1950 Türkiye genel seçimleri

1950 Türkiye genel seçimleri, 14 Mayıs 1950 tarihinde düzenlenen ve TBMM 9. dönem milletvekillerinin belirlendiği seçim. "Gizli oy , açık tasnif" yönteminin ilk kez uygulandığı 1950 seçimleri, Türkiye tarihinin ilk demokratik seçimi olarak kabul edilir. 1946 genel seçimlerinden sonra, Cumhuriyet tarihinde tek dereceli olarak düzenlenen ve birden fazla partinin katıldığı ikinci milletvekilliği genel seçimidir.[1]

1950 Türkiye genel seçimleri

14 Mayıs 1950
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 487 sandalyesi için Çoğunluk için gereken 244 sandalye
Birinci parti İkinci parti Üçüncü parti   Lider Celal Bayar İsmet İnönü Yusuf Hikmet Bayur Parti Demokrat Parti (1946) Cumhuriyet Halk Partisi Millet Partisi (1948) Son seçim 64 395 Yeni parti Sandalye 416 69 1 Değişim 352 326 1 Aldığı oy 4.391.694 3.148.626 368.537 Oran %55,2 %39,6 %4,6
Önceki Başbakan Şemsettin Günaltay Cumhuriyet Halk Partisi Seçilen Başbakan Adnan Menderes Demokrat Parti (1946)

Liste usulü çoğunluk sisteminin uygulandığı seçimlerde oyların yaklaşık yüzde 55'ini alan Demokrat Parti kazandığı 416 milletvekilliğiyle TBMM'deki sandalye sayısının yaklaşık yüzde 85'ini elde etti. Bu seçimlerle Cumhuriyet Halk Partisi'nin 27 yıllık iktidarı da sona erdi. Türk siyasi tarihinde iktidarın ilk kez “barış havası” içinde ve halkın arzusuna uyarak “sükunetle” el değiştirdiği 14 Mayıs 1950 seçimleri, beyaz ihtilal olarak da adlandırılır.[2]

Arka plan

Ocak 1946'da kurulan Demokrat Parti'nin (DP) yurt düzeyinde örgütlenmesini tamamlayamadan, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) meclis grubu erken seçim kararı almıştı. Temmuz 1946'da yapılan tek dereceli seçimlerde açık oy, gizli sayım yöntemi iktidarın seçim sonuçlarını çarpıtmasını kolaylaştırmıştı. Seçimlerde CHP'nin 395, DP'nin 66 milletvekilliği kazandığı açıklanmıştı.

Seçimlerin ardından hükûmeti kurmakla görevlendirilen Recep Peker, 1946'da 7 Eylül Kararları'nı alarak daha liberal bir ekonomi politikasına yöneldi. Bununla birlikte devam eden demokratikleşme süreci Peker'in muhalefete karşı sert tutumu yüzünden aksadı. DP I. Kongresi'nde (10 Ocak 1947) Anayasa'ya aykırı kanunların kaldırılması, yeni bir seçim yasasının hazırlanması, Cumhurbaşkanı'nın tarafsız olması istendi. Bu koşullar gerçekleştirilmezse DP meclis grubunun "sine-i millet"e dönmesine karar verildi. Gerilimi yatıştırmak isteyen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Recep Peker ve DP Genel Başkanı Celal Bayar arasında barışı sağlamak için bir dizi görüşmeler yaptı ve yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile DP'ye bundan böyle baskı yapılmayacağına dair güvence verdi. Peker'in siyaseti CHP içindeki ılımlılardan oluşan "35'ler" diye bilinen grup tarafından eleştirilmeye başlandı. İnönü'nün de desteğini yitiren Peker başbakanlıktan ayrılmak durumunda kaldı.

Yeni hükûmeti Eylül 1947'de Hasan Saka kurdu. Saka hükûmetinin muhalefetle ilişkileri daha ılımlı oldu. Muhalefetin antidemokratik bulduğu bazı yasalar değişti; Muhalefetin eleştirdiği Köy Enstitüleri'nin klasik öğretmen okulu yapısına dönüştürülmesi girişimleri başlatıldı, valilerin il başkanlığı yapma uygulamasına son verildi ve cumhurbaşkanlığı ile parti başkanlığı ilişkisinin gevşetilmesi bizzat İnönü tarafından savunuldu.

Partiler arasındaki ılımlı hava, muhalefet partisi DP içinde huzursuzluğa neden oldu. CHP'ye karşı sert siyaset izlenmesini isteyen Kenan Öner, Sadık Aldoğan, Hikmet Bayur DP yöneticilerini muvazaa (danışıklı davranma) ile suçladılar. Parti içi bölünme bu grubun ayrılarak Millet Partisi'ni kurmasına yol açtı (Temmuz 1948). Fevzi Çakmak'ın fahri başkanı olduğu partinin ilk başkanı Hikmet Bayur oldu. MP'nn kurulmasıyla DP meclis grubu 31'e geriledi. DP bu süreçte dağılmamak için siyasetini sertleştirmeye başladı. DP'nin II. Kongresi'nde (20-25 Haziran 1949) I. Kongre'deki istekler yinelendi, seçim yasasının değiştirilmesi öncelikle istendi. Kongrede alınan karara göre oylar iktidar tarafından değiştirilirse, seçim hilelerine başvurulursa vatandaşlar meşru müdafaa durumunda olacaklar, CHP yönetimi "milletin husumetiyle" karşılaşacaktı. CHP iktidarının "Millî Husumet Andı" adını taktığı bu karara rağmen hükûmetle ilişkiler yumuşadı.

Seçim yasası

Seçim kanunu, uzun çalışmalar sonucu CHP ve DP’nin uzlaşmasıyla 16 Şubat 1950 tarihinde yeniden düzenlendi. Bu seçim kanunu, tek dereceli, eşit ve gizli oy, açık tasnif ve her ilin bir seçim çevresi kabul edildiği liste usulü çoğunluk sistemi (çok oy alanın seçilmesi) ilkelerine dayalı, yargının denetim ve yönetiminde bir seçim sistemi getirmekteydi.[1] Bu seçim kanununa göre 22 yaşını bitiren her Türk vatandaşı seçme, 30 yaşını bitiren her Türk vatandaşı da seçilme hakkına sahipti.

Yeni seçim yasası, getirdiği tek dereceli, gizli oy açık sayım ve çoğunluk sisteminden başka; en az beş ilden aday gösterebilen partilerin radyodan yararlanmalarını, Yüksek Seçim Kurulunun oluşturulmasını, seçimlerin yargıç güvencesi altında yapılmasını, idare amirleri, memurların, askeri kişilerin ve milletvekillerinin görev yaptıkları yerin seçim bölgesindeki seçim kurullarına seçilememeleri, siyasi parti ve bağımsızların sandık başlarında gözlemci bulundurabilmeleri, oyların kapalı yerde verilmesi, seçim sonuçlarının hemen açıklanması, kazanan adayların listesinin asılması, oy pusulalarının Sulh Hukuk Mahkemelerinde korunması ve TBMM ya da Yüksek Seçim Kurulu’nun isteği olmaksızın nakledilememesi, 11 kişiden oluşacak olan Yüksek Seçim Kurulu’nun 6 üyesinin Yargıtay, 5’ininde Danıştay üyeleri arasından gizli oyla seçilmesi gibi yenilikler getirmekteydi.[3]

Seçim dönemi

1950 seçimlerinde Demokrat Parti'nin kullandığı Yeter! Söz Milletindir! sloganını taşıyan afiş.

Milletvekili seçiminin yapılması amacıyla CHP Meclis Grubu 21 Mart 1950 tarihinde son toplantısını yaparak, TBMM’nin 24 Mart’ta seçim kararı almasına ve seçimlerin 14 Mayıs’ta yapılmasına karar verdi. TBMM, 24 Mart’taki son toplantısında DP’lilerin meclisin 15 Nisan’a kadar açık olması isteğine rağmen erken seçimlerin 14 Mayıs’ta yapılmasını 22 muhalif oya karşı 299 oyla kabul etti.

CHP, 14 Mayıs 1950 seçimlerine hazırlanmaya daha seçim kararı alınmadan önce 1949 yılı içinde başladı. Millet Partisi'nin kurulmasıyla sonuçlanan ayrılıkla sarsılan DP iç sorunlarıyla uğraşırken, CHP de hükûmet değişikliğine gitmiş, medrese eğitimi almış olan Şemsettin Günaltay Başbakan olmuştu (Ocak 1949). CHP'nin din düşmanı bir parti olduğu görüşünü yaymaya çalışan muhalefete karşı imam hatip okulları (İstanbul İmam Hatip Lisesi), ilahiyat fakültesi (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi), tekke ve türbeler açılarak karşılık verildi, ilkokullara din dersi koyuldu.

1950 seçimlerinde CHP, devletçiliği daha çok sınırlandıracağını, özel girişime daha çok olanak tanıyacağını, yabancı sermayenin gelmesi için kolaylıklar sağlayacağını, Türk lirası'nın değerini koruyacağını vadetti. Vergi reformu, çift meclis, CHP'nin altı ilkesinin anayasadan çıkarılacağı gibi öneriler getirdi. 14-22 Mart 1950 tarihleri arasında TBMM, Toprak Reformu Kanunu’nu ele aldı ve uygulanamaz hale getirecek şekilde toprak sahipleri lehine değiştirdi.[1]

Muhalefet partilerine kayacak oyların çekilmesi için verilen ödünlerle CHP, ilk kez 1946 seçimlerinde uygulanan çoğunluk sistemine de güvenerek, 1950 milletvekili genel seçimlerini açık farkla kazanacağı inancındaydı. Yasal bir engel olmadığı halde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Başbakan Şemsettin Günaltay dışında hiçbir CHP'li iki yerden birden adaylığını koymadı.

DP, TBMM’de seçim kararı alındıktan sonra propaganda faaliyetlerine başlamış, açık ve kapalı toplantıların yanı sıra kırsal alana özel bir önem vermişti. CHP gibi DP de bir seçim bildirisi yayınlamış, iktidara geldiği takdirde yapacaklarını ilan etmişti. 8 Mayıs’ta ilan edilen bu bildiride; CHP’nin seçim bildirisi açıkça eleştirilmiş ve ileri sürülen vaatlerin hiçbir zaman gerçekleştirilmeyeceği belirtilmişti. DP bildirisinin geneline bakıldığında CHP’nin seçim bildirisiyle birçok noktada birleştiği görülmektedir. DP’nin yapmayı vadettiği, özel sermaye ve yabancı sermaye için güvenilir ekonomik yapının sağlanacağı, vergilerin azaltılacağı, devlet tekelinin kaldırılacağı gibi vaatlerin CHP bildirisini benzerliği vardı. “Söz milletindir” şeklinde biten DP seçim bildirisinde iki önemli nokta dikkati çekmektedir. Bunlardan biri “millet hâkimiyeti yerine tek parti ve zümre hâkimiyetine engel olamayan” Anayasanın, vatandaş hak ve hürriyetlerini ve millet iradesine dayanan istikrarlı bir devlet düzenini güvence altında bulunduracak bir şekilde değiştirilmesi vaadi olmuştur. Diğeri de; “Bir iktidar değişikliği hâlinde memlekette maddî ve ruhî hiçbir sarsıntıya meydan vermiyeceğiz” ifadeleridir.

CHP ve DP ülke genelinde seçimlere katılırken, Millet Partisi (MP) sadece 22 ilde aday gösterdi. Millî Kalkınma Partisi (MKP) (İstanbul, Tekirdağ, Çanakkale, Aydın, Ankara, Bursa), Türk Sosyal Demokrat Partisi, Çiftçi Partisi, Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs Partisi ise sadece İstanbul’da seçime katılmışlardır.[3] CHP'nin aday listeleri 22 Nisan'da, DP'nin aday listeleri ise 24 Nisan tarihinde açıklandı.

Sonuçlar

Türkiye'de 1950 Seçimleri milletvekili dağılımı

Partilerin oy yüzdeleri

Ilımlı bir siyaset ortamında yapılan 14 Mayıs 1950 seçimleri, CHP için büyük bir yıkım oldu. DP'nin üstünlüğüyle sonuçlanan seçimler sonunda CHP 27 yıllık iktidarını yitirdi. Liste usulü çoğunluk sistemi nedeniyle, oyların yüzde 55'ini alan DP kazandığı 416 milletvekilliğiyle TBMM'nin yüzde 85'ini elde ederken, buna karşın CHP yüzde 40 oy oranıyla kazandığı 69 milletvekilliğiyle TBMM'nin ancak yüzde 14'ünü elde edebildi. MP ve Bağımsızlarsa birer milletvekiliyle TBMM'ye girdiler. DP listelerinden bağımsız olarak seçimlere giren 5 aday (Ali Fuat Cebesoy (Eskişehir), Halide Edib Adıvar (İzmir), Hamdullah Suphi Tanrıöver (Manisa), Nadir Nadi (Muğla), Sinan Tekelioğlu (Seyhan)) milletvekili seçildi. Seçime katılım oranı %89,3 olarak gerçekleşti. 63 seçim çevresinden 52'sinde DP, 10'unda CHP, 1'inde de Bağımsızlar birinci oldu.

22 Mayıs 1950'de Celal Bayar Türkiye'nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi. Aynı gün Adnan Menderes başkanlığındaki ilk DP hükûmeti de kuruldu. Celal Bayar'dan boşalan DP genel başkanlığına da 9 Haziran'da Adnan Menderes getirildi.

1950 genel seçimlerinin sonuçları:[4]

Toplam sandık
Toplam seçmen	8.905.743
Toplam kullanılan oy	7.953.085
Toplam geçerli oy	7.953.055
Katılım oranı (%)	89,30
Milletvekili sayısı	487

Parti		Genel Başkan	Oy	%	Sandalye	+/–
	Demokrat Parti	Celâl Bayar	4.391.694	55,2	416^1	347
	Cumhuriyet Halk Partisi	İsmet İnönü	3.148.626	39,6	69	326
	Millet Partisi	Yusuf Hikmet Bayur	368.537	4,6	1	Yeni
	Bağımsızlar		44.537	0,6	1	5
Toplam			7.953.055	%100	487	22

¹ 5 milletvekili Demokrat Parti listesinden bağımsız olarak seçildi.

İllere göre sonuçlar

İl	DP	%	CHP	%	MP	%	Bağ	%	Toplam
Afyonkarahisar	81.505	57,0	48.131	33,7	13.293	9,3	-	-	142.929
Ağrı	34.115	64,5	18.797	35,5	-	-	-	-	52.912
Amasya	33.824	53,4	29.548	46,6	-	-	-	-	63.372
Ankara	146.876	49,1	126.081	42,1	26.196	8,8	-	-	299.153
Antalya	67.867	64,7	37.025	35,3	-	-	-	-	104.892
Aydın	76.896	54,7	60.860	43,3	2.820	2,0	-	-	140.576
Balıkesir	142.239	58,6	100.680	41,4	-	-	-	-	242.919
Bilecik	32.613	54,0	27.772	46,0	-	-	-	-	60.385
Bingöl	8.341	32,6	15.700	61,3	-	-	1.560	6,1	25.601
Bitlis	7.989	27,8	16.025	55,7	-	-	4.732	16,5	28.746
Bolu	80.675	65,4	38.577	31,3	4.032	3,3	-	-	123.284
Burdur	29.783	45,9	14.479	22,3	189	0,3	20.419	31,5	64.870
Bursa	138.445	58,7	97.532	41,3	-	-	-	-	235.977
Çanakkale	77.296	65,7	40.180	34,1	-	-	189	0,2	117.665
Çankırı	47.769	61,5	20.013	25,8	4.136	5,3	5.695	7,3	77.613
Çoruh	30.691	54,4	23.765	42,1	1.956	3,5	-	-	56.412
Çorum	89.390	65,5	47.099	34,5	-	-	-	-	136.489
Denizli	76.760	59,7	51.728	40,3	-	-	-	-	128.488
Diyarbakır	53.691	52,8	48.000	47,2	-	-	-	-	101.691
Edirne	47.715	54,1	36.238	41,1	4.178	4,7	10	0,0	88.141
Elazığ	37.983	53,5	32.972	46,5	-	-	-	-	70.955
Erzincan	25.311	39,6	38.631	60,4	-	-	-	-	63.942
Erzurum	88.711	64,3	49.219	35,7	-	-	-	-	137.930
Eskişehir	65.368	60,6	37.343	34,6	4.096	3,8	1.092	1,0	107.899
Gaziantep	69.792	58,6	49.333	41,4	-	-	-	-	119.125
Giresun	62.026	62,4	37.417	37,6	-	-	-	-	99.443
Gümüşhane	36.778	46,3	29.616	37,3	-	-	13.049	16,4	79.443
Hakkâri	-	-	12.384	100,0	-	-	-	-	12.384
Hatay	49.240	47,8	53.818	52,2	-	-	-	-	103.058
Isparta	45.154	59,9	30.233	40,1	-	-	-	-	75.387
İçel	73.269	62,0	43.814	37,1	1.124	1,0	-	-	118.207
İstanbul	238.763	56,6	110.299	26,1	72.737	17,2	-	-	421.799
İzmir	188.476	56,7	137.622	41,4	6.038	1,8	-	-	332.136
Kars	54.112	41,1	76.561	58,2	-	-	917	0,7	131.590
Kastamonu	70.422	43,9	63.809	39,7	26.307	16,4	-	-	160.538
Kayseri	100.268	66,9	47.946	32,0	1.597	1,1	-	-	149.811
Kırklareli	42.840	53,9	36.607	46,1	-	-	-	-	79.447
Kırşehir	23.568	35,7	21.408	32,5	17.675	26,8	3.310	5,0	65.961
Kocaeli	105.910	59,2	64.828	36,2	8.251	4,6	-	-	178.989
Konya	163.222	59,2	111.139	40,3	-	-	1.573	0,6	275.934
Kütahya	87.792	51,6	62.992	37,0	19.317	11,4	-	-	170.101
Malatya	64.834	40,6	94.677	59,4	-	-	-	-	159.511
Manisa	128.199	58,6	90.412	41,4	-	-	-	-	218.611
Maraş	52.823	44,8	39.045	33,1	-	-	26.121	22,1	117.989
Mardin	45.078	32,7	44.882	32,6	-	-	47.771	34,7	137.731
Muğla	53.719	55,1	43.842	44,9	-	-	-	-	97.561
Muş	16.880	51,3	16.040	48,7	-	-	-	-	32.920
Niğde	70.796	55,4	55.175	43,2	1.849	1,4	-	-	127.820
Ordu	61.184	50,0	61.111	50,0	-	-	-	-	122.295
Rize	42.038	70,0	18.021	30,0	-	-	-	-	60.059
Samsun	98.336	57,5	71.678	41,9	884	0,5	-	-	170.898
Seyhan	90.720	50,2	77.189	42,7	3.515	1,9	9.275	5,1	180.699
Siirt	22.144	59,0	15.363	41,0	-	-	-	-	37.507
Sinop	9.522	10,8	55.348	62,8	23.196	26,3	-	-	88.066
Sivas	103.586	54,3	87.014	45,7	-	-	-	-	190.600
Tekirdağ	53.660	58,9	36.916	40,5	-	-	490	0,5	91.066
Tokat	81.822	55,6	65.241	44,4	-	-	-	-	147.063
Trabzon	60.871	46,3	63.684	48,5	6.839	5,2	-	-	131.394
Tunceli	13.089	58,7	9.209	41,3	-	-	-	-	22.298
Urfa	55.959	51,9	51.924	48,1	-	-	-	-	107.883
Van	16.785	35,1	20.653	43,2	-	-	10.374	21,7	47.812
Yozgat	68.969	57,6	50.866	42,4	-	-	-	-	119.835
Zonguldak	107.863	63,5	62.020	36,5	-	-	-	-	169.883

Kaynakça

1. Güngör, Süleyman (Mayıs 2010). "14 Mayıs 1950 Seçimleri ve CHP'de Bunalım". SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015. 27. harf sırasında bulunan |eser= parametresi line feed character içeriyor (yardım)
2. "1950 seçimleri Beyaz Devrim mi?". dunyabulteni.net. 14 Mayıs 2011. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
3. Olgun, Kenan. "Türkiye'de Cumhuriyetin İlanından 1950'ye Genel Seçim Uygulamaları" (PDF). http://atam.gov.tr/. Erişim tarihi: 7 Ocak 2015. |eser= dış bağlantı (yardım)
4. 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 10 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ysk.gov.tr