Müslümanlığın son kalesi olarak elinde tutmak istemesiydi.[24] Tüm bu gerginlikler'in yaşandığı dönem dahilinde Müşir Zeki Paşa’nın, Sultan Abdulhamit'e sunduğu önergesi ile Kürt Aşiretler'inden faydalanılarak oluşturulacak askerî birlikler'in projesi kabul görmüştür. IV. Ordu kumandanı Müşir Zeki Paşa, Anadolu Islahat-ı Umumiye Müfettişi Mehmet Şakir Paşa, Teftiş-i Askeri Komisyon Üyesi Miralay İbrahim Bey öncülüğünde kısa bir süre içerisinde kurulacak olan bu alaylar'ın teşkilatlandırılması gerçekleştirilmiştir. Sultan Abdülhamit, kayınbiraderi olan Müşir Zeki Paşa'nın[25] Böylelikle resmî olarak 1891 yılında Osmanlı padişahı II. Abdülhamit'in Doğu Anadolu Bölgesi'nde oluşturduğu Hamidiye Alayları genellikle Sünni Kürtler'den oluşan hafif süvari birlikleri olarak tarihte yerini almıştır.[26][27] Fakat başta Sünni Kürtler'den oluşan bu birlikler daha sonra Doğu Anadolu'da yaşayan azınlıklardan Çerkesleri [28][29], Türkleri[30][31], Türkmenleri[32] ve Yörükleri[33] de kapsamıştır. Ermenilerin 13 Haziran 1878'de Berlin Konferansı'na "Ermenistan'a ilişkin Proje" sunması ve bu projenin olumlu karşılanmasından sonra Osmanlı Devleti sınırları içindeki terör ve katliam eylemleri hızlanmıştır. Bunun üzerine Ermeni Hınçak ve Taşnak örgütleri düzenli ordu hâline dönüşmüştür. Rusya ise bu dönemde "Şark Vilayetleri"ne yönelik emellerini açıkça ifade etmektedir. Rusya bu yaşananlar üzerine hızla işgal hazırlıklarına başlamıştı. II.Abdülhamit, doğu meselesi adı altında, Avrupalı devletler tarafından istenilen reformların, Hristiyan tebaa için önce özerklik sonra ise bağımsızlığın; Osmanlı Devleti için de zayıflama ve parçalanma anlamına geldiğini düşünmekteydi. Bölgede "asayişin temini, Ermeni şaki ve katillerin tedip edilmesi ve Rus işgaline karşı" halktan silahlı güçler oluşturmayı kararlaştırmış ve bu sebeple, 1890 yılı sonrasında Doğu Anadolu'da bir Ermenistan devletinin kuruluşunu engellemek amacıyla Hamidiye Alayları'nın kurulmasını sağlamıştır.[34] 20. yüzyılın başlarında Ermenilerin çoğu, Türk mütesellimleri tarafından sömürülen ve ezilen köylülerdi. Rus yardımcı konsolosu Tumanskii'ye göre, Ermeni köylüler bir Türk mütesellimine bağlı köleler olarak muamele görmekteydiler.[35] Ermeni-Kürt işbirliğinden korkan Osmanlı İmparatorluğu, Kürtleri kendisine bağlamak ve Ermeni yönetiminin herhangi bir bağımsızlık girişimini önlemek için bir araç olarak kullanmıştır. Kürtler'i, Rusya'ya karşı güçlü bir kalkan özellikle de Ermeniler'in bağımsızlık hareketine yönelik kullanmak amacıyla böyle bir projeye girişmiştir.[36] Ayrıca Hamidiye Alayları'nın kurulmasındaki bir başka amaç ise bölgede kontrol edilemeyen Kürt aşiretlerine unvanlar vererek Devlet'e bağlanmalarını sağlamak ve aşiret isyanlarını önlemek olmuştur. Osmanlı askerî idaresi zorunlu asker alımı nedeniyle birçok Kürt'ü isyan etmeye zorlarken kurulan Hamidiye Alayları içerisinde (özellikle Murat nehrinin Kürtleri), Mazrik aşireti gibi bazı aşiretler süvari içinde yer almayı seçmişlerdir. Daha sonra Rus konsolos Ivanov, yazılarında Türklerin, kabile kavgalarını kışkırtarak ya da kış aylarında dağlardan ovalara inen Kürt kamplarına saldırarak süvarilere katılmayan Kürtlere baskı kurduğunu ve ezdiğini ifade etmiştir.[37] Hamidiye Alayları, Kürtler'in büyük çoğunluğunun Halifeye bağlılığını sağlamış ve doğu vilayetleri içerisinde Rus ve Ermeni tehditlerine karşı güçlü bir kalkan olarak görev yapmıştır.[38] 1891 senesine gelindiğinde Doğu Vilayetlerinde, her biri bin iki yüz atlıdan oluşan 36 adet Hamidiye Alayı kurulmuştur. Her alayın başında, alayın mensup olduğu aşiretin reisi, iki binbaşı, dört yüzbaşı ve sekiz mülazım bulunmaktaydı. Aşiretlere ait silahların birçoğu devlete karşı isyanlar da kullandıkları silahlardan oluştururken devlet tarafından kendilerine sağlanan silahlar da mevcuttu.[39] Hamidiye alaylarına mensup oluşturulan Kürt birlikleri, Aşiret reisleri ve adamlarından oluşturulmuş ve kırsal bölgelerde asayişi sağlamak adına silahlandırılmışlardı. Ayrıca Hamidiye Alaylarına mensup aşiret reislerine kendileri hakkında yapılacak olan şikayetlerden endişe duymaması söylendiğinden hem kendi aşiretleri dahilinde hem de bölgedeki rakip aşiretler karşısında kendilerini muazzam bir güce sahip olduklarını hissetmişlerdir. Hamidiye alaylarına tanınan imtiyazlar 1894 yılına gelindiğinde birçok Ermeni ve Kürt'ün bu alaylar tarafınca zarar görmesine sebebiyet vermiştir.[40] Başta Sultan Abdülhamit'e sadık bu alaylar sonraları merkezi otoriteye de karşı gelmeye başlamış ve Ermeni ile rakip Kürt Aşiretlere saldırmaları ile ön plana çıkmışlardır.[41] Dönemin Rus Büyükelçisi İ.A. Zinoviev bu konu hakkında şunları ifade etmiştir;[42]

“	Kürt aşiret reisleri askeri rütbeler alınca, kendilerini Anadolu’nun mutlak efendileri sandılar. Daha sonra önceleri Ermeniler ardından ise Müslümanlar için de bir felaket halini aldılar...	„
—İ.A. Zinoviev

Bu ifadeler dahilinde Hamidiye saldırılarında sadece Ermeniler değil Kürtler de büyük çapta zararlar görmüştür. Hamidiye Alayları içerisinde yer alan Kürt aşiretleri kendilerine sunulan avantajları bölgedeki Ermeni ve Kürt halkı üzerinde otorite kurmak için kullanmış ve bölgede bir süre sonra büyük kayıpların yaşanmasına sebep olmuşlardır. Bu vaziyet Kürtler'in özellikle Ermeniler ile olan ilişkilerinde büyük ölçüde olumsuz etki yaratmıştır. Birçok Kürt, Ermeniler arasında İslamiyeti yaymayı cihad niteliğinde algılamış ve aşiretler ile devlet nezdinde saygı göreceklerini düşünmüşlerdir. Özellikle Kürtler arasında o dönemde "Fermana Ermeniyan" olarak adlandırılan bu durumu birçok yabancı kaynaklardan da örnekleyebiliriz. Bilal Şimşir'in İngiliz belgelerinden aktardığı kadarıyla Diyarbakır'da yaşayan Ömerli Aşiretinden bir şahısın, Ermeniler tarafından öldürülmesi üzerine aşiret mensupları Ermeni köyüne gelerek Ermeniler'e adam öldürme suçu üzerine üç şart sunarlar. Bunlar; Ermeniler'in 25.000 kuruş ödemeler, dört Ermeni kızının Ömerli aşiretine verilmesi ya da Ermeniler'in İslam dinini kabul etmeleridir.[43] Alman kaynaklarında ise 1894-1896 yılları içinde Kürtler'in 2493 köye zorla İslam dinini kabul ettirdikleri, 456 kiliseyi yıktıkları ve 649 kiliseyi de camiye çevirdikleri yönünde bilgiler yer almaktadır.[44] Bu örnekler dahilinde görüldüğü üzere Hamidiye alaylarının büyük çoğunluğunun Kürtler'den oluşması Kürt-Ermeni ilişkilerini büyük çapta sarsmıştır. 19. yüzyılın başlarından başlayıp devam etmekte olan arazi kavgaları,baskınlar ve yağmalamalar daha da artmaya başlamıştır. Yerleşik Kürtler, Ermeniler ile iyi ilişkiler geçinirken aksine göçebe Kürtler ve Hamidiye alaylarına mensup aşiretler Ermeniler ile sürekli bir mücadele içerisinde bulunmuşlardır. Hamidiye Alaylarında yer alan aşiretler ve birlikleri;[45]

Sıra	Aşiret	Yeri	Süvari	Piyade	Toplam
1	Sipkan	Tutak	400	250	650
2	Sipkan	Hosuna	400	175	575
3	Sipkan	Cemal Verdi	400	225	625
4	Zilan	Toprakkale	250	360	610
5	Zilan	Karakilise	450	250	700
6	Karapapaklar ve Kürtler	Eleşkirt ve Karakilise	400	150	650
7	Karapapaklar ve Kürtler	Tulak - Kalakilise	300	200	500
8	Keşvan	Hasankale	200	175	475
9	Şapikan ve Badayan	Kızıldiz	250	325	575
10	Taşkesen, Diyadin	Kasatkanlı	198	350	548
11	Mikaili	Karakilise, Diyadin	175	325	500
12	Hamdiki, Başımi, Hal Hesini	Karakilise, Diyadin	225	350	525
13	Haydaran	Bergiri Muradiye	200	318	518
14	Haydaran	Bergiri Muradiye	175	350	525
15	Şevli	Van, Timar	200	350	550
16	Kalıkan, Livi	Erciş	255	270	525
17	Mukuri	Saray	215	315	530
18	Takarı	Zermaniz, Saray	300	380	680
19	Milli, Şemsiki	Saray	225	425	650
20	Şkeftka	Eblak	327	213	540
21	Adaman, Zilan, Hecidıran	Erciş	250	275	525
22	Haydaran	Erciş	175	350	525
23	Haydaran	Adilcevaz	200	350	550
24	Heydaran	Erciş	175	350	525
25	Marhoran	Adilcevaz	250	300	550
26	Hasenan	Hınıs (Kumdeban)	335	205	540
27	Hasenan	Malazgirt	340	200	540
28	Hasenan	Malazgirt (Diknuk, Dinbut)	304	230	534
29	Hasenan	Moranköyü	310	230	540
30	Hasenan	Bullanık	308	232	540
31	Cibran	Gümgüm	308	232	540
32	Cibran	Hınıs	310	235	545
33	Cibran	Varto	315	330	545
34	Zirkan	Tekman	300	250	550
35	Zirkan	Söylemez	375	500	875
36	Cibran	Kiği	285	265	550
37	Celali	Bayezit (Örtülü kışlağı)	305	370	540
38	Celali	Bayezit (Şeyhlu kışlağı)	300	240	540
39	Takori	Mahmudiye (Saray)	305	301	606
40	Kafkasya muhacirleri	Sivas	275	500	775
41	Milli	Mardin	275	265	540
42	Milli	Siverek	255	375	630
43	Milli	Siverek	303	247	550
44	Karakeçili	Siverek	305	225	530
45	Kikan	Res ül Eyn, Mardin	350	270	620
46	Tay (Arap)	Nusaybin	445	185	630
47	Karakeçili	Siverek	310	230	540
48	Miran	Cezire	335	205	540
49	Miran	Cezire	308	232	540
50	Ertoşi	Başkale,Norduz	375	300	625
51	Kays	Urfa	450	200	650
52	Kays	Harran	400	150	550
53	Berazı	Urfa	250	300	550
54	Berazı	Urfa	300	300	600
55	Berazı	Urfa	275	300	575
56	Gevdan	Hakkâri	200	300	500
57	Şadili	Hasankale	300	250	550
58	Adaman	Erciş	200	350	550
59	Pinyanişi	Hakkâri	150	400	550
60	Şidan	Hakkâri	350	300	650
61	Kasıkan	Söylemez	250	300	550
62	Kiki	Harran	250	350	600
63	Milli	Viranşehir	550	250	800
64	Milli	Viranşehir	600	225	825
65	Belideyi	Erciş, Patnos, Malazgirt	250	200	450
*	Toplam	*	19306	18410	37581

Kürt Musa Bey Olayı

1883 Yılında Amerika ve İngiliz hükûmetleri tarafından verilen nota ile tarihe "Kürt Musa Bey olayı" olarak geçen bu olay, Bitlis vilayeti içerisinde saldırıya uğrayan misyonerlere dayanmaktadır. Asıl adı Musa Suphi olan Musa Bey, 1853 yılında Muş'un, Huyut kazasında yer alan Cinyar köyünde doğmuştur.[46] Mutki Aşireti reisi olan Musa Bey, bölgenin köklü ailelerinden birine mensup olup bölgede geniş topraklara sahip ve yöre halkı tarafından saygı gören bir kişiliktir. Musa Bey, 1883 yılında bölgeye gelen misyonerlere yönelik saldırılar ile suçlanmış ancak olaylar dahilinde bir suçu olmadığı ispatlanmasına rağmen Amerikan ve İngiliz yetkilileri cezalandırılması için Osmanlı Hariciye Nezaretine baskı uygulamışlardır. Dr. Reynolds ve Knapp adındaki Amerikalı misyonerlerin uğradığı soygun girişiminin ardından Amerikalı yetkililer olayı Osmanlı'dan tazminat talep etme noktasına kadar sürdürmüşlerdir.[47] Ardından Bitlis'te bir Ermeni'nin evinde ölü bulunması üzerine Musa Bey ve Kürtler tekrar hedef alınmış ve bu olaylara İngiltere tarafından bir Ermeni propagandasına dönüştürülmüştür.[48] Ermeniler'in ve Batılı Devletlerin yoğun propagandası üzerine Osmanlı Hükûmeti, Musa Bey'i gözetim altında tutmak için iki yıl Muş ve bir yıl Bitlis olmak üzere iskana zorlamıştır.[49] Soygun,cinayet, ırz düşmanlığı gibi suçlamalar ile karşı karşıya kalan Musa Bey'in[50] mahkemelerde en dikkat çeken olay Ermeni bir Papazın yeğenini kaçırma olayıdır. Mahkemeye yansıyan suçlamalar dahilinde Musa Bey'in, Gülizar isimli Ermeni Papaz'ın yeğenini kaçırıp ırzına geçtikten sonra kardeşi ile evlenmeye zorladığı ifade edilmiştir.[51] Ayrıca kızın bunu kabul etmemesi üzerine Musa Bey tarafından darp edilerek bir gözünü kaybettiği de mahkemelerde dile getirilmiştir.[51] Bu yaşananlarla ilgisi olmadığı görülen Musa Bey suçsuz görülmüş ve beraat etmiştir. Ardından Musa Bey'in, Ermenileri isyana hazırlayan Bagos Natyan adlı rahibi devlet aleyhine hazırlanmış bir takım zararlı evraklar ile yakalayıp Muş Mutasarrıflığına teslim etmesi üzerine "Musa Bey olayı" 1889 yılında yeniden gündeme gelmiştir. Bagos Natyan'ı Muş Mutasarrıflığına teslim etmesi üzerine Musa Bey'in aleyhinde büyük bir propaganda başlatılmıştır. Musa Bey, hakkındaki suçlamalardan ötürü yargılanıp beraat etmesine rağmen İngiliz elçiliğinin müdahaleleri ve Avrupa'da hakkında yaratılan olumsuz imajdan sıyrılamamıştır. Ermeni düşmanı olarak nitelendirilen Musa Bey üzerinden Avrupa basınında Kürtler katil olarak gösterilmiştir.[52] Musa Bey olayı, Ermeni örgütlerinin Avrupadaki uzantılarının birer aracı olarak işlev görmüş ve Ermeniler'in Osmanlı'ya karşı Avrupalı devletlerin desteğini sağlamak için bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır.[53] Bu olayları abartarak Avrupa'nın desteğini elde etmek isteyen Ermeniler amaçlarına ulaşamamış ve çeşitli iller de silahlı olaylar başlatmışlardır.[54] Bu isyanlar Muş, Kahramanmaraş, Kayseri, Diyarbakır, Malatya, Şanlıurfa, Yozgat, Erzurum, Erzincan, Bitlis, Harput, Arapgir, Sivas gibi iller başta olmak üzere yirmi beşe yakın ilde patlak vermiştir.[55] Musa Bey’in hakkındaki suçlamalardan berat etmesi üzerine İngiltere sefareti, Adliye Nazırı Cevdet Paşa’ya muhtıra göndererek gereğinin yapılmasını istemiş ve sonuçlara itiraz etmiştir. Bölgede yaşanan Ermeni olayları, Ermeni-Kürt ilişkilerine olumsuz yansımış ilişkilerin daha da gerginleşmesine sebebiyet vermiştir. Kürtler için Ermeniler'e tanınacak özerkliğin ardından bölgede kurulacak bağımsız bir Ermenistan endişesini arttırmıştır. Karşılıklı faili meçhul cinayetler işlenmiş ve iki halk için de büyük çapta olumsuzluklar yaşanmıştır.[56] Avrupa basınının ve İngiltere'nin, Osmanlı üzerindeki baskıları sonucu Musa Bey yeniden yargılanmış ve beraat etmiştir.[57] Ancak Musa Bey, Avrupa Basını ve İngiltere'nin baskılarını dindirmek için daha sonra Medine'ye sürgün edilmiştir.[58]

Birinci Sason İsyanı

Sason günümüzde Batman iline bağlı bir ilçe olmakla beraber Diyarbakır ile Muş arasında kalan dağlık bir bölgedir.[59] İsyan birçok eserde "Sason isyanı" olarak anılsa dahi bazı kaynaklarda "Talori İsyanı" olarak da geçmektedir. Bazı kaynaklarda Talori İsyanı denmesinin sebebi isyanın Sason'a bağlı Talori vadisinde başlamasından ötürüdür. Talori Vadisi ise Sason ile Muş arasında dağlarla çevrili geniş bir vadidir. Ayrıca bu vadi Silvan'lı Bekran aşireti'nin yaz aylarında yayla olarak kullandığı bir yerleşim yeridir. 1875 yıllarında bölgede üç Ermeni köyü mevcutken zamanla köy sayısı on dörde çıkmış ve bölgede Ermeni nüfusunda hızlı bir artış yaşanmıştır.[59] Hızla artan Ermeni nüfusu, Bekranlılar'ın bölgeden çıkmasını istiyor ve bölge aşiretleri ile manastır rahiplerinin desteklerini alarak kendilerinden şikayetçi oluyorlardı.Nitekim bölgede Ermeniler ile Kürtler arasında uzun süredir bir ihtilaf sürüyordu. Ermeniler emniyetlerini sağlamak adına Kürtler'e her yıl vermeleri gereken geleneksel haracı aşiret reislerine vermiyor ve Kürt aşiretlerine karşı direniyorlardı. Osmanlı Devleti ise Kürt aşiretlerini bir Ermeni kalesi olarak görülen Sason'a yönlendirerek direnen Ermenileri kontrol altında tutmak istemekteydi. Bunun üzerine İstanbul Kumkapı Olayın'dan sonra olayın sorumlularından Damadyan isimli Ermeni 1891 senesinde Sason'a gelerek yerli Ermeni halkı örgütlemeye yönelik girişimlerde bulunmuştur.[60] "Damadyan Çetesi" adıyla Sason dahilinde kurulan çete Sason'da yaşayan Kürtler'e yönelik saldırılar düzenlemiştir.[61] Çete lideri Damadyan'ın yakalanmasının ardından 1894'te Ermeni Taşnak örgütü , Sason halkının kendilerini Hamidiye tasfiyelerine karşı savunmasına yardımcı olmak için yerel nüfusa silah sağlayarak bölgedeki gerginliklerden yararlanmış ve Talori vadisinde birinci Sason isyanını başlatmıştır.[62] Ardından Damadyan'ın yakalanması üzerine isyancılar Hınçak cemiyeti üyesi olan Hamparsun Boyacıyan önderliğinde, Sason Talori’de kanlı eylemler gerçekleştirmiş ve Hınçaklar, Zadyan ile Behran aşiretlerine saldırarak yağmacılığa başlamışlardır.[63] Boyacıyan'ın Sason bölgesinde halkı kışkırtarak yaptığı propagandalara dair II.Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük güçler sempozyumunda şu ifadeler yer almıştır:

W. L. Sachtleben tarafından Kasım 1895'te çekilen ve Erzurum'da öldürülen Ermenileri gösteren fotoğraf.[64]

“	Boyacıyan yaptığı propagandada; “Avrupa’dan geldiğini, isyan ettikleri takdirde,Avrupa devletlerinin müdahale ederek bir Ermeni devleti kurabileceklerini” söyleyerek bölge halkını ayaklanmaya teşvik etmiştir.	„
—II.Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük güçler sempozyumu

1894'te özerklik için mücadele adı altında Kürtler'e gerçekleştirilen saldırılar Osmanlı Birlikleri ve Zilan Şeyhi'nin de arasında bulunduğu Kürt aşiretlerinin saldırılara cevap vermesi ile beraber 1894 yılında binlerce Ermeni'nin hayatını kaybetmesine sebebiyet verdi.[65] Sason'a gelen vergi memurlarının Ermeni çete üyeleri tarafından darp edilmesi ve bölgede Kürtler ve Ermeniler arasında yaşanan şiddetli çatışmalar üzerine Dördüncü Ordu Kolordusu'nun katıldığı Bitlis ve Muş İlleri'nden Hamidiye alayları ve Osmanlı düzenli birlikleri, Sason çevresindeki Ermeni bölgelerine gönderildi. Ardından, 18 Ağustos'tan 10 Eylül'e kadar 23 günlük bir operasyona başlandı. Bu harekât dahilinde en az 8.000 Ermeni öldü.[66] Hamparsun Boyacıyan bölgede Bekran aşiretinin çıkarılması yönünde halkı kışkırtarak Kürtler ile Ermeniler arasında çatışmalara sebebiyet vermiş ve Avrupalı devletler'in dikkatini çekmek istemiştir. Boyacıyan, üç bin Ermeni'yi harekete geçirmekle de bu amacını sağlamıştır. 23 Ağustos 1894 senesinde isyan hareketinin lideri Hamparsun Boyacıyan'ın tutuklanması üzerine isyan son bulmuştur. Boyacıyan mahkemede yargılanması neticesinde idama mahkûm edilmiş ancak Avrupalı devletlerin müdahil olması ile cezası Trablusgarp'ta ömür boyu hapis cezasına çevrilmiştir.[67] Fakat Boyacıyan, dokuz yılın ardından firar etmiş ve yeniden komite faaliyetleri içerisine girmiştir.[67] 1894 yılı gerçekleşen Sason isyanı Avrupa komuoyunda büyük bir yankı uyandırmış ardından bu isyan üzerine içinde Fransız temsilcisi Vilbert, Rus temsilcisi Jevasky, İngiliz temsilcisi Shipley, Şefik Bey, Ömer Bey, Celalettin Bey ve Mecit Bey'in yer aldığı Uluslararası Tahkikat komisyonu kurulmuştur.[68] Kurulan komisyonca 20 Temmuz 1895 senesinde Ermeniler'in masum olmadığına dair hazırlanan raporda; Tahkikat komisyonunun yedi ay süren incelemesi neticesinde olayları Ermenilerin başlattığı ve elde ettikleri silahlar ile olayı bastırmak adına bölgeye gelen güvenlik güçlerine saldırdıkları beyan edilmiştir.[69]

Van İsyanı (1896)

Van isyanında Ermeni savunma hatları ve Ermeni isyancılar.

Kazım Karabekir'e göre 1895 senesinde Van dahilinde Ermeni - Kürt ilişkilerinin çok iyi seyrettiğini ancak aynı senenin sonunda Ermeni komiteciler tarafından Kürtler'in Ermeniler'e karşı kışkırtılması neticesinde ilişkiler tam aksi yönde gelişmiştir.[70] 1895 senesinin sonlarına doğru Ermeni komiteciler, Van vilayetinde güçlü bir oluşum içerisine girmiş ve Kafkasya ile İran'dan yüklü miktarlarda silah ve cephanelik getirmişlerdir. Ayrıca Hınçak grubunun Taşnak grubu ile birleşmesi neticesinde komiteler arasındaki anlaşmazlıklar giderilmiştir. Ardından isyana öncülük edecek ve isyan hazırlıklarını tamamlamak üzere içlerinde Amerikan, Rus ve Bulgar uyrukluların da olduğu komite üyeleri Rusya ve İran'dan Van bölgesine gelerek isyan hazırlıklarına başlamışlardır.[71] Aynı sene içerisinde komiteciler tarafından yöre halkı arasında husumetler yaratılıyor veyahut askerlere saldırılar düzenleniyordu.[72] Bölgede komiteler tarafından bir isyan girişimi olduğunu fark eden Osmanlı Devleti, bölgeye Sadettin Paşa'yı göndererek bölgede yaratılmak istenen husumetlerin giderilmesini amaçlamıştır. Bölgede yaşanan husumetleri giderebilmek için Sadettin Paşa, Ermeni ile Kürt köylerini dolaşmış ve İstanbul'a gelişmeleri telgrafla rapor etmiştir.[73] Ancak Osmanli İdaresinin tüm çabalarına rağmen Ermeniler ile Kürtler arasındaki gerginlikler önlenememiş ve Kürtler'den oluşan Hamidiye alayları Ermeniler üzerine saldıralar gerçekleştirmiştir. Uzun süredir isyan hazırlığında bulunan Ermeni Komite üyeleri 5 Haziran 1896 yılında Van'da Hamidiye alaylarının Van ilindeki Ermenilere saldırmak üzere iken isyanı gerçekleştirdiler. Ermeni komite üyeleri Van'daki Ermeniler'in Hamidiye alaylarına karşı kendilerini savunabilmesi için tüm Ermenileri silahlarla donatmışlardı. Ateşli silahlar ile donatılmış Ermeniler, Kürtler'e karşılık vermiş ve saldırı sonrasında sivil zayiatı önlemişlerdir.[74] Ermeni ihtilal kuvvetleri isyan sürecinde Avrupa'nın dikkatini tekrar Ermeni meselesine çekmek üzere çaba sarf ediyorlardı. Ermeniler'in, Hamidiye alayları ile girdikleri çatışmalar gittikçe yayılmış ve olaylar Adilcevaz ile Erciş'e de sıçramıştır.[69] Ermeni ihtilalcileri Van'a doğru hareket ederken çevre Kürt aşiretlerine saldırmaları neticesinde büyük kayıplar yaşamış ve sayıları azalmıştır. Nitekim, İran'dan bekledikleri kuvvetlerde geri dönmüş ve zor duruma düşmüşlerdir. Ancak ilerleyen süreçte çatışmalar artmış ve isyan Abak, Erçek bölgelerine de yayılmıştır.[75] İsyanın yayılması üzerine Müşir Zeki Paşa, Erzincan'a gelerek Van üzerine 20 tabur asker sevk etmiş ve olaylar ancak 24 Haziran 1896 yılında kontrol altına alınmıştır. Ancak 10-15 Eylül 1896 yılında tekrardan şiddetlenen olaylar üzerine özellikle Kürtler ile Ermeniler arasında uzun vadeli ve büyük çapta çatışmalar meydana gelmiştir. Sadettin Paşa'nın aktardığına göre Osmanlı birliklerinden 340 ölü 260 yaralı varken; Ermenilerden ise 219 ölü ve 69 yaralı mevcuttur. Ayrıca çatışmalar sonucunda 80 Ermeni'nin evi kullanılamaz hale gelmiştir.[76] İngiliz konsolosunun ifadelerine göre Van isyanına öncülük eden ve halka zarar vermiş Ermeniler, İran'a sürülürken olaylarda suçsuz olduğu tespit edilen Ermeniler ise affedilmiştir.[77] İngiltere'nin Van konsolosuna göre; kendisi tarafından Ermeniler'in defalarca uyarılmasına rağmen olaylara mani olamamış ve bu olaylar komiteciler'in tükenmek bilmeyen tahrikleri sebebi ile yaşanmıştır.[78] Van'da yaşanacak olan isyanı önceden haber alan Osmanlı bu konu üzerine sınır boylarında Ermeniler'e gelebilecek yardımları önlemek açısından büyük çaba göstermiş ve gelecek olan yardım kuvvetlere mani olmuştur. Ayrıca yabancı devletler'in de olaya müdahale etmesini önlemiş ve bu meselenin uluslararası kamuoyuna yansımasına izin vermemiştir.[79] 1897 senesinde Kürtler'i ve Ermeniler'i tahrik eden Ermeni komitecilerin bölgeden sürgün edilmesi üzerine Ermeni-Kürt ilişkileri neredeyse eski hâline geri dönmüş ve her iki millet arasında barışmalar görülmüştür.[70]

II.Sason İsyanı

Ermeni General Andranik, Van isyanında askerleri ile beraber

Ermeni komite üyeleri tarafından başlatılan birinci Sason isyanı başarılı olamayınca 1897 yılında Ermeni komitecileri ile alınan karar neticesinde Sason'da ikinci bir isyan gerçekleştirilmiştir. İran'dan bölgeye Van üzerinden gelen Taşnak komite üyeleri, 25 Temmuz 1897 yılında geçiş güzergahları üzerinde bulunan ve kendilerine rahatsızlık veren Mazrik aşiretine saldırmış ancak başarılı olamadıkları için kaçarak Sason bölgesine gelmişlerdir. Taşnak komite üyeleri bölgeye vardıklarında yerli Ermeni halkı örgütleyerek Osmanlı Devleti tarafından Sason'da kurulacak olan askerî kışlaların kurulmaması için 1901 yılında Askeri kışlalara yönelik protestolar düzenlemişlerdir.[80] Uzun süre Sason'da devam eden olaylar ise 1903 yılında isyan niteliği kazanmıştır.[81] Uzun süren protestolar ve olayların ardından Sason Ermeni komitecileri 21 Kasım 1901 yılında Muş'a yakın bir bölgede yer alan Varak Manastırında saklanarak bölgede yaşayan birçok kadın ve çocuğu rehin almıştır. Bunun üzerine Muş ahalisi durumu gizlice hükûmete bildirmiş ve Ermeni komiteciler Osmanlı birlikleri tarafından ablukaya alınmışlardır. Ocak 1902 senesinde ise Muş ve çevresinde Müslüman kıyafetleri giyerek birçok Ermeni'yi katlederek bölgede Kürt-Ermeni çatışmalarını alevlendirmek istemişlerdir. Yine aynı yıllarda Pasinler, Kiğı ve Hınıs kazalarında da birkaç Ermeni'ye saldırarak Sason'a kaçmışlardır.[82] Ermeni komiteciler'in kumandanı olan Andranik 1903 yılı sonlarında Kafkasya'dan kendisine yaya ve atlı komite kuvvetleri gelmesi için destek istemiş ardından yardıma gelen kuvvetler sayesinde Sason dağlarındaki faaliyetlerini arttırmıştır. Civardaki Ermeni köylerinden de destek alan Andranik faaliyetlerini hızlandırmış ayrıca civar illerden de birçok silahlı Ermeni'nin kendisine katılması ile faaliyetlerinin hız kazandığı arşivlerde yer almıştır.[82] Başlangıçta 300 kişilik bir kuvvete sahip olan Andranik, civar illerden gelen Ermeniler ve silahlandırılan Sason Ermeniler'in katılması ile 600-700 kişiye ulaşmıştır. Andranik öncülüğünde hızla ilerleyen olaylar 25 Temmuz 1897 yılından 27 Mayıs 1905 yılına kadar devam etmiştir. Andranik'in kuvvetleri 20 Şubat 1904 yılında Kulp'a bağlı Tapik köyüne saldırmış ve 140 Kürt'ü köyden sürmüşlerdir. Onlarca Kürt'ün hayatını kaybettiği olaylar sırasında Andranik ve kuvvetleri Bozıkan aşiretine saldırmış köylerini yakarak 1200 adet büyük baş hayvanlarını gasp etmişlerdir. Olayların büyümesi ile 4. Ordu'ya bağlı Salih Paşa birlikleri ile beraber 23 Nisan 1905 yılında Andranik ve kuvvetleri üzerine taarruza geçmiştir. 24 Mayıs 1905 senesinde Salih Paşa ve birliklerinin bölgeye gelmesi ile olaylar sona ermiş ve bölge asayişi tekrardan sağlanmıştır.[83]

Hamidiye Alayları'nın Bölge Halkı Üzerindeki Faaliyetleri

Hamidiye Alaylarının 1895 yılının ardından Ermeni komiteleri tarafından gerçekleştirilen ihtilal hareketleri neticesinde özellikle bölge halkına karşı gerçekleştirdiği saldırılar arşivlerde apaçık görülmektedir. 1895 yılında Van'da Ermeni köylerine yapılan saldırılardan bahsedilmektedir. Haydaranlı aşiretine mensup Hamidiye Alaylarının bölge halkına ve yöreden geçen Kürt göçebelere saldırıları 4 Nisan 1895 yılında Dahiliye Nezaretine çekilen telgraflarda hükûmete bildirilmektedir.[84] 1895 yılına ait bir diğer telgrafta ise Hamidiye Alaylarına mensup Şemski aşireti hakkında bir kısım şikayetlerde mevcuttur. Bu şikayetlerde bahsedilenlere göre Ermeni köylerine baskın yapıldığı ve Ermenilerin mallarına zarar verildiği ifade edilmektedir. Bu olaylar neticesinde Erzurum İngiliz Konsolosu Robert Bendam Graves Doğu Vilayetleri Umumi müfettişi Şakir Paşa'dan gerçekleşen olaylar hakkında yardım istemiştir.[85] Yine Osmanlı arşiv belgeleri dahilinde Garzan bölgesinde Ermeni Patrikliğinin, Garzanlı Fettah Bey'in ve oğlu İslam Bey'in zulmüne yönelik şikayetleri de yer almaktadır.[86][87] Bir diğer belge de ise 1895 yılında Bitlis'te Ermeniler tarafından çıkarılan saldırılar üzerine Hamidiye alaylarına mensup Hüsnanlı ila Cibranlı aşiretleri tarafından Ermeni köylerine saldırı düzenleneceği yönünde haber alındığı ve bu nedenle Ermeni köylerinin korunmasına yönelik tedbirlerin alınması talep edilmiştir.[88] Hamidiye Alaylarının, Ermeniler üzerine yapılan saldırılar sonucu ölenlerin sayısı 80.000 ile 300.000 arasında gösterilmektedir.[89] Dönemin gazetelerinde ise bu sayının 50.000 olduğu yazmaktadır.[90] Bu saldırılar, dağılmakta olan Osmanlı İmparatorluğunun korunmasına yönelik Ümmetçilik ideolojisini benimseyen Sultan II. Abdülhamid[91][92] dönemi sonrasında katliam olarak nitelendirilmiştir.[93] 1894 yılında başlayan saldırılar daha sonrasında yaygın bir hal almış ve 1897 yılında uluslararası kamuoyunun baskıları nedeniyle saldırılar son bulmaya başlamıştır.[94] II. Abdülhamid'in 1890 yıllarında başlayan ayrılıkçı Ermenileri bastırmak için Kürt aşiretlerini kullanarak oluşturduğu Hamidiye Alayları ayrılıkçı ve sivil ayrımı yapmadan saldırılarda bulunmuş, birçok insanın hayatını yitirmesine sebebiyet vermiştir.[94] Hamidiye Saldırılarına ve yaşanan ölümlere tepki çekmek için Ermeni Taşnak örgütü, Avrupalıların işletmekte olduğu Osmanlı Bankasına baskın yapmışlardır.[95] Ayrıca olayların yaşandığı dönem içerisinde telgraf kullanımı yaşanan ölümlerin Batı Avrupa ve Kuzey Amerika'da büyük tepki uyandırmasın, geniş çevrelerce duyulmasını ve rapor edilmesini sağlamıştır.[96] Yaşanan saldırılarda ölü sayısı her ne kadar belirsiz ve kesin rakamların verilmesi imkânsız olsa dahi tarihçiler bu sayının 80.000 ile 300.000 arasında olduğunu düşünmekteler.[89] Johannes Lepsius adlı Alman papaz tarafından toplanan bilgiler ve hesaplamalar doğrultusunda, 88.243 Ermeni'nin öldüğünü, 546.000'inin göç etmek zorunda kaldığını, 2.493 köyün yok edildiğini, bu köylerden 456'sında yaşayan halka zorla Müslümanlığın kabul ettirildiği[97] 649 kilisenin kapatıldığını ve bu kiliselerden 328 tanesinin camiye dönüştürüldüğünü raporlarında yer verdiğini görmekteyiz.[98] Ayrıca Türkolog ve Almanya dış işlerinde yer alan diplomat Ernst Jäckh iddiasına göre 200.000 Ermeni'nin öldürüldüğünü, 50.000'ünün sürgüne yollandığını ve 1 milyonunun yağmacılığa uğradığını belirtmiştir.[99][100] Fransız diplomat Pierre Renouvin'ın ifadesine göre; görev süresindeki belgeler dahilinde 250.000 Ermeni'nin öldürüldüğünü belirtmiştir.[99][101] Birleşik Krallık büyükelçisi ise 1895 yıllarının sonlarında 100.000 kişinin öldürülmüş olduğu tahmininde bulunmuştur.[99]

Birinci Dünya Savaşı

24 Ocak 1915'te Kürt Süvarileri

19. yüzyılın sonlarındaki Ermeni ihtilal hareketlerii sırasında, çoğunlukla Kürt Hamidiye Alayları ve Türk Osmanlı Düzenli birlikleri, Ermeni ihtilalcilerin ana karşıtlarıydılar. Ermeni ihtilal hareketinin oluşumu, kabaca 1878 Rus-Türk Savaşı'nın sonunda başladı ve Osmanlı Ceza Kanunu'nun 166. Maddesi ve Erzurum Katedrali baskını ile yoğunlaştı. 166. Maddenin silah bulundurmayı kontrol etmesi amaçlanmış, ancak silah bulundurmalarını kısıtlayarak Ermenileri hedeflemek için kullanılmıştır. Bazı yerel Kürt aşiretleri Hamidiye Alayları ile silahlanmış ve Ermenilere saldırmaları sağlanmıştır. Bununla birlikte, tüm Kürtlerin, Ermenilerin öldürülmesine katılmadıkları ve birçok Ermeni'nin Osmanlı İmparatorluğu'ndan kaçmasına yardımcı olduğu da belirtilmelidir.[102] Birinci Dünya savaşının hemen öncesinde Osmanlı Devleti'nin, girmiş olduğu Balkan Savaşlarından yorgun düşmesi üzerine Avrupalı devletler'in, Osmanlı iç işlerine daha fazla karışmasına sebep olmuştur. Ermeni ihtilal güçlerine destek sunan Rusya amaçlarına ulaşabilmek için bu durumdan yararlanarak daha önce Ermeniler'e gizlilik ile sunduğu desteğini artık alenen sunmaktaydı. Osmanlı'nın zayıf olduğu bu dönemi fırsat bilen Rusya, Ermeniler'in yanı sıra Kürt liderleri ve Şeyhler'ini de kendi yanına çekebilmek için özel girişimlerde bulunmuştur.[103] İttihat ve Terakki yönetiminin yanlış politikaları sebebiyle Kürtler'in merkezi yönetime yabancılaştıklarını gören Rusya yönetimi, hoşnutsuzluğu giderek artan Kürtleri kazanmak adına dönemin önemli Kürt liderlerini birçok kez Rusya'ya davet etmiştir.[104] Rus konsolosluğu, bölgede yer alan Kürt Liderlerine, II. Abdülhamid sonrası Osmanlı'nın bölge siyasetinin Ermeniler lehine değiştiğini ifade ederek Kürtler'i isyana teşvik etmekteydi. İslamiyete sıkı sıkıya bağlı olan Kürtler, İttihat ve Terakki'nin bilinçli bir şekilde halifenin topraklarında bağımsız bir Ermenistan temeli oluşturduğunu düşünmüş ve yönetime nefretleri artmıştır. Ermeni meselesinin uluslararası kamuoyunda ne kadar hassas bir mesele olduğunu bilen Rusya bu meseleyi tekrar gündeme getirebilmek için Kürtler'i kışkırtmıştır. Ruslar, I.Dünya Savaşı sırasında alenen Kürdistan'da ayrılıkçı bir takım faaliyetlerde bulunmuşlardır.[105] Özellikle Rus konsolosu Çerkov'un Kürtler'e bölgede bağımsız bir Kürdistan için yapmaları gerekenleri ifade ederken Rusya'nın sergilediği tavır apaçık görülmektedir;[106][107]

“	Osmanlı topraklarında, Ermeni,Nasturi, Müslüman, Türk, memur, zabit kim olursa olsun öldürünüz. Yakıp, yağmalayınız ancak o zaman bir Kürdistan teşekkül edebilir... Ağustos ayında mutlaka Van'a, Ağrı'ya, Bakü'ye Rus askerleri girecektir.Fakat siz verdiğim programı izleyin..	„
—Rus Konsolosu Çerkov

Ayrıca bu süreçte silahlanmaya devam eden Ermeniler'in durumunu ise Kazım Karabekir şu ifadelerle dile getirmektedir;[108]

“	Rus kolordu ve tümenlerine komuta eden Ermeni komutanları ve kurmay başkanları vardı. Rusya’nın 1914 yılında Türkiye Ermenilerini yeniden silahlandırdığı ve Doğu Anadolu vilayetlerinde bir Ermenistan teşkil girişimleri saptanmıştır.	„
—Kazım Karabekir

Süreç bu şekilde işlerken Botan Kürt beylerinden Abdurrezzak Bedirhan tarafından Hoy'da büyük bir Kürt kongresi tertiplenmiştir. Bu kongre dahilinde alınan kararların ikinci maddesi gereğince "Rusya'dan tedarik edilen silahların Simko Şikakî emrindeki Kürt ordularına dağıtılması" meselesi söz konusu olmuştur. Bu karar üzerine Van valisi Tahsin Bey'in ısrarı üzerine ahaliye silah dağıtma fikri ciddiyet kazanmıştır. Enver Paşa'nın 24 Mayıs 1914 senesinde yazdığı mektubunda ifadeleri de bu fikri doğrulamaktadır. Harbiye Nezaretinin de bu görüşü kabul görmesi üzerine Dahiliye Nezareti, Van'da gereğinin yapılması için talimat vermiştir.[109] I. Dünya Savaşı başladıktan sonra savaşın neden olduğu kargaşa bölgede Devlet'in otoritesini kaybetmesine sebep olmuş, Ermeni ve Kürtler'in bağımsızlık arzuları da git gide artmıştır. Bununla beraber devlet nezdinde Ermeniler ile Kürtler'in birleşerek devlete isyan etme ihtimali de her zaman mavcudiyetini korumuştur. Devlet bunun için doğu vilayetlerinde güvenilir istihbarat teşkilatları oluşturmuş ve sıkı tedbirler almıştır.[110] Çarpışmaların başladığı alan neredeyse doğu vilayetlerinin tümünü kapsıyordu. Kuzeyde Sarıkamış'tan başlayan çarpışmalar güneyde Mukri'ye kadar uzanmaktaydı. Doğuda ise Erzurum'dan başlayıp Erzincan'a kadar ilerlemekteydi. Çarpışma alanları Kürtler'in ve Ermeniler'in yaşadığı alanlar olması sebebiyle savaşın ilk zamanlarında yerle bir olmuştur.[111] Büyük bir insan gücü ihtiyacının doğduğu I. Dünya Savaşında, Hamidiye Alaylarına katılmış olan Kürtler gibi Ermeniler de tüm gücüyle Osmanlı tarafında yer almak zorunda kalmışlardır. I.Dünya Savaşı sırasında Kürtler neredeyse tamamen Osmanlı saflarında yer almış sadece Dersim, Hakkâri ve Sason'un bazı kesimlerinin tümü orduya dahil olmamıştır.[112] Ruslar'ın bütün propagandalarına binaen Kürtler'in I.Dünya savaşı sırasında net bir tavırla Osmanlı ordusu tarafında yer almasında; Alman ajanlarının faaliyetleri, Pan-İslamist politikalar ve cihat çağrılarının yanı sıra Alman silahlarının büyük çapta etkisi olmuştur.[113] Özellikle İslamiyete sıkı sıkıya bağlı olan Kürtler üzerinde en büyük etkiyi cihat fetvası yaratmıştır.[not 1] Bilhassa aşiretler bu fetvayı Müslüman- Hristiyan savaşı olarak algılamış ve İran sınırlarında Ruslar ile beraber hareket eden Kürt aşiretleri dahi Osmanlı ordusunda yer almıştır.[114] Bu dönem içerisinde Ermeniler'in ise bölgede Rusya himayesinde bağımsız bir Ermenistan için çalışmaları hız kazanmıştır. Ermeni Katogikos'u V.Kevork, 1914 senesinde Rus Çar'ı II.Nikolay'ın huzurunda alenen Ermeniler'in kurtuluşunun ancak Rusya himayesinde kurulacak olan Ermenistan ile mümkün olacağını dile getirmiştir.[115] Savaşın ilk yılları Eçmiyazin Katogigosu Rus Çarını tüm Ermeniler'in koruyucusu ilan etmiş ve Ermeniler'e çarlığa bağlı kalarak Rus ordusunun desteklenmesi yönünde talimatlar vermiştir. Katogigos'un bu talimatları 1914 senesinde yayımlanan Ararat Gazetesinde yayınlanmıştır. Bu sırada savaş Avrupa'da devam ederken Taşnaklar Erzurum'da 8. kongrelerini gerçekleştirmiş ve Ermeniler'in tüm ülkelerde teşkilatlanması yönünde karar alınmıştır.[116] Taşnaklar'ın 8. kongresinde, bazı delegeler Ermeniler'in Osmanlı halkı olduğu için imparatorluk tarafında savaşta yer almasını savunurken bazı delegeler ise Rusya tarafında yer almasını istemiştir. Erzurum'da toplanan kongre dahilinde İstanbul'dan, Amerika'dan ve Avrupa'dan gelen delegeler ise tarafsızlığını korumuşlardır. Ancak Taşnaklar dahil hiçbir Ermeni örgütü bu savaşta İngiltere, Fransa ve Rusya'ya karşı savaşmak istemediği için Taşnak komitesi de Hükûmet karşıtı bir politika izlemiştir.[117] Ancak Patrikhanenin görevlendirdiği Rahip Gaprie Cevahirciyan öncülüğünde toplanan Ermeni komiteciler; Osmanlı'nın, Rusya karşısında savaşa girmesi hâlinde devleti şüphelendirmemek adına ”Ermenilerin, Osmanlı Hükûmeti’ne sadık kalmaları, askerî görevlerini yerine getirmeleri ve dış tahriklere kapılmamaları” yönünde karar almışlardır.[not 2] Bu süreçte Osmanlı Hükûmeti, Patrikhanenin gizliden gizliye Rusya'ya destek verdiğini düşünmekteydi lakin dönemin Ermeni Patriği Zaven Efendi aksine böyle bir durumun Osmanlı toprakları içerisinde Ermeniler'e zarar vereceğini tahmin ettiği için Gürcistan'daki Ermeniler'e temsilciler yollayarak bu durumun önüne geçmek istemiştir. Ancak Zaven efendi bu süreçte kendisinin de ifade ettiği üzere ne Osmanlı hükûmetini muhalefet olmadıklarına ikna edebilmişlerdir ne de Rusya'ya olası girişimler dahilinde en çok zararın Ermeniler'in göreceğini anlatabilmiştir.[118] Rusya ise süreç içerisinde Ermeniler'i tahrik ediyor, Rus tahriki üzerine Ermeni komiteciler Osmanlı dahilindeki şubelerine şu talimatı veriyordu;[119][120]

“	Rus ordusu sınırdan ilerler ve Osmanlı ordusu geri çekilirse her tarafta birden eldeki vasıtalarla baş kaldırılacaktır. Osmanlı ordusu iki ateş arasında bırakılacak, resmî binalar bombalanacak, iaşe depolarına sabotajlar düzenlenecek; eğer aksine Osmanlı ordusu taarruza geçerse, Ermeni askerleri Ruslara katılacak ve silahaltına alınanlar kıtalarından kaçarak, Türk birliklerinin geri cephelerine zarar vermek ve ülke içinde çeşitli olaylar çıkarmak için çeteler kuracaktır.	„

Bu talimat üzerine 3 ağustos 1914 senesinde seferberliğe çağrılan Ermeniler askere gitmemiş gidenler ise askerden kaçmışlardır. Askerden kaçarak Rus cephesine sığınan ve kendi gruplarını kuran Ermeniler bölgede yaşayan Müslüman Kürt halkına saldırmaya başlamışlardır. Bu durum ilk kez Kahramanmaraş'ın Zeytun bölgesinde bulunan Ermeniler'in kaçtıktan sonra Türk askerlerine saldırması ile başlamış ardından öbür bölgelere de yayılmıştır. 1914 senesinin Ekim ayında Rusya'nın, Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etmesinin ardından Ermeniler Rusya ve İtilaf Devletlerinin yanında yer almışlardır.[121] Osmanlı'nın Doğu vilayetlerini diğer güçlere kaptırmamak adına Rusya, bölgedeki Kürtleri ve Ermenileri kendi tarafına çekebilmek adına Rus konsolosluğunu görevlendirmiş ve bölge halkına silah dağıtmıştır. Ancak Rusya'nın kışkırtma politikasından rahatsız olan Kürtler bunun üzerine 1914 yılında Bitlis yakınlarında ayaklanmalar başlatmışlardır. Ayrıca Rusya bu süreç içerisinde, Doğu vilayetlerinden gelmekte olan şikayetleri Ermeni patrikliği üzerinden Babıâli’ye aktarılmasını sağlamak, Ermeniler'in Rus vatandaşlığına geçmeleri yönünde imza kampanyaları düzenlemek gibi politikalar da izlemiştir.[122] Rusya, Van üzerinden doğu vilayetlerinde büyük bir ilerleme kaydetmiş ve Muş ile Bitlis'e kadar dayanmıştır. Kürt birlikleri ise Osmanlı Birlikleri ile beraber bölgede Erzurum'dan Palu'ya kadar gönüllü milis kuvvetler şeklinde Rus ordusuna karşı savaşmıştır. Rus ordusuna karşı beraber gönüllü olarak çarpışan Kürt kumandanları genellikle Kürt halkı üzerinde büyük bir nüfuza sahip kişiliklerdi. Bu kumandanlar Hazret mahlası ile tanınan Norşinli Şeyh Muhammed Diyauddin, Zokaydli Şeyh Mahmud, Küfrevi Şeyhi Şeyh Abdülbaki, Gaydalı Şeyh Selahaddin, Said-i Kurdî, Pencinar aşireti reisi Bîşarê Çeto ve kardeşi Cemîlê Çeto, Mutkili Musa Bey, Müküslü Mutiullah Bey gibi isimler de yer almaktaydı. Bu kumandanlar arasında yer alan ve ön plana çıkan Norşin Şeyh'i, Şeyh Muhammed Diyauddin birçok aile üyesini ve talebesini savaş dahilinde kaybetmiş ayrıca sağ kolunu da Rus ordusuna karşı savaşırken yitirmiştir.[123][124]

Birinci Dünya Savaşı ve Ermeni Tehciri

Savaşın şiddetle sürdüğü ve tarihin 1915 senesini gösterdiği vakit Van'ı işgal eden Rus ordusu ve Ermeni milisleri Çatak'a kadar ilerlemişlerdir.[125] Rus ordusunun himayesinde yer alan Ermeniler özellikle Beyazıt ve Eleşkirt'te yaşayan Kürt halkı üzerine şiddetli saldırılar gerçekleştirmişlerdi.[126] Van'ın korunması için yeterli sayıda askerin bulunmaması Ermeni komiteciler'in yerli Ermeniler'e silah dağıtmasına ve ayaklanmalarına neden olmuş ve Rus ordusunun bölgede başarı elde etmesine sebebiyet vermiştir.[127] Van ve Bitlis'in işgali sırasında Rus ordusu ve Ermeni milis kuvvetleri halk üzerinde büyük bir katliam gerçekleştirmiş ve Rus ordusundan kaçan Kürtler, Ermeniler'in yollarını kapaması sonucu bölgede esir mahiyetinde kalmış ayriyeten birçok işkenceye uğramışlardır. Özellikle Van'a bağlı birçok Kürt köyü, Ermeniler tarafından kıyıma tabii tutulmuştur.[128] Bilhassa 1915 senesinde intikam amacıyla Aladağ'a giren Rus Kazakları ve Ermeniler, Kürtlere ait 40 köyü yağmalamıştır.[125] Ruslar ile olan savaştan etkilenen sadece Kuzey Kürdistan değildi, ayriyeten Ruslar Güney Kürdistan'a da çok ağır saldırılarda bulunmaktaydı. Güney Kürdistan'ın Revandiz bölgesinde yer alan köylerin birçoğu harap olmuş durumdaydı. Bradost aşiretinin Revandiz kolunun yaşadığı bölgelerde ise bilanço daha ağırdı. Savaş başlamadan önce 1080 hane sayısı olan aşiretin savaştan sonra hane sayısı 157'ye kadar düşmüştür.[129] Bu yaşananlar devam ederken ve Rus işgali hızla ilerlerken Ermeniler için çıkarılan tehcir kararı Kürtler ve Ermeniler adına yeni bir dönemin başladığını göstermekteydi. Kürt bölgelerinin Ruslar tarafından işgali, Kürtler için adeta bir intikam operasyonu gibi işlemiş ve bölge halkı üzerine sert müdahalelerde bulunulmuştur. Aynı şekilde Ermeniler'de bu süreç içerisinde Tehcir Kanunu ile karşı karşıya kalmışlardır.[130] Osmanlı ordusu'nun Sarıkamışta yenilgisi ve Ermenilerin bölgede Ruslar'a olan destekleri neticesinde Osmanlı İmparatorluğu bölgedeki Ermeni nüfusu göç ettirmeye yönelik karar almıştır. 9 Mayıs 1915 senesinde Van ve Bitlis Valilerinin, Van merkezi başta olmak üzere çevrede yaşayan Ermeniler'in her an isyan için hazır bulunmaları gerekçe gösterilmiş ve nüfusça yoğun olan Ermeniler'in yerlerinden edinip güneye doğru sevk edilmeleri kararlaştırılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun almış olduğu bu karar neticesinde Rusya, Fransa ve İngiltere Devletleri bir bildiri yayınlayarak Ermeniler'in tehcir edilmesi sürecinde öldürüldüklerini ileri sürmüş ve bu olayı uluslararası kamuoyuna taşımışlardır. Bunun üzerine dönemin Dahiliye Nazırı Talat Paşa tehcir kararını kanun hükmünde kararname hâline getirmiş ve 26 Mayıs 1915 senesinde hazırlamış olduğu tezkeresini sadarete sunmuştur.[131] [not 3]

Ermeni Tehcirinin Nedenleri

1915 senesinin Mayıs ayına dek Ermeniler'in, gerek bölge halkı gerekse Devlet karşıtı yürüttükleri faaliyetler ve tehcir kararının nedenleri bu şekilde sıralanmıştır;

• Savaş Bölgelerine yakın yerlerde mevcut Ermeniler, Osmanlı sınırlarını müdafaa ile görevlendirilmiş Osmanlı Askeri kuvvetlerinin hareket alanını güçleştirmektedir.
• Ermeniler bölge dahilinde Osmanlı İmparatorluğuna karşı savaşmakta olan düşmanları ile aynı arzuları paylaşmakta ve düşmanla işbirliği yapmaktadır.
• Ermeniler'in bir kısmı düşman cephesine katılarak Osmanlı İmparatorluğuna ve tebaasına karşı savaşmaktadır.
• Osmanlı İmparatorluğu içerisinde yer alan askerî birliklere ve suçsuz halka yönelik silahlı saldırılarda bulunmaktadırlar.
• Osmanlı Vilayetlerine ve kasabalarına saldırarak halkı katletmekte ve yağmacılık yapmaktadırlar.
• Osmanlı İmparatorluğu'nun , mevcut düşmanlarının deniz kuvvetlerine erzak yardımında bulunmaktadırlar.
• Osmanlı saflarının gizli mevkiilerini düşmana bildirmektedirler.

Osmanlı sıralı bu sebepler üzerine 27 Mayıs 1915 senesinde geçici sevk ve iskan kanunu çıkararak, bu kanunla beraber Dahiliye Nezareti, Ermeniler'in sevk edilmesini kanuna bağlamış ve bu görevi askerî makamlara bırakmıştır. Bunun üzerine Dahiliye Nezaretinin belirlemiş olduğu hususlar ile Ermeniler göç ettirilmiştir. Dahiliye Nezaretinin bildirisi üzerine Ermeniler'in yerleştirildikleri yerlerde tekrar edecekleri herhangi bir isyan girişimini önlemek adına bir takım önlemler de alınmıştır. Ermeni nüfusun yerleştirildikleri yerlerin bölge aşiretleri ve yerel halktan çoğunlukta olmamaları ayrıca yerleşecekleri kasabalarda elli haneyi geçmeyip yer değiştirmelerine de katiyen izin verilmemesi hususunda önlemler alınmıştır.[133] 1 Haziran 1915 tarihinde yayınlanmış olan Takvîm-i Vekâyi'de kanun maddeleri şöyledir;[131]

• Harp sırasında Osmanlı Ordusu, ahali tarafından herhangi bir sebepten ötürü Osmanlı Hükûmetininin hüküm ve emirlerine, memleket müdafaasına, asayişin korunmasına yönelik düzenlemelere karşı çıkarsa, saldırı ve direnme görüldüğü takdirde bunu önlemeye yetkili ve mecburdur.
• Osmanlı Ordusu, bölgede ihanet içerisinde ve düşmana casusluk etmekte olan bir vaziyet hissederse, köylerdeki ve kasabalardaki halkı tek tek veyahut topluca başka bir yere iskan etme yetkisine sahiptir.
• İş bu kanun yayın tarihinden itibaren geçerlidir.

Bakanlar Kurulunun, 30 Mayıs 1915 tarihinde aldığı bu karar dahilinde 15 maddelik bir yönetmelik hazırlanmış ayrıca tehcir'in süresiz olduğu belirtilmiştir.[134] Kanunun yürürlülüğe girmesi ile beraber Patrikhane bu duruma tepkiler göstermiş ve Ermenistan'ı Ermeniler'den temizlemek olarak yorumlamış, Avrupa devletlerine şikayetler sunarak Kanunun yürürlükten kalkmasına yönelik çalışmalarda bulunmuştur.[135] Tehcir döneminde topraklarından çıkarılıp farklı bölgelere sevk edilen Ermeniler, Kürt aşiretlerinin saldırılarına uğramıştır. Avrupalı Devletlerin sürekli Ermeniler'i desteklemesi, Kürtler için büyük bir tehlike arz ediyor ve iki millet arasında yaşanan düşmanlığın artmasına, bölgede kanlı çatışmaların yaşanmasına sebebiyet veriyordu.

Türk Kurtuluş Savaşı

I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisinin ardından İtilaf Devletleri, Anadolu topraklarını Sevr Antlaşması'na bölmeyi önerdi. Anlaşmanın tam olarak uygulanması Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin Fırat nehrinin doğusundaki Kürt yerleşim bölgelerine yerel özerklik verirken Bitlis, Van, Erzurum ve Trabzon gibi bölgeleri de kapsayacak şekilde genişlemesine ve Ermenistan'ın güneyinde. Paris Barış Konferansı'ndaki Kürt temsilci Şerif Paşa, 20 Aralık 1919'da Ermeni temsilcilerle anlaştı ve her iki taraf da konferansa ortak beyanlarda bulundu.[2]

Ancak Mustafa Kemal Atatürk liderliğindeki Türk ulusal harekeri, anlaşmayı "kabul edilemez" olarak reddetti ve Türk Kurtuluş Savaşı'nda tüm Anadolu'nun tam kontrolü için savaştı. Sevr antlaşması daha sonra yerini, kabaca Türkiye Cumhuriyeti'nin bugünkü sınırlarını ( Hatay hariç) oluşturan Lozan Antlaşması aldı. Lozan antlaşması, yalnızca bağımsız bir Kürt devleti umudunu atmakla kalmadı, aynı zamanda Kürt halkına Rumlara, Ermenilere ve Yahudilere verilen azınlık statüsünü (ve bununla ilgili haklarını) vermedi.

I. Dünya Savaşı'nın ardından Kürtler ve Türkler, gayrimüslim zafere ve yerel Ermeni Hristiyanlara karşı birleştiler ve dönem içerisinde İslam birleştirici faktör halini aldı.[136] Atatürk reformları nedeniyle halifeliğin kaldırılması, Türk-Kürt birliğinin temellerini sarstı.[137]

Ağrı Cumhuriyeti

1920'lerde Türkiye'ye karşı bir dizi Kürt isyanı yaşandı, 1927'de Ağrı ilinde, Sovyet Ermenistan sınırına yakın bir yerde bulunan Ağrı Cumhuriyeti'nin geçici kurulması ile bu isyanlar doruğa ulaştı. Bununla birlikte, tanıma veya dış destek olmadan gerçekleştirilen Kürtler'in bu isyanı, sonrasında devlet'in bölge kontrolünü yeniden başlatan Türk hükûmeti tarafından yenilgiye uğradı. Ağrı hareketine Ağustos 1927'de Lübnan'ın Bihamdun şehrinde kurucu kongresini düzenleyen bir Kürt siyasi partisi olan Xoybûn önderlik etmiştir. Bir Ermeni Taşnak lideri Vahan Papazyan toplantıya "Ermeniler ve Kürtler arasındaki ittifakın sembolü olarak" katılımını gerçekleştirmiştir.[138]

PKK

Bölgede daha fazla Kürt isyanı yaşanacaktı. En şiddetli olanlar, 1978'de kurulan Kürdistan İşçi Partisi (veya PKK) tarafından gerçekleştirildi. 1980'lerden 1990'lara kadar uzanan PKK ile Türk hükûmeti arasındaki çatışma, çok sayıda ölüme ve Kürt'lerin ülke içinde göç etmelerine neden oldu.

Türkiye-PKK savaşı sırasında, Halep'teki Süryani Ortodoks piskoposu M. Yohanna ile PKK lideri Abdullah Öcalan'ı gösteren bir fotoğraf, 1994 yılında iki Ermeni gazetesi Tercüman ve Sabah tarafından Türkiye'nin Ermeni cemaatinin ve kilisesinin açıkça desteklendiğini kanıtlamak için kullanıldı ve PKK ile işbirliği içerisinde olduğunu göstermiş oldu. Mayıs 1994'te Özgür Ülke gazetesi ( Özgür Ülke ; Kürt yanlısı yayının Özgür Gündem'in ardılı) fotoğrafla ilgili doğru bilgiyi yayınladı ve Yohanna ile PKK arasında düzenlenen Mart 1993 tarihli açık bir toplantıda alındığını belirtti. Kürt haber ajansı Kurdha ve Özgür Halk dergisi tarafından yayınlandı. Özgür Gündem ajansı odalarında yapılan aramada Türk güvenlik güçleri tarafından bulunduğunu söylediler. Türk basını da Ermenistan'ın PKK eğitim kamplarına ev sahipliği yaptığını iddia etti, ancak iddiaların doğru olmadığı kanıtlandı.[139]

Türkiye'ye karşı mücadelede bazı Kürtler, Osmanlı hükûmeti tarafından ezilmeye teşvik edildikleri insanlar olan Ermenilerle özdeşleşmeye başladılar. Günümüzde Ermeni ve Kürt etnisitesi Türkleri barış içinde bir arada bulunmaktadır. PKK yönetimi Ermeni Soykırımı'nı tanıdı ve Kürt katılımı için özür diledi.[140] Bunun üzerine Ermeni ve Kürt grupları tarafından hem soykırımı hem de Türkiye'yi tartışmak üzere seminerler düzenlenmiştir.[141]

PKK ASALA

Ermenistan'ın Kurtuluşuna Yönelik Ermeni Gizli Ordusu (ASALA), asıl amacı "Türk Hükûmeti'ni 1915'te 1.5 milyon Ermeni'nin ölümü için iddia edilen sorumluluğunu kamuoyuna açıklamak, tazminat ödemek ve bölgeyi ilan etmek zorunda bırakmak olan Marksist-Leninist bir örgüttü.[142] PKK ve ASALA, 8 Nisan 1980'de Sidon'da işbirliğini ilan eden ve 9 Kasım 1980'de Strasbourg ve 19 Kasım 1980'de Roma, ASALA ve PKK işbirliğinin faaliyetleri ile sonuçlanan bir basın toplantısı düzenledi.[143] Ancak Temmuz 1983'ten sonra ASALA, PKK'nın kamplarını kurduğu Lübnan Beqaa Vadisi'nde ortadan kayboldu.

Ermenistan'daki Kürtler

Ermenistan'ın Kürt nüfusu (koyu yeşil).

Sovyet dönemi

Kürt kültürü 1930-1980 yılları arasında Sovyet Ermenistan'da gelişti ve Kürtler devlet destekli önemli kültürel destek aldılar. Erivan'dan bir Kürt radyosu yayınlandı.[144] Modern Kürt edebiyatı ve kültürünün öncüleri çoğunlukla Türkiye'den göçmen olan Ezidilerdi. Bu dönemdeki ünlü Kürt yazarlar arasında Casimê Celîl, Emînê Evdal, Kurdoev, Arap Shamilov (Erebê Şemo) ve Celile Celil sayılabilir. Erivan'da yayınlanan ünlü Kürt gazetesi Riya Teze, en eski Kürt gazeteleri arasında yer almaktadır. Bu gazete, Ermenistan Komünist Partisi'nin Kürt kesiminin organıdır. Birçok Ermeni edebi eseri C. Celîl, H. Cindî, E. Evdal, Q. Murad, N. Esed ve T. Murad gibi çevirmenler tarafından Kürtçeye çevrilmiştir. İlk Kürtçe roman 1935 yılında Shamilov tarafından yazılmıştır.[2] 1937'deki Stalinist etnik temizlik döneminde bazı Ermenistan Kürtleri zorunlu göç mağduru oldular.[145]

Ermenistan'daki Kürt yansımaları

1969 yılında Ermeni Bilimler Akademisi, Kürt kültürünün tüm yönlerini belgelemek ve araştırmak için değil, aynı zamanda Ermeni ve Kürt ilişkilerini incelemek için bir Kürt Araştırmaları Dairesi kurdu.[146] İlk Kürt gazetelerinden biri aslında Ermenistan'ın başkenti Erivan'da kuruldu ve yayınlandı. Gazeteye Riya Teze (Kürtçe: Yeni yol) adı verildi. Daha sonra iki haftada bir yayınlanan Botan adlı başka bir Kürt gazetesi kuruldu.[147]

Ermeni radyo istasyonu Dengê Erivan (Erivan'ın Sesi) günde bir saat Kürtçe yayın yaparak Türkiye'nin güneydoğusundaki etnik Kürtlerin dinleyicilerini çekiyordu. Öyle ki, bir yazar altmışlı yıllarda Dengê Erivan radyosunu dinlemek için okulda alay konusu olan bir çocukluk arkadaşı olduğunu kitabında yazıyordu.[147]

Ermenistan'ın Yezidi Kürt azınlığı

2001 sayımına göre, Yezidilerin Ermenistan'daki nüfusunun 40.620 olduğu belirtilmektedir.[148] 2007 ABD Dışişleri Bakanlığı insan hakları raporuna göre, "Önceki yıllarda olduğu gibi, Yezidi liderleri polis ve yerel makamların toplumlarını ayrımcılığa maruz bıraktıklarından şikayet etmemişlerdir".[149] Yezidi çocukların büyük bir yüzdesi hem yoksulluk hem de ana dillerini konuşan öğretmenlerin eksikliği nedeniyle okula gitmiyordu.[150] Ancak, ilk Yezidi okulu 1920 yılında Ermenistan'da açıldı ve bu sorun kısmende olsa çözüme ulaşmaya başladı.[151] Azerbaycan ile savaşın yarattığı etnik gerginlik sırasında Yezidi Kürtleri, ülkeden kaçan ve kendisini farklı bir etnik grup olarak kurmaya çalışan çoğunlukla Müslüman Kürtlerle olan ilişkilerinden vazgeçtiler. Ayrıca Yezidiler Dağlık Karabağ savaşı sırasında Ermenilerle birlikte savaşan ve çok sayıda kişinin öldüğü zaman diliminde Ermeniler lehine büyük bir vatanseverlik göstermişlerdir.

30 Eylül 2019'da dünyanın en büyük Yezidi tapınağı Ermenistan'ın Aknalich köyünde açılmıştır.[152] .

Notlar

1. Bkz. “Cihad-ı Ekber Farz-ı Ayn- Halife-i Müslimin Bütün Müslümanları Cihad-ı Ekbere Davet Ediyor”, Tanin (2 Teşrin-i Sani 1330); “Siyasiyat; Beyanname-i Cihad”, Tanin (13 Teşrin-i Sani 1330); “Cihad-ı İslam Sancak-ı Şerif Altında” Tanin (17 Teşrin-i Sani 1330).
2. Bunun akabinde komiteciler arka planda savaş hazırlıklarını sürdürmüşlerdir. Ermeni Katagigos'u ve Taşnak komitecilerin teşvikleri ile hem Rusya Ermenileri hem de Osmanlı Ermenileri arasında Rus ordusuna destek vermek maksadıyla gönüllü birlikler oluşturulmaya yönelik çalışmalar devam etmiştir. bkz.Süslü, Azmi (2002). Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı. ISBN 9789751902214.
3. Talat paşa, Ermeni tehcir konusunun uluslararası boyut kazanması üzerine bu konu hakkında yükümlülüğü tek başına üstlenmek istememiş ve bunun neticeesinde kanun hükmünde kararname hazırlamıştır. Bu şekilde sorumluluğu diğer kabine üyeleri ile paylaşmış ve 26 Mayıs 1915 tarihli tezkeresini sadarete sunmuştur. [132]

Kaynakça

1. Roman Perspectives: Studies in Political and Cultural History, of the First to the Fifth centuries. Swansea: The Classical Press of Wales. 2010. p. 166.
2. "Kurds", E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, p. 1133, By M. Th Houtsma Published by BRILL, 90-04-08265-4,
3. "Di dîrokê de Miks û Mîrên Miksê" (PDF). Nefel. 26 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2019.
4. II.Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük güçler sempozyumu 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. s.7; KARADEMİR, a.g.e. s.44,45
5. "Di dîrokê de Miks û Mîrên Miksê 26 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." . Nefel. Retrieved 26 April 2019.
6. "19.Yüzyıl Osmanlı İdari Yapısı İçinde Ermeni- Kürt İlişkilerine Genel Bir Bakış 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." s.350-351
7. Mithat SERTOĞLU, Mufassal Osmanlı Tarihi, C.6, TTK Yayınları,Ankara,2001, s.3363
   
8. 2.Abdülhamid-döneminde-Ermeniler 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., s.8
9. Şenol Kantarcı, , “Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışında Rusya’nın Rolü”, Yeni Türkiye, 60/2014, s. 6.
10. I. Dünya Savaşı Öncesi Doğuda KürtErmeni Mücadelesi, Hükümetin Uygulamaları ve Kürtlerin Hükümete Tepkisi Ersin Kırca 2 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ; Ali Karaca, “Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir Çözüm Projesi ve Reform Müfettişliği (1878-1915)”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, s. 10
11. "Hans-Lukas Kieser , The agreement of 8 February 1914 regarding the Ottoman easternprovinces". 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020.
12. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Esat Uras, s.138
13. Bayram Bayraktar, 20. Yüzyıl Dönemecinde Rus General Mayevky’nin Türkiye Gözlemleri (Van-Bitlis Vilâyetleri Askeri İstatistiği), İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2007, s. 442-443.
14. Bayram Kodaman, Ermeni Macerası (Tarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme), Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları No: 12, Isparta 2001, s. 12.
15. Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev.Bedros Zartanyan-Memo Yetkin), İstanbul 1992, s.102-106. ISBN:978-9187074004
16. M. V. Bruinessen, a.g.e., s.120-129.
17. Martin van Bruinessen, Kürdistan Üzerine Yazılar,s.120-129.
18. "Şeyh Ubeydullah Nehri’nin Siyasi Faaliyetleri",Ahmet Deniz s.220 ;Turkey No.5 (1881) Belge No.61 Ek 3.
19. Sir Austen Henry Layard. Discoveries in the ruins of Nineveh and Babylon. pp. 417–418.
20. Edward Hertslet (1891). The Map of Europe by Treaty. London. p. 2686.
21. BOA Y..PRK.UM. 30/97, 27 Rebîulâhir 1312/28 Ekim 1894.
22. "1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler" Cevdet Küçük s.84-85
23. II. Meşrutiyet'ten I. Dünya Savaşı'na Kürt-Ermeni ilişkileri (1908-1915), Demet Cansız s.60 ;Melek Sarı Güven a.g.t s.133
24. Vahdettin Engin, Hamidiye Hafif Süvari Alaylarının Kuruluşu, s. 1.
25. "II.Abdülhamid Döneminde Kürtler ve Ermeniler", Mehmet Emin Demir, Erciyes Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, s.75.
26. Eppel, Michael. A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism, page 81 (İngilizce). University of Texas Press. ISBN 9781477311073
27. Peter Balakian, The Burning Tigris, "Killing fields".
28. Eppel, Michael (13 Eylül 2016). A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism (İngilizce). University of Texas Press. ISBN 9781477311073
29. Palmer, Alan, Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Heyne, München 1994 (engl. Original: London 1992), pp. 249, 258, 389. 3-453-11768-9
30. Palmer, Alan, Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Heyne, München 1994 (engl. Original: London 1992), pp. 1-448, ISBN 3-453-11768-9 S. 249, 258 und 389
31. Van Bruinessen, Martin. A gha, Shaikh and State - The Social and Political Structures of Kurdistan 9 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. London: Zed Books, 1992, p. 185. Van Bruinessen mentions the "occasional" recruiting of a Turkish tribe (the Qarapapakh)
32. Shaw, Stanford J. & Ezel Kural Shaw, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, in: Shaw, Stanford Jay, History of the Ottomoman Empire and Modern Turkey, 2, pp. I-XXV + 1-518, Cambridge University Press, Cambridge et al. 1977, ISBN 0-521-21449-1, ISBN 0-521-29166-6 S. 246
33. Öhrig, Bruno, Meinungen und Materialien zur Geschichte der Karakeçili Anatoliens, in: Matthias S. Laubscher (Ed.), Münchener Ethnologische Abhandlungen, 20, Akademischer Verlag, München 1998 (Edition Anacon), zugleich Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophie an der Ludwig-Maximilians-Universität zu München, München 1996, 1-355 + 2 S., ISBN 3-932965-10-8, S. 36, u. a. mit Verweis auf Ş. Beysanoğlu, Ziya Gökalp´in İlk Yazı Hayatı - 1894-1909, Istanbul 1956, S. 164-168
34. Hamidiye Alayları
35. Astourian (1990). "The Armenian Genocide: An Interpretation". The History Teacher. 23 (2). ss. 111-160 [p. 122].
36. M.S. Lazarev, Kürdistan ve Kürt Sorunu sy. 151
37. Vahan Baibourtian (2013). The Kurds, the Armenian question and the history of Armenian-Kurdish relations. Ottawa. pp. 141–142.
38. Bayram Kodaman, “Hamidiye Hafif Süvari Alayları (II. Abdülhamit ve Doğu-Anadolu Aşiretleri)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul 1979, S. 32, s.427-480.
39. M.Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Kardeş Matbaası, Ankara, 1970, s.145-146
40. Martin van Bruinessen, Kürtlük, Türklük, Alevilik- Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri, İletişim Yayınları, İstanbul, ISBN; 9789754707984, s19.
41. Stephen Duguid, “The politics of unity: Hamidian policy in Eastern Anatolia, Middle Eastern Studies, 1743-7881, Volume 9, Issue 2, 1973, s. 139-155.
42. Rusya Dış Politika Arşivi (RDPA), v.1900, d, 28, 1.24-26’dan aktaran Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Hazırlayanlar;Hazırlayan: Şakire Xıdoye Mıhoyan , O. İ. Jagalina , Celile Celil , M. A. Gasaratyan , M.S. Lazarev, ISBN: 9789758245062 s.45.
43. Bilal Şimşir, British Documents on Ottoman Armenians, Cilt:4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1982, s.255.
44. Johannes Lepsius and J. Rendell Harris, Armenia and Europe: an Indictment, Hodder and Stoughton, London, 1897, s.330-331.
45. Vikipedi, Hamidiye Alayları
46. Bülent Cırık, "Üç Devirde Bir Kürt Aşireti Reisi Hacı Musa Bey (1853-1928)",İstanbul 2015, s.22. ISBN:9786054925629
47. Musa Şaşmaz, "Kürt Musa Bey Olayı (1883-1890)", Kitabevi, İstanbul 2004, s. 248. ISBN:9789756403235
48. BOA., Y.A.HUS., 328/12, 21/Za/1312 (H), (16 Mayıs 1895).
49. Musa Şaşmaz, "Kürt Musa Bey Olayı (1883-1890)", Kitabevi, İstanbul 2004, s. 29-36. ISBN:9789756403235
50. BOA., Y.PRK.TKM., 15/6, 09/N/1306 (H), (9 Mayıs 1889).
51. Esat Uras, "Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi", s. 460.
52. BOA., Y.PRK.TKM. 15/7, 13/N/1306 (H), (14 Nisan 1889).
53. Esat Uras, "Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi", s. 460-461
54. Fatih Ünal, “Ermeni Olaylarından Bir Safha: Kürt Musa Bey Olayı”, Kafkas AraştırmalarıII, İstanbul 1996, 51-64.
55. Bilal Şimşir, British Documents on Ottoman Armenians, Cilt:4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1982, s.207.
56. Bilal Şimşir, Kürtçülük (1787-1923), s.208-211 ISBN:9789752202153
57. BOA., Y.PRK.TKM., 16/30, 11/R/1307 (H), (5 Aralık 1889).
58. BOA., Y.PRK.TKM., 19/9, 17/M/1308 (H), (2 Eylül 1890).
59. Nurettin Birol, “1890-1901 Ermeni Olayları ve Halil Rıfat Paşa 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”, Yeni Türkiye, S. 60 C. 3, Ankara 2014, s.11
60. BOA., Y.A.HUS., 276/35, 07/Z/1310 (H), (22 Haziran 1893).
61. BOA., Y.EE., 96/1, 09/C/1312 (H), (8 Kasım 1894).
62. Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun (Armenian History) (in Armenian). Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee, Athens Greece. pp. 42–48.
63. Dr.Ersin Kırca, "I. Dünya Savaşı Öncesi Doğuda KürtErmeni Mücadelesi, Hükümetin Uygulamaları ve Kürtlerin Hükümete Tepkisi 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." s.26 ; Ali Karaca, a.g.m, s. 18
64. "The Graphic 18 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." (İngilizce). 7 Aralık 1895. s. 35.
65. Armenian massacres 15 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopædia Britannica
66. Melson (1982). "A Theoretical Inquiry into the Armenian Massacres of 1894–1896". Comparative Studies in Society and History. 24 (3). ss. 481-509.
67. Hamdi Doğan, Niğde Üniversitesi Doktora Tezi, "Sason Ermeni İsyanları", s.29-30
68. BOA., A.MKT.MHM., 751/1, 24/B/1312 (H), (21 Ocak 1895)
69. Taha Niyazi Karaca, “19. Yüzyılda İngiltere’nin Ermeni Politikaları”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler), S. 1,C. 10,TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 221-262.
70. Kazım Karabekir, "Kürt Meselesi" s.137, ISBN:9786059850896
71. Mustafa Gül, “1896 Van Ermeni İsyanı ve Sonrasındaki Gelişmeler”, OTAM(Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Ankara 1997, S.8, s.141.
72. Ergünöz Akçora, "Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916)" İstanbul 1994, s.105. ISBN: 9789754981858
73. Sami Önal," Saadettin Paşa’nın Anıları, Ermeni Kürt Olayları (Van 1896)", İstanbul 2004, s.7-8. ISBN:9789751409379
74. Ministère des affaires étrangères, op. cit., no. 212. M. P. Cambon, Ambassadeur de la Republique française à Constantinople, ŕ M. Hanotaux, Ministre des affaires étrangères, p. 239; et no. 215 p. 240.
75. Justin McCarthy, Esat Arslan, Cemalettin Taşkıran, Ömer Turan, 1915 Van’da Ermeni İsyanı, İstanbul 2015, s. 85-86.
76. Ergünöz Akçora, "Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916)" İstanbul 1994, s.118. ISBN: 9789754981858
77. "Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878-1920)", s.63-65
78. Cevdet Küçük, “Van’daki Ermeni İsyanları”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van 1990, s.140.
79. Nurettin Birol, “1890-1901 Ermeni Olayları ve Halil Rıfat Paşa 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”, Yeni Türkiye, S. 60 C. 3, Ankara 2014, s.37
80. BOA., Y.PRK.PT., 15/75, 11/Ra/1315 (H), (10 Ağustos 1879) .
81. BOA., Y.PRK.PT., 15/75, 11/Ra/1315 (H), (10 Ağustos 1879)
82. "Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878-1920)", s.72-76
83. Mevlüt Yüksel, “Erzurum, Bitlis ve Mamüretülaziz Vilayetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905) 25 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2010, S.43, s.16-18.
84. DH.MKT 358/59, 08 L 1312 (H), 04.04.1895 (M)
85. Y.EE. 131/38. 06 M 1313(H), 29.06.1895(M)
86. B.O.A.MVL.689/15
87. BOA D.H.H No: 15/64.01
88. Y.A.HUS. 338/87. 13 Ca 1313 (H), 31.10.1895(M).
89. Taner Akçam (2006). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books. s. 42. ISBN 0-8050-7932-7
90. "Fifty Thousand Orphans made So by the Turkish Massacres of Armenians 18 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", The New York Times, December 18, 1896, The number of Armenian children under twelve years of age made orphans by the massacres of 1895 is estimated by the missionaries at 50.000.
91. Türk dünyası araştırmaları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 2005. ...II. Abdülhamit'in tam bir halife sıfatı ile ümmetçiliği gaye edinmiş olması...
92. Erhan Afyoncu. "II. Abdülhamid'in devleti ayakta tutma siyaseti". Sabah. ... devletlere karşı da İslâmcılık siyasetini bir tehdit unsuru olarak öne çıkarmıştır...
93. "Hamidian massacres | Ottoman and Armenian history". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 6 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. , "They are generally called the Hamidian massacres—after the Ottoman Sultan Abdülhamid II, during whose reign they were carried out—to distinguish them from the later Armenian Genocide, which began in 1915."
94. Cleveland, William L. (2000). A History of the Modern Middle East (2nd bas.). Boulder, CO: Westview. s. 119. ISBN 0-8133-3489-6
95. Hovannisian. "The Armenian Question in the Ottoman Empire," pp. 224–26.
96. Hamidiye katliamları
97. On this issue in general, see Selim Deringil (April 2009), "'The Armenian Question Is Finally Closed': Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897 27 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," Comparative Studies in Society and History 51, pp. 344-71.
98. Hovannisian. "The Armenian Question in the Ottoman Empire," p. 224.
99. Dadrian. The History of the Armenian Genocide, p. 155.
100. Jäckh, Ernst. Der Aufsteugende Halbmond, 6th ed. (Berlin, 1916), p. 139. (Almanca)
101. P. Renouvin, E. Preclin, G. Hardy, L'Epoque contemporaine. La paix armee et la Grande Guerre. 2nd ed. Paris, 1947, p. 176. (Fransızca)
102. Google Kitaplar'da "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide, s. 322,
103. Garo Sasuni, Sasuni, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev.Bedros Zartanyan-Memo Yetkin), İstanbul 1992, s.156. ISBN:978-9187074004
104. Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, (Çev. Alper Duman, İsmail Çeken), İstanbul 2001. s.221 ISBN:9789754701708
105. Ahmet Emin Yalman," Turkey in the World War, New Haven 1930 4 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", s.209.
106. Fatih Ünal, “Rusların Kürt Aşiretlerini Osmanlı Devleti’ne Karşı Kullanma Çabaları 28 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”
107. BOA. BEO., 322594.Van Vilayeti’nden Dahiliye Nezareti’ne Gönderilen 6 Temmuz 1914 Tarihli Şifre.
108. Kazım Karabekir, "Cihan Harbine Neden Nasıl Girdik ve Nasıl İdare Ettik", İstanbul 1987, s.90. ISBN:9757369209
109. Aydoğan, Erdal, "İttihat ve Terakki’nin Doğu Politikası 1908-1918", s.211 ISBN:9789754375190
110. "Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878-1920)", s.114
111. Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, (Çev. Alper Duman, İsmail Çeken), İstanbul 2001. s.251 ISBN:9789754701708
112. Garo Sasuni, Sasuni, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev.Bedros Zartanyan-Memo Yetkin), İstanbul 1992, s.161. ISBN:978-9187074004
113. Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, (Çev. Alper Duman, İsmail Çeken), İstanbul 2001. s.236 ISBN:9789754701708
114. David Mc. Dowall, "Kürtler",( Çev. Zeri İnanç), İstanbul 1996, s.49. ISBN:9789757112662
115. Ramazan Erhan Güllü," Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasî ve Kültürel Hayatı)", İstanbul 2010. s.456 ISBN:9789752552821
     
116. Taş, Necati Fahri Taş,"Osmanlı-Ermeni İlişkileri 1912-1914 (Vilayat-ı Şarkiyye Islahatı)", Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları 2006, s.67. ISBN:9757404284
117. Altay Cengizer, "Adil Hafızanın Işığında Birinci Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu", İstanbul 2014. s.567-568 ISBN:9786050922899
118. Ramazan Erhan Güllü," Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasî ve Kültürel Hayatı)", İstanbul 2010, s.458 ISBN:9789752552821
119. Gürbüz Mızrak, "Aldatılan Kimlik: İsyancı Ermeniler", Ankara,2017, ISBN:978-605-83121-0-4 S.34-35
120. Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Ankara 1979, s.177.
121. Yusuf Halaçoğlu, " Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918)", Ankara 2001. s.33-36 ISBN: 9789751614315
122. Taner Akçam," İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu", Ankara 2014. s.172 ISBN:9789755332468
123. Mehmet Törehan Serdar, "İstiklale açılan ilk kapı Bitlis: (işgali ve kurtuluşu)", Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, 2017, S.152 ISBN:9750024133
124. Ömer Tayfur Yücel, "Şeyh Muhammed Diyauddin'in hayatı ve tasavvufi görüşleri" Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2015, s.109
125. Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev.Bedros Zartanyan-Memo Yetkin), İstanbul 1992, s.167. ISBN:978-9187074004
126. Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, (Çev. Alper Duman, İsmail Çeken), İstanbul 2001. s.253 ISBN:9789754701708
127. Altay Cengizer, "Adil Hafızanın Işığında Birinci Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu", İstanbul 2014. s.582 ISBN:9786050922899
128. Demet Cansız ,"II. Meşrutiyetten I. Dünya Savaşına Kürt- Ermeni ilişkileri (1908-1915)", Doktora Tezi, İstanbul 2019, s.158
129. Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, (Çev. Alper Duman, İsmail Çeken), İstanbul 2001. s.253-254 ISBN:9789754701708
130. Sinan Hakan, "Türkiye Kurulurken Kürtler (1916-1920)", İstanbul 2013, s.14.
131. Süleyman Beyoğlu, "1915 Tehciri ve Soykırım İddiaları,Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyum Bildirileri," İstanbul 2001, s. 173-175.
132. Süleyman Beyoğlu 2001, s. 173-175.
133. Guenter Lewy, "1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu? Çarpıtılan-Değiştirilen Tarih", İstanbul 2011. s.110-111 ISBN:9786051144610
134. Sina Akşin, "Ana Çizgileriyle Türkiyenin Yakın Tarihi 1789-1980",İstanbul 1997, s.126. ISBN:9789757852186
135. Ramazan Erhan Güllü," Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasî ve Kültürel Hayatı)", İstanbul 2010. s.466 ISBN:9789752552821
136. Martin van Bruinessen, Religion in Kurdistan" http://www.hum.uu.nl/medewerkers/m.vanbruinessen/publications/Bruinessen_Religion_in_Kurdistan.pdf 9 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
137. Martin van Bruinessen, Religion in Kurdistan" http://www.hum.uu.nl/medewerkers/m.vanbruinessen/publications/Bruinessen_Religion_in_Kurdistan.pdf "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 9 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
138. G. Chaliand, A.R. Ghassemlou, M. Pallis, A People Without A Country, 256 pp., Zed Books, 1992, 1-85649-194-3, p.54
139. Tessa Hofmann.Armenians in Turkey Today 13 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
140. "Recognition of Armenian Genocide by Kurdistan". 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
141. Kurdish and Armenian Genocides Focus of London Seminar 28 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Armenian Forum.
142. "Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia (ASALA)". U.S. Department of State. 22 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2007.
143. "PKK Relations with Sub-National Terrorist Groups". 7 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
144. ""You, too, Armenia 13 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," Kurdish Life (No. 10, Spring 1994).
145. David McDowall, A Modern History of the Kurds, page 492.
146. "Kurdish studies department in Armenia". 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
147. Leonidas Themistocles Chrysanthopoulos,, Gomidas Institute.
148. "National Statistical Service of the Republic of Armenia - 2001 Armenian National Census" (PDF). 30 Ocak 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
149. "Country Reports on Human Rights Practices in Armenia". 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
150. "U.S. Department of State Report". 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
151. "Archived copy" (PDF). 10 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2015.
152. "Radio Free Europe: Proud As A Peacock: Armenia's New Yazidi Temple Draws Attention And Awe". 5 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.