Ağrı (il)

Ağrı (Kürtçe: Agirî), Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunan bir ildir. Adını kısmen sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı'ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır bulunmaktadır.

Ağrı
İl
İlin Türkiye'deki konumu
Ülke	Türkiye
Coğrafi bölge	Doğu Anadolu
İdare
• Vali	Osman Varol
Yüzölçümü
• Toplam	11,376 km² (4.392 mil²)
Nüfus
• Toplam	549.435
• Kır	249.807
• Şehir	299.628
Zaman dilimi	UTC+03.00 (UDAZD)
İl alan kodu	472
İl plaka kodu	04
Resmî site Ağrı Belediyesi Ağrı Valiliği

İl Nüfusu: 539.657'dir. Bu nüfusun %58,3'ü şehirlerde yaşamaktadır. (2018).[1] İlin yüz ölçümü 11.099 km²'dir. İl merkezi Ağrı'nın denizden yüksekliği: 1630 m.'dir. İlin rakımı en yüksek ilçesi Diyadin'dir (1933 m.).

2017 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 562 köyü vardır.[1]

Tarihçe

Orta Asya'dan gelen kavimlerin Anadolu'ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı'yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluşturamamışlardır.

Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititler'in güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 - MÖ 1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa'dan uzak olan Ağrı'yı ellerinde tutamamışlardır.

En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartu'nun Van Gölü'nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 - MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 - MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı'nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua'nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.

MÖ 712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı'da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 - MÖ 555) Asur Devleti'nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.

Medler'in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender'in Pers Kralı lll. Darius'u MÖ 331'de yenerek Anadolu'yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender'in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.

Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.

Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler'in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans'ın kontrolüne geçmiştir.

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti'nin sınırları içine girmiştir. 1027 - 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239'da Cengizliler, 1256 - 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı'da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı'nda yapmış, Anadolu ve İran'ı buradan yönetmişlerdir. 1393'te Moğol hakanı Aksak Timur, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 - 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514'te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise olarak değiştirilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa zamanında ise Karakilise ismi değiştirilerek Karaköse diye adlandırılmıştır.

Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat'ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı'ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir. 5165 m. yüksekliğiyle Türkiye'nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı da il sınırlarındadır.

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 4 Şubat 2020 verileri[2])

Ağrı ili nüfusu: 536.199'dur. Bu nüfusun %59,04'ü şehirlerde yaşamaktadır (2019 sonu).

İlin yüz ölçümü 11.099 km²'dir. İlde  km²'ye 48 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 89’dir.)

İlde yıllık nüfus % 0,64 oranında azalmıştır.  Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Merkez ilçe (% 1,27), Hamur (-% 5,04)

04 Şubat 2020 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.

2019 yılı sonunda Ağrı ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri[3]
İlçe	Nüfus 2018	Nüfus 2019	Nüfus Artışı %	Belediye Sayısı	Mahalle Sayısı	Köy Sayısı	Köy Nüfusu	Şehir nüfusu	Şehirde oturan %	Alanı  km^2	km^2'ye düşen kişi
Diyadin	42.123	41.512	-1,45	1	7	62	21.114	20.398	49,1	1.351	31
Doğubayazıt	121.263	119.807	-1,20	1	14	85	40.603	79.204	66,1	2.250	53
Eleşkirt	34.180	32.593	-4,64	4	20	55	17.030	15.563	47,7	1.307	25
Hamur	19.115	18.152	-5,04	1	4	46	14.880	3.272	18,0	873	21
Merkez ilçe	149.188	151.083	1,27	1	18	106	32.155	118.928	78,7	1.695	89
Patnos	122.833	122.850	0,01	2	25	92	56.762	66.088	53,8	1.394	88
Taşlıçay	20.450	20.029	-2,06	1	4	37	13.845	6.184	30,9	822	24
Tutak	30.505	30.173	-1,09	1	5	80	23.249	6.924	22,9	1.407	21
AĞRI	539.657	536.199	-0,64	12	97	563	219.638	316.561	59,04	11.099	48

İlin yıllara göre nüfusları

Ağrı il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1965[4]	246.961	56		%22     53.420 193.541     %78
1970[5]	290.311	51	%18	%25     72.573 217.738     %75
1975[6]	330.201	50	%14	%28     92.386 237.815     %72
1980[7]	368.009	45	%11	%29     108.414 259.595     %71
1985[8]	421.131	45	%14	%34     141.852 279.279     %66
1990[9]	437.093	43	%4	%36     158.758 278.335     %64
2000[10]	528.744	40	%21	%48     252.309 276.435     %52
2007[11]	530.879	39	%0	%53     282.361 248.518     %47
2008[12]	532.180	39	%0	%50     265.714 266.466     %50
2009[13]	537.665	39	%1	%50     269.147 268.518     %50
2010[14]	542.022	38	%1	%51     275.785 266.237     %49
2011[15]	555.479	38	%2	%52     290.904 264.575     %48
2012[16]	552.404	38	-%1	%53     292.525 259.879     %47
2013[17]	551.177	38	-%0	%53     294.705 256.472     %47
2014[18]	549.435	39	-%0	%55     299.628 249.807     %45
2015[19]	547.210	39	-%0	%56     306.352 240.858     %44

Konum

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[20]	Alanı km²[21]	Rakım mt.	Merkeze Uzaklık km[22]	Ulaşan Yollar[22]
Ağrı Merkez		1.695	1.630		E E80 / -31, -07
Diyadin	Cumh.önce	1.351	1.933	59	E E80 / -32=>04-26
Doğubayazıt	Cumh.önce	2.250	1.594	94	E E80 / -33, E E99 / -02
Eleşkirt	Cumh.önce	1.307	1.810	33	E E80 / -31
Hamur	1958	873	1.690	14	-08
Patnos	1936	1.394	1.639	79	-08=> -02
Taşlıçay	1954	822	1.762	31	E E80 / -32
Tutak	Cumh.önce	1.407	1.567	40	-08, -03
AĞRI	Cumh.önce	11.099

Kültürel ve doğal zenginlikler

• Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani 'nin türbesi İshak Paşa Sarayı'nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl yüzlerce insan tarafından ziyaret edilir.

Yönetim

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[23][24]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ağrı Valisi, 1976-İzmir doğumlu Dr. Osman Varol’dur. 9.06.2020/274 sayılı kararla Amasya Valisi iken atanmıştır.[25]

Ağrı Belediye Başkanı, 1971 Tutak doğumlu Savcı Sayan(AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %55,57 oy oranıyla seçilmiştir.[26]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ağrı İl Genel Meclisi üye sayısı, 13 AK Parti ve 15 HDP olmak üzere 28’dir. Ağrı Belediye meclisi ise 20 AK Parti ve 11 HDP olmak üzere 31 üyeden oluşur.[27]

2018 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Ağrı'nın  Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 3 HDP ve 1 AK Parti'dir[28]

Eğitim

• Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi

Spor[29]

2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL'dan 3.lige çıktı. BAL' daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.       

İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.

İlin valileri

Galeri

• 
  Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
• 
  A painting by the American Edward Hicks
• 
  İshakpaşa Sarayı.

Ayrıca bakınız

• Balık Gölü

Kaynakça

2. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr 4 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TUİK 4 Şubat 2020 verileri
3. "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2020.
4. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
5. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
6. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
7. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
8. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
9. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
10. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
11. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
12. "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
13. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
14. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
15. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
16. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
17. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
18. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
19. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
20. İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
21. Milli Savunma Bakanlığı-Harita Genel Komutanlığı
22. Karayolları Genel Müdürlüğü
23. "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
24. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
25. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
26. https://agri.bel.tr/sayfa/baskanin-ozgecmisi/
27. "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
28. "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
29. TFF, TBF, TVF, THF

Dış bağlantılar

• Ağrı Valiliği 6 Aralık 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
• Ağrı Köyleri ve Kasabaları