Sakarya

Sakarya, Türkiye'nin bir ili ve en kalabalık yirmi ikinci şehri.

Başlığın diğer anlamları için Sakarya (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Sakarya
İl & Büyükşehir

Sakarya'nın Türkiye'deki konumu
Ülke Türkiye
Bölge Marmara Bölgesi
İdare
 • Belediye Başkanı Ekrem Yüce (AK Parti)
 • Vali Çetin Oktay Kaldırım [1]
Yüzölçümü
 • Toplam 4,878 km² (1.883 mil²)
Rakım 31 m (101 ft)
Nüfus
 (2019)
 • Toplam 1,029,650 [2]
Zaman dilimi UTC+03.00 (UDAZD)
Alan kodu (+90) 264
Plaka kodu 54
Sakarya idari haritası

2018 yılı sonu TÜİK verilerine göre İl Nüfusu: 1.029.600 dür. 16 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 665 mahalle bulunmaktadır.[3]

Marmara Bölgesi'nin Çatalca-Kocaeli Bölümü'nde yer alır.

Sakarya'nın kuzeyinde Karadeniz, batısında Kocaeli, Bursa, doğusunda Düzce ve güneyinde de Bolu ile Bilecik bulunmaktadır. Sakarya Nehri, Sakarya'nın Karasu ilçesinde Karadeniz'e dökülür.

Sakarya'da ekonomisinde tarımın önemli bir yeri vardır. Hendek, Karasu ve Kocaali ilçelerinde fındık yetiştiriciliği mevcuttur.[4] Ayrıca mısır tarımı da yapılmaktadır. Sakarya'da sanayi son zamanlarda gelişmeye başlamıştır. Son yıllarda kurulan sanayi kuruluşları bu sanayileşmeyi daha da artırmıştır. Sakarya, bir milyona yaklaşan toplam nüfusuyla İstanbul, Bursa, Kocaeli ve Balıkesir'in ardından Marmara Bölgesi'nin en büyük beşinci şehridir.

Köken bilimi

Sakarya ili adını; aşağı havzasında bulunduğu, topraklarında Karadeniz'e dökülen ve il topraklarını G-K doğrultusunda ortadan ikiye bölerek kat eden Sakarya Nehrinden alır. Sakarya Nehri'nin ise adını nereden aldığına ilişkin bilgiler Frigler dönemine değin uzanmaktadır. Sakarya adının nereden geldiği ile ilgili görüşler şunlardır:[5]

  • Eskişehir Çifteler ilçesinin 3 km GD yönünde antik Sangia şehri bulunuyordu. Buradaki kaynaktan çıkan sular önce küçük bir göl haline gelir, sonra akışa geçerek Sakarya Nehrinin kaynağını oluştururlar. Bu antik kentin adının nehre verildiği düşünülmektedir.
  • MÖ 7. yüzyıla kadar bölgeye hakim olan Frigler kutsal saydıkları nehir tanrıları Sangari adını vermişler. Frig ana tanrıçası Kibele'nin kocası olan Atis'i doğuran Sakarya Nehri'nin kızı Nana'dır. Bu isim önce Sangarios, sonra ise saldırgan manasına gelen Zakharion'a dönüşmüştür.
  • Başka bir rivayet MÖ 3. ve MS 4. yüzyılları arası yöreye hakim olan Bitinya kraliçesi Sangarius'un adının verildiği şeklindedir.
  • Sakar Dede adında bir ermiş nehir üzerindeki köprüden geçerken parasız olması sebebiyle hakarete uğrar ve geçirilmez. Keramet gösterir, dua eder, nehrin yönünü değiştirir. Nehre bugün Erenler ilçe sınırlarında türbesi olan bu Sakar Dede'nin adı verilir.

Tarihçe

İlk çağlar
Bizans İmparatoru I. Justinianus'un 562 yılında yaptırdığı Beşköprü

Anadolu birliğini ilk kuran Hititlerle Sakarya'nın da tarihi başlar. İç karışıklıklar sonucunda bölünen Hititlerden sonra bölgede Frigler hakim olmuştur. Frigya hakimiyeti sona erdiğinde bölge Lidyalıların eline geçmiştir. MÖ 6. yüzyılda Pers İmparatorluğu Lidya Krallığı'nı yıkarak Anadolu'ya hakim olmuştur. Makedonya Kralı Büyük İskender MÖ 4. yüzyılda Persleri yenerek Anadolu'ya hakim oldu. Büyük İskender'in ölümünden sonra Bitinya Kralığı bağımsızlığını ilan ederek Sakarya'nın da bulunduğu bölgede hakimiyetini ilan etti. MÖ 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu Bitinya Krallığı'na son vererek bölgeyi topraklarına kattı.[6]

Roma İmparatorluğu ikiye bölündüğünde (MS 365), Bitinya bölgesi Bizans İmparatorluğu'na kaldı. İstanbul'u ele geçirmek gayesiyle gelen İslam orduları bölgeyi fethetmişlerdir. Bu hakimiyetler kalıcı olmamıştır. Bölgeye zaman zaman Sasaniler de akınlar düzenlemiştir.

Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Kutalmışoğlu Süleyman Şah Sakarya dahil tüm Anadolu'yu kontrol altına aldı. İznik'in başkent olduğu Türkiye Selçuklu Devleti kuruldu. Birinci Haçlı Seferinde İznik'i terk ederek başkenti Konya'ya taşıdı. Sakarya ahalisi yeniden Bizans'ın kontrolüne girdi.

Yapılan kazılar ve bulguların tarihi bilgileri sayesinde; bölgede MÖ 300 ile 395 yılları arasında başkenti Nikomedia (İzmit) olan Romalıların Bitinya eyaleti bulunmaktaydı.[7] Kandıra, Kaynarca, Hendek, Karapürçek ve Taraklı’da rastlanan bazı bulgularca da bölgenin miladın hemen öncesi ve sonrasında Bitinyalıların egemenliğinde yaşadığı kesinleşmektedir. Bölgede inşa edilen Seyifler, Harmantepe, Tersiye, Paşalar, Çobankale, Mekece kaleleriyle, I. Justinianus’un 562 yılında Sakarya Nehri’nin üzerine yaptırdığı Beşköprü önemli tarihi kalıntılardır.

Osmanlı dönemi
1894 yılında Adapazarı'na Çark Deresinden su vermek amacıyla yapılmış çark.

13. yüzyılın sonlarına doğru Konur Alp, bugünkü Adapazarı Havzası'nı fethederek Türk hakimiyetini yeniden sağladı.[8] Orhan Gazi zamanında yapılan bu fetihlere ithafen Sakarya ve çevresinde padişah adına Orhan Camii'ler yapılmıştır. İlk olarak batı Türkistan ve Azerbaycan'dan gelen göçebe Türk boyları buralarda köyler ve kentler kurmuşlardır. Adapazarı, Sakarya Nehri ve Sapanca Gölü'nden çıkan Çark Suyu arasında kalan yarımada biçimindeki kara parçası üzerinde kurulmuştur. 1563 yılına ait bir vesika ve 1581 yılında Akyazı Ada Kadılığı'na yazılan ve bu yöreden nahiye diye bahseden bir ferman şehrin tarihini anlatan ilk belgelerdendir.[8]

Adapazarı yöresi başkent yakınında olduğu için üretim fazlası her şey İstanbul'a gönderilirdi. Özellikle tarım, hayvancılık ürünleri ve kereste açısından Sakarya çevresi önemliydi. İstanbul, İzmit ve Kefken tersanelerine yakınlığı çevreden çokça kerestenin üretilmesine neden olmuştur.[9]

Osmanlı kumandanlarından Karamürsel Alp, Karamürsel'de kurduğu tersanenin kereste ihtiyacını Karasu-Adapazarı arasındaki ormanlardan karşılıyordu. Kereste işlerini takip için Adapazarı'nda Kereste Eminliği kurulmuştu. Elde edilen tomruklar Sakarya Nehri üzerinden Karadeniz'e, oradan İstanbul'a Tersane-i Amireye ulaştırılıyordu. Gemi küreği yapım işi Karasu'ya verilmişti. Tomrukların tamamı başkente gönderilmez, Sakarya ağzında (Yeni mahalle) gemi yapım ve onarımı yapılırdı. Sakarya'dan Tophaneye top arabalarının ahşap parçaları hazırlanır ve gönderilirdi.[9]

Evliya Çelebi Sakarya yöresinden ağaç denizi olarak bahseder. Yöreyi gezen Fransız kontu A.De. Moustier 1862 yılında şunları yazmıştır: "Adapazarı nehrin kenarında 10.000 kişilik bir kent. Ceviz ağacı bol fakat kesilenlerin yerine yenileri dikilmiyor. Bu gidişle Adapazarı ağaçsız kalacak." Adapazarı'nda o yıllarda ceviz ağacından tabanca ve tüfek kabzası yapılmaktaydı.[9]

İkinci Beyazıt Köprüsü: Osmanlı zamanından kalan köprü tarihi açıdan önemlidir. Geyve ilçesinde Alifuatpaşa kasabasında II. Bayezid tarafından yaptırılmıştır. Sakarya Nehri üzerine yapılan köprü 15 gözlüdür, uzunluğu 196,5 genişliği 5,5 metredir.

Kurtuluş Savaşı
Taraklıdaki tarihi Hanımeli Konağı
Sakarya müzesi; Mustafa Kemal'in Adapazarı ziyaretinde konakladığı ev.

Adapazarı yöresi Kurtuluş Savaşı'na; Ali Fuat Cebesoy, Hasan Cavit Bey, Sırrı Bey, Çerkez Sait Bey, Metozade Hüseyin Bey, Koçzade Mahmut Bey, Abdurrahman Bey, Kaymakam Tahir Bey, Cevat Bey, Kazım Kaptan, Halit Molla ve İpsiz Recep gibi kahramanlarıyla katkıda bulunmuştur.[10]

İlçede ilk müfrezeyi kurma görevi Yüzbaşı Ramiz, Yüzbaşı Rauf, Doktor Raik'e verilmiştir. Onlar da Meto Hüseyin ve Mehmet Bey'in katkılarıyla bu görevi yerine getirdiler. Geyve, Hendek ve Adapazarı'nda Kuvâ-yi Milliye teşkilatı aynı zamanda kuruldu. Bölgenin önde gelenleri Ankara’ya Mustafa Kemal’e bağlılık telgrafı çektiler.[10]

Bölgede Ermeni ve Rum çeteciler ile mücadele için Türk milis güçleri oluştu. Akyazı, Hendek ve Sapanca çevresinde Kazım Kaptan kuvvetleri, Kaynarca yöresinde Halit Molla, Kandıra ve Karasu çevresinde İpsiz Recep, Ermeni ve Rum çeteleri ile mücadele ettiler. Anzavur Ahmet üçüncü ayaklanmasında Adapazarı üzerinden Geyve boğazını ele geçirmek için saldırmış, Çerkez Ethem tarafından bozguna uğratılmışlardır. Hendek’i ele geçiren Anzavur, Ethem tarafından püskürtülmüştür.[10]

İzmit’i işgal eden 11. Yunan Tümeni, 24 Mart’ta Sapanca ve Kırkpınar'ı, 25 Mart tarihinde Adapazarı'nı işgal etti. Millî kuvvetler Yunan ilerleyişini durdurmak amacıyla Sakarya Nehri üzerindeki ahşap olan Tavuklar ve Taşlık köprülerini yaktı. Nehri geçen ilk Yunan birlikleri milis güçlerce geri püskürtüldü.[10]

Bölgeyi işgalden kurtarmak amacıyla yeni bir kolordu kurulup başına Albay Kasım Bey atandı. Yunan kuvvetleri Bursa’ya doğru çekilmek amacıyla Adapazarı’na toplanmaya başladılar. Çekilme sırasında şehrin yakılmasını önlemek için tedbirler alındı. 21 Haziran sabahı erkenden üç kol halinde Millî kuvvetler Adapazarı’na girdi. Küçük çatışmalarla şehir kurtarıldı. Kazım Kaptan, Osman Kaptan ve Molla Halit güçleri şehirde asayişi sağladı.[10]

25 Mart tarihinden, 21 Hazirana kadar 3 ay süren işgalden kurtuluşu için Sakarya’da 21 Haziran Kurtuluş Günü olarak kutlanmaktadır

Cumhuriyet dönemi

Sakarya, 1954'te il oldu. 14 Ocak 2000'de çıkarılan 593 sayılı kanun hükmünde kararname[11] ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi.[12] 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.[13]

Adaköy'den Sakarya'ya
  • 1324: Orhan Gazi'nin fethiyle kurulan Ada Karyesi (Adaköy).
  • 16. yüzyıl: Ada nahiyesi
  • 18. yüzyıl: Ada kazası, Kocaeli vilayetine bağlı.
  • 1868: Adapazarı Belediyesi Kocaeli'ye bağlı ilçe.
  • 1954: Adapazarı merkez ilçesi yeni kurulan Sakarya ilinin merkezi.
  • 2000: Adapazarı Büyükşehir Belediyesi kurulur.
  • 2008: Adapazarı ilçe belediyesi, Sakarya Büyükşehir Belediyesi'nin alt kademe belediyesi olur. Kentin adı Sakarya’dır artık.[14]
  • 2014: 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile yeni değişiklikler olmuştur. 2014 mahalli idareler genel seçimi sonrasında büyük şehir belediyesi Sakarya il mülki idare sınırlarındaki tüm alanda hizmet vermeye başlanmış, ilin tüm ilçe belediyeleri büyükşehire bağlanmıştır.

Coğrafya

İlin topoğrafyası üç ana kısımda incelenir: 1. Kuzeydeki alçak tepelik alanlar, 2. Orta kısımda Adapazarı ovası düzlüğü, 3. Güneyde engebeli dağlık alanlar. Kuzey Anadolu Fay hattının kuzeyinde olmak üzere, batıdan Kocaeli platosu Sakarya nehrine kadar ilerler. Çam Dağı kütlesi hariç kuzey Kısımlar Kocaeli platosunun devamı durumundadır.

Adapazarı ovası (Akova) Sakarya nehrinin taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur. İzmit körfezi ve Sapanca Gölünün devamı olan Adapazarı ve Düzce ovaları tektonik oluşumlu ovalardır. Ovada 400 metreye kadar alüvyon çökeller yer alır.[15] İl topraklarının %34'ü ovalar, %44'ü platolar, %22'si dağlar tarafından oluşturulur.

Dağlar

Samanlı Dağları, Bolu dağlarının devamı olarak il topraklarından Marmara denizine kadar uzanır. Köroğlu dağları ile Samanlı dağlarını birbirinden Geyve Boğazı ayırır. Çok yüksek olmayan Samanlı dağları İzmit körfezi ile Gemlik körfezi arasında uzanır. İlin en yüksek dorukları Keremali Dağı (1543 m) ve Karadağ'dır(1467 m).

Keremali Dağı: 1543 m ile ilin en yüksek dağıdır. Hendek ile Akyazı arasında bulunur. Zirvesinde yaylalar ve Keremali türbesi bulunur.

Çam Dağı: Düzce ovasında kesintiye uğrayan Akçakoca ve Bolu Dağlarının il topraklarındaki uzantısıdır. Hendek, Karasu, Kocaali ilçeleri arasında yer alır. Ortalama 880 m olan yüksekliği Fındıklıtepe'de 900m'yi bulur.

İlde başka dağlık alan yoktur. Kocaeli platosu üzerindeki tepelikler en fazla 250 metreye kadar çıkarlar.

Yaylalar: İldeki Samanlı dağları, Karadağ, Oflak Dağı ve Keremali Dağı üzerinde yer alan yaylalar şunlardır: Acelle Yaylası (Akyazı), Dikmen Yaylası (Hendek), Çiğdem Yaylası (Hendek), Turnalık Yaylası (Hendek), Keremali Yaylası (Akyazı), Sultanpınar Yaylası (Akyazı), Karagöl Yaylası (Taraklı), Soğucak Yaylası (Sapanca), Davlumbaz Yaylası (Akyazı).

Ovalar

Adapazarı Ovası, Akova da denilen alan Sakarya nehrinin biriktirdiği verimli alüvyonlarla kaplıdır. 620 km2 büyüklüğüyle Marmara'nın büyük ovalarındandır. Ova, Sakarya ekonomisine önemli katkı sağlar. Yaklaşık 30 m yüksekliğe sahiptir ve merkezi kısmına Sakarya şehri kurulmuştur. Mısır, şeker pancarı, buğday, kabak, patates ekimi yapılır.

Pamukova, Sakarya nehrinin Adapazarı ovasından önce, Geyve boğazının güneyinde oluşturduğu, 170 km2 büyüklüğündeki ovadır. Akdeniz iklimi etkisi altındaki ovada çoğunlukla meyvecilik ve sebzecilik yapılır. Sakarya'nın içinden aktığı ovada sulanan tarlalarda; buğday, şeker pancarı, soğan, salçalık biber, domates, bağ, ayva ,şeftali, çilek, armut yetiştirilir.[16]

Söğütlü Ovası, 30 km uzunluk 20 km genişliğindeki ova ilin en çukur kısmıdır. Sakarya sık taşkın yapar, yer altı suyu seviyesi de yüksektir. Ova dranaj kanalları açıldıktan sonra tamamen kullanılmaya başlanmıştır.

Akarsular
Sakarya, Kocaali, Maden Deresi şelalesi,

Sakarya Nehri: Kaynağını Eskişehir topraklarından alan nehrin uzunluğu 824 km'dir. İl sınırlarında 159 km'lik kısmı yer alır. Sakarya merkezin 4 km doğusundan geçen nehir önce Mudurnu Çayını, Seyifler Kalesi yanında Çark Suyu'nu alır, Karasu Yenimahalle'den Karadeniz'e dökülür.

Çark Suyu: Sapanca Gölünün fazla sularını taşıyan Çark 45 km uzunluğundadır. Sapanca gölünden doğar, Ferizli-Seyifler köyünde Sakarya Nehri ile birleşir. Son yıllarda Sapanca Gölünün suları insan faaliyetleri amacıyla yoğun kullanıldığı için fazla bir akışı yoktur. Belediyenin akışı sağlamak amacıyla Sakarya Nehrinden su taşıma projesi gerçekleşmiş, Kent içindeki Çark deresi çorak görünümden kurtulmuştur.[17]

Dinsiz Çayı: Mudurnu çayının koludur, uzunluğu 34 km'dir. Hendek sınırlarından doğar, Fabrika dere, Balıklı dere, Bıçkıdere ve Gürcüdere'yi alarak Mudurnu Çayıyla birleşir.

Mudurnu Çayı: Ardıç dağının güney yamaçlarından doğar, Bolatça Çayı ve Dinsiz çayını alarak Hendek'te Sakarya Nehri ile birleşir.

Darıçayırı Deresi: Hendek'in Kocadöngel Mahalleninden bu isimle doğar, Darıçayırı (Karasu) beldesinden geçtikten sonra Tuzla Mahallesinde Sakarya ile birleşir.

Maden Deresi: Çamdağının Hendek kısmından doğar, Kuzeye doğru akışa geçer. Uzunluğu 30 km olan Maden Deresinin aşağı kısmında oluşan kanyon vadi özellikle yazın turist çeker.

Melen Çayı: Yığılca'dan Küçük Melen olarak doğar, Efteni Gölüne döküldükten sonra diğer kollarını alarak gölden Büyük Melen adıyla çıkar. Efteni Gölüne kadar 61 km, gölden sonra 63 km uzunluğundadır. 30 km'si Düzce-Sakarya sınırını oluşturan çay, Melenağzı köyünde Karadeniz'e ulaşır. Cumayeri Dokuzdeğirmen köyü ile Kocaali Beyler Köyü arasında 12 km'lik kısmında rafting yapılmaktadır. Üzerinde Melen Barajı yapılmakta olan çaydan Büyük Melen Projesi ile İstanbul'a içme suyu gönderilmektedir.

Göller
Sapanca Gölünün K-G yönlü hava fotoğrafı.
Acarlar Longozu

Sapanca Gölü: Sakarya ile Kocaeli illeri arasında uzanan tektonik oluşumlu tatlı su gölüdür. Kuzey Anadolu Fay Hattı etkisiyle oluşan göl,16 km uzunluk, 5 km genişliğe sahiptir. Denizden yüksekliği 33 m olan gölün en derin yeri 53 m, ortalama derinliği 36 m'dir. Göl suları Kocaeli'de sanayide, Sakarya'da içme suyu olarak kullanılmaktadır.

Acarlar Longozu: Karasu ve Kaynarca ilçeleri sınırlarında yer alan kıyı set gölüdür. Uzunluğu 7,5 km, genişliği 0,9 km olan göl, 1976'da Yaban hayatı Koruma sahası, 2004 yılında Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ilan edilmiştir. Doğası, bitki ve kuş türleriyle ziyaretçi çekmektedir.

Taşkısığı Gölü, (Çaltıcak Gölü), Sakarya ili, Adapazarı ilçesi sınırlarında yer alır. Yüz ölçümü 90 hektar olan gölün suları tatlıdır. Göl yakınlarına doğalgaz çevrim santrali yer alır.

Poyrazlar Gölü: Sakarya kent merkezinde 7–8 km uzaklıkta, Karasu yolu üzerindedir. Sakarya nehrinin biriktirdiği alüvyonlar sebebiyle oluşmuş alüvyal set gölüdür. Doğal sit alanı olan göl çevresi mesire yeri olarak kullanılmaktadır.

Akgöl: Karasu ve Ferizli ilçeleri arasında kalan alüvyal set gölüdür. Balık açısından zengin olan gölün kıyılarından torf çıkarılır. Fazla sularını Sakarya nehrine boşaltır.

Küçük Akgöl: Sakarya merkezin 12 km kadar uzakta eski Karasu yolu üzerindedir. Doğal ormanlarla çevrilidir.

Küçükboğaz gölü: Karasu-Kocaali yolu üzerinde oluşmuş kıyı set gölüdür. Çevresi mesire yeri olarak değerlendirilir.

Gökçeören Gölü: 25 ha alana sahip olan göl, merkezin 7–8 km KB yönünde yer almaktaydı. Fazla derin olmayan ve kışın genişleyip yazın çekilen göl 1967 yılında kurutularak tarım arazisine çevrilmiştir.

İklim

Sakarya ilinin Karadeniz kıyılarında Karadeniz iklimi, güney kısmında Marmara tipi Akdeniz iklimi etkilidir. Kuzeyde Fındık yetiştirilirken, güney ilçelerinde bir kısmı zeytin bahçesi olan meyve bahçeleri yaygın olması bunun göstergesidir. İl merkezinin güneyinde yer alan Samanlı dağları ve Keremali dağları Karadeniz iklim etkisinin güneye ulaşmasına engel olur. İlin güney bölümüne İznik Gölü yönünden Akdeniz hava kütleleri ulaşır. Yağış Kuzeyden güneye doğru azalır: Karasu'da 1000 mm, Merkezde 840 mm, Geyve'de 600 mm'ye düşer. Hakim rüzgâr yönü KKB'dır. Bağıl nem ortalaması %72'dir.[18] Yıllık sıcaklık ortalaması 14,2 °C'dir. Ocak ayının fazla soğuk olmaması (5.9 °C), Temmuz sıcaklıklarının yüksek olamaması (23.3 °C), yıllık sıcaklık farkının düşük olması (17.4 °C), Karadeniz iklimi etkisindendir. Yağışın mevsimlere dağılışı: %31 kışın, %26 sonbahar, %22 ilkbahar, %21 yaz. Bu dağılım Karadeniz yağış rejiminin özeliklerini yansıtır. Yağışın %95,9'u normal, %3,7'si sağanak şeklindedir. Yıllın 133 günü yağışlıdır.[19]

 Sakarya iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 24,2 27,1 34,0 38,0 38,0 40,4 44,0 41,8 38,6 38,6 30,2 28,5 44,0
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 9,7 10,9 13,6 18,8 23,4 27,5 29,3 29,4 26,2 21,2 16,6 11,9 19,8
Ortalama sıcaklık (°C) 6,1 6,6 8,5 12,9 17,4 21,5 23,4 23,2 19,5 15,4 11,5 8,2 14,5
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) 2,9 3,1 4,4 8,1 12,1 15,7 17,8 17,8 14,3 10,9 7,4 4,9 9,9
En düşük sıcaklık (°C) −14,5 −13,5 −7,3 −2,4 2,0 6,1 8,7 7,8 5,4 −0,6 −6,6 −9,1 −14,5
Ortalama yağış (mm) 93,6 75,4 75,9 59,1 49,9 69,6 48,6 45,2 54,0 79,6 77,8 105,9 834,6
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[20]
İklim diyagramı: Sakarya
OŞMNMHTAEEKA
 
 
94
 
10
3
 
 
75
 
11
3
 
 
76
 
14
4
 
 
59
 
19
8
 
 
50
 
23
12
 
 
70
 
28
16
 
 
49
 
29
18
 
 
45
 
29
18
 
 
54
 
26
14
 
 
80
 
21
11
 
 
78
 
17
7
 
 
106
 
12
5
sıcaklık (°C) • yağış (mm)

Bitki örtüsü

Sakarya'da iklimin etkisiyle nemcil Karadeniz Ormanları hakimdir. İl topraklarının %37'si (179.516,5 ha) korunmuş, %5'i (23.191,5 ha) bozulmuş olmak üzere %42'si (202.708,0 ha) orman alanıdır.[21] Ağaç türlerinden; kayın, gürgen, meşe, dişbudak, kestane, ıhlamur, kavak, kızılağaç, bulunur. Ağaççık ve çalı türlerinden; taflan, defne, üvez, kızılcık, ormangülü, şimşir, yabani fındık, mürver, kocayemiş bulunur. Orman alanının dışında az da olsa makiler bulunur. Maki türlerinden; kocayemiş, şimşir, akdiken, ardıç, çobanpüskülü, kermez meşesi, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve ormangülü yetişir.[22]

Sakarya ormanlarında yaban hayvanlarından; geyik, karaca, ayı, kurt, domuz, tilki, çakal, sansar, porsuk, tavşan, sülün, keklik, bıldırcın, üveyik, güvercin, sığırcık, kirpi, saksağan, şahin, doğan, baykuş, yaban kazı, ördek yaşar.

Yer bilimi

Sakarya'da kuzey-güney doğrultuda; Batı Pontid, Armutlu-Almacık-Arkotdağ ile Sakarya zonu birimleri bulunur. Batı Pontid zonunda; Paleozoyik, Permo-Triyas, Genç Kampaniyen-Orta Eosen yaşlı kırıntılar, karbonatlar, volkanitler bulunur. Bu zamanlarda oluşan kaya grupları açısal uyumsuzlukla sıralanırlar. Gurupların temeli Ordovisyen zamanlı sığ deniz, delta çökelleri (Kocadöngel formasyonu), bunun üzerinde akarsu çökelleri (Kurtköy formasyonu) ile sığ deniz çökeli olan kumtaşı şeyller oluşturur. Ferizli formasyonu yoğun demir mineralleri bulunan lagün-şelf çökellerini temsil eden karbonat ve kırıntılardan oluşur. Tüm birimler miyosen yaşlı bazalt, Pliyosen yaşlı kırıntılar, yamaç molozu ile alüvyonlarla örtülüdür.[23]

İlde 1. jeolojik zamandaki Hersiniyen dağ oluşumu ve 3. zamandaki Alpin Orojenezi etkili olmuştur. Hersiniyen kıvrımları Devoniyen ve Silüriyen tortulları üzerinde gerçekleşmiştir. Güneyde metamorfizma oluşmuş, kuzeyde metamorfizma çok az görülmüştür.[24]

İl genelinde Alp orojenezi Kuaternere kadar sürmüştür. Tektonik etkilerle Adapazarı Ovası çökmüş, Kuzey Anadolu Fayı bu devirde oluşmuştur. Fayın güneyindeki bloklar çökmüş, kuzey taraflar yükselmiştir. Fay hareketleri neticesinde Adapazarı ovası sürekli çökmekte olan sübsidans havza haline gelmiştir[24]. İzmit körfezinden Hendek'e kadar devam eden geniş düzlük alan nehir çökelleriyle kaplıdır. Sakarya merkez, Sakarya Nehri, Çark Suyu, Mudurnu Çayı, Uludere'nin getirdiği bu nehir çökelleri üzerinde kurulmuştur. Adapazarı Ovasının kuzey kenarlarında dik kenarlı tepeler başlar. Ovanın güney ve kuzeyinde bulunan aynı seviyedeki tabakaların yaş ve yapılarının farklı olması ovanın tektonik çöküntü alanı (graben) olduğunun göstergesidir.[24]

Doğal afetler
1999 Gölcük depremi sonucu oluşmuş yer kırığı

Deprem

Sakarya Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde yer aldığı için 1. derece deprem bölgesidir. Arazinin genç nehir çökellerinden oluşur ve yer altı suyu seviyesi yüksektir. Bu iki olgu zemin sıvılaşmasına neden olmakta ve depremin etkisini artırmaktadır[24]. Tarihte önemli depremlerden zarar görmüştür:[25]

  • 1943 Hendek Depremi:[26] 6.6 Mw şiddetindeki deprem 360 kişinin ölmesine yol açmıştır. Adapazarı bu depremde önemli ölçüde zarar görmüştür.
  • 1957 Abant Depremi: Sakarya'yı da etkileyen 7,1 Mw şiddetindeki deprem 26 Mayıs saat 08:33'te oluşmuştur
  • 1967 Akyazı Depremi: 30.07.1967 tarihinde merkez üssü Akyazı olan depremin şiddeti 6.0'Mwdır.
  • 1967 Mudurnu Depremi: Merkez üssü Mudurnu olmasına rağmen en fazla zararı Adapazarı'na verdiği için 1967 Sakarya Depremi olarak bilinir. 22 Temmuz Cumartesi günü 18:58'de 6.8 Mw büyüklüğündeki depremin yıkıcı etkisi Mercalli şiddet ölçeği VIII-IX derecedir. Deprem İzmit, Ankara, Eskişehir, Bolu ve İstanbul'da hissedildi.[27][28]
  • 1999 Gölcük depremi: 17 Ağustos 1999 sabahı, 03:02'de gerçekleşen, Kocaeli/Gölcük merkezli Richter ölçeğine göre 7,5 Mw büyüklüğünde gerçekleşen depremdir. Deprem tüm Marmara'da olduğu gibi Sakarya'da da büyük çapta can ve mal kaybına neden olmuştur.[29]
  • 1999 Düzce depremi: 1999 Düzce Depremi, 12 Kasım 1999 Cuma günü saat 18.57'de 7.2 Mw ve merkez üssü Düzce olan 30 saniye süren deprem Sakarya'da etkili olmuştur. 1999 Gölcük depreminden yaklaşık dört ay sonra olması özellikle hasarlı yapıların yıkılmasına neden olmuştur.
  • 2000 Akyazı Depremi: 23 Ağustos 2000 tarihinde, 5.2 Mw şiddetinde, 1999 Gölcük depreminin artçısı olduğu düşünülen depremdir. Deprem dış merkezi fazla yerleşimin olmadığı alanda bulunduğundan zararı olmamıştır.[30]

Su baskını olayları

İlde yer alan Sakarya Nehri, Mudurnu Çayı, Darıçayırı Deresi, gibi akarsular zaman zaman taşkınlara neden olmaktadır. Ani sağanak yağış ve kar erimelerinde seller oluşmaktadır.[31][32]

Kıyı erozyonu

Özellikle son yıllarda Karasu limanı yapımından sonra Karasu sahilinde dar bir kıyı şeridinde şiddetli olarak görülmektedir. Liman yapımından sonra[33] kıyı kenar çizgisi içine yapılmış evler yıkıldı.[34] Bu süreçte kıyının 100 metreye yakın gerilediği tespit edilmiştir. Önlem olarak önce kıyıya dik mendirekler yapıldı.[35] Fayda etmediği görülünce yeni bir kararla kıyıya paralel açıkta mendirekler yapılmaya başlandı. Kararı alınan 27 mendirekten 7'si yapıldı, yapılanların erozyonu durdurduğu görüldü.[36][37]

Nüfus

Sakarya bölgesi 19. yüzyıl boyunca üç büyük savaşın sebep olduğu muhacir akınına uğramıştır. 1853-56 Kırım savaşı, Şeyh Şamil'in mücadelesi 1850-1860 Kafkas Savaşı, 1877-78 Osmanlı-Rus harbi Sakarya'nın bağlı bulunduğu İzmit mutasarrıflığına yoğun göçe sebep olmuştur.[38]

Sakarya ilinde demografik yapısı şu unsurlardan oluşmaktadır: Yerli halktan Manavlar, Yörükler, Kafkasya halklarından; Çerkesler, Abhazlar, Acaralı Gürcü, Mohti Lazlar, Hemşinliler,Kırım Tatarları, Balkanlar ve Rumeli göçmenleri; Bosnalı, Arnavut, Pomak, Sırp ve Bulgaristan ile Yunanistan'dan göçen Muhacirler. Doğu Karadeniz'den gelen Karadenizliler, Abdallar, Romanlar, az miktar da olsa Rum, Ermeni, Arap bulunmaktadır. Hemen tamamını Müslüman nüfusun oluşturduğu halkın; %93.1 Hanifi, %3.6 Alevi, %3.3 Şafii mezhebine mensuptur.[39]

Nüfusun ilk yerleştirilmesi sırasında zorunlu iskân siyaseti uygulanmıştır. Farklı etnik gruplar karışık yerleştirilmiştir. Daha sonra bu siyaset terk edilse de, yeni muhacirler yakınlarının yanlarına yerleştiklerinden, kendi kültürlerini yaşamış, bir bütünleşme gerçekleşmemiştir. 1950'li yıllardan sonra Sakarya'nın gelişen ulusal ulaşım ağının üzerinde bulunması, köyden kente göç, şehir merkezlerinde yeni iş alanlarının oluşması bütünleşmeyi başlatmıştır. 1999 depremi Sakaryalıların bütünleşmesinde yeni bir ivme kazandırmıştır. Taraklı, Geyve, Pamukova ve Kaynarca'da muhacirlerin fazla olmaması geleneksel Manav kültürünün değişmeden zamanımıza kadar gelmesini sağlamıştır[39].

Çok kültürlü yapı; yemek kültürü, evlenme, ölüm, sünnet törenlerinde, halk oyunlarında, geleneksel el sanatlarında kendini gösterir. İlde yapılan dokuz yüzden fazla yemek türü bu çeşitliliğin bir başka göstergesidir.

Çerkes, Abhaz, Acaralı Gürcü, Hemşinli, Bosnalı, Arnavut, Tatar, Roman, Arap, Balkan Muhacirleri zorunlu dış göçle Sakarya'ya gelmişlerdir. Sınırları Osmanlı Devleti olarak düşünüldüğünde bu göçler iç göçe daha çok benzer. Türkiye sınırları dışından gelenlerin bazıları önce başka illere yerleşmiş, daha sonra Sakarya'ya gelmiş nüfustan oluşur.

Sakarya'daki göçlerin bir kısmı ise güncel mevsimlik iç göç olayıdır. Çoğunlukla fındık tarımının yapıldığı Karasu, Kocaali, Akyazı ve Hendek gibi ilçeler bu göçe muhataptır. Mevsimlik tarım işçilerinin çoğunluğu Güneydoğu Anadolu Bölgesinden fındık hasadında çalışmaya gelirler.

Yerleşme amaçlı güncel göçlerden de Sakarya kendine düşen payı almaktadır. 1950'lerde başlayan iç göç, doğudan batıya, iç bölgelerden kıyılara doğrudur. Sakarya'da gelişen sanayisi ve verimli topraklarıyla göçmen çekmektedir.

2007 rakamlarına göre il nüfusu; %40 Manav, %21 Karadeniz Türkmenleri Çepniler, %9 Balkan ve Rumeli Türkleri, %7 Gürcü, %5 Laz, %4 Kürt, %2 Abhaz, %1 oranında Çerkez, Roman, Boşnak, Arnavut, Yörük kültürüne sahip nüfustan oluşur.[39]

Sakarya il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1965[40]404.07834
  %31     124.936
279.142     %69  
1970[41]459.05232%14
  %33     152.277
306.775     %67  
1975[42]495.64932%8
  %35     172.210
323.439     %65  
1980[43]548.74732%11
  %36     195.069
353.678     %64  
1985[44]610.50031%11
  %37     227.625
382.875     %63  
1990[45]683.06129%12
  %44     297.759
385.302     %56  
2000[46]756.16828%11
  %61     459.824
296.344     %39  
2007[47]835.22222%10
  %71     594.114
241.108     %29  
2008851.29222%2
  %73     622.046
229.246     %27  
2009[48]861.57022%1
  %73     633.158
228.412     %27  
2010[49]872.87222%1
  %74     646.899
225.973     %26  
2011[50]888.55622%2
  %75     664.813
223.743     %25  
2012[51]902.26722%2
  %75     680.637
221.630     %25  
2013[52]917.37322%2
  %100     
     %0  
2014[53]932.70622%2
  %100     
     %0  
2015[54]953.18122%2
  %100     
     %0  

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 4 Şubat 2020 verileri[2])

Sakarya İl Nüfusu: 1.029.650'dir (2019 sonu). İlin yüz ölçümü 4.823 km2'dir. İlde  km2'ye 213 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 1.135 kişi ile Serdivan)

İlde yıllık nüfus artış oranı % 1,62 olmuştur. Nüfusu en çok artan ilçe: Serdivan (%5,66) Nüfusu en çok azalan ilçe: Kocaali(-% 10,04)

4 Şubat 2020 TÜİK verilerine göre 16 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 667 mahalle bulunmaktadır.

2019 yılı sonunda Sakarya ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri [55]
İlçe Nüfus 2018 Nüfus 2019 Fark Nüfus Artışı % Mah.Say. Alanı  km2[56] Yoğunluk
Adapazarı 271.515 276.385 4.870 1,79 84 324 853
Akyazı 89.301 90.362 1.061 1,19 73 628 144
Arifiye 44.315 45.375 1.060 2,39 24 75 605
Erenler 87.197 89.128 1.931 2,21 33 136 655
Ferizli 26.692 27.347 655 2,45 24 173 158
Geyve 49.760 49.958 198 0,40 73 662 75
Hendek 84.099 85.570 1.471 1,75 91 646 132
Karapürçek 13.041 12.982 -59 -0,45 14 142 91
Karasu 64.124 64.790 666 1,04 40 411 158
Kaynarca 24.255 24.138 -117 -0,48 45 343 70
Kocaali 25.497 22.938 -2.559 -10,04 35 254 90
Pamukova 29.386 29.740 354 1,20 33 289 103
Sapanca 41.055 42.416 1.361 3,32 29 173 245
Serdivan 139.595 147.500 7.905 5,66 25 130 1.135
Söğütlü 13.973 14.088 115 0,82 22 145 97
Taraklı 6.895 6.933 38 0,55 22 292 24
SAKARYA 1.010.700 1.029.650 18.950 1,87 667 4.823 213

Ekonomi
Sakarya'da ekonomik sektörlerin GSMH'ye katkıları.

Sakarya, 1987-1998 yılları arasında Türkiye'nin refah düzeyi artan illeri içinde yer almıştır. Kaldı ki bu gelişme istatistikleri Sakarya'da her yıl üretilen, Gayri Safi Millî Hasıla'yı tam anlamıyla yansıtmamaktadır. Sakarya'da faaliyet gösteren ve büyük çaptaki firmalarımız Türkiye'nin en büyük 500 kuruluşu içinde yer almaktadır. İlimizde üretim yapan dev kuruluşların (Otoyol, Toprak Grubu, Pilsa, Yazakisa, Goodyear, Noksel) yönetim merkezleri Sakarya'da olmadığından, ürettikleri GSMH'ler İlin yıllık üretim değerleri içinde görülmemektedir.

Sakarya'da 2012 yılında ekonominin sektörel dağılımı şu şekildedir:Tarım:%17, sanayi:%24, hizmetler:%59.[57]

Sakarya'da (2012) millî gelir 14.064 $, istihdam oranı %47.7, işsizlik %10.2'dir. Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre Türkiye 18.si, Kişi başına düşen GSYİH sıralamasında 33.dür. Türkiye GSYİH içinde 1.1'lik paya sahiptir[9]. 2013 yılında %26 ile ihracatını en fazla artıran il olarak, 1 milyar$ üzerinde ihracat yapan iller arasına katılmıştır. Sakarya en fazla ihracat yapan 9. şehir olmuştur.[58] 2012 verilerine göre 1.8 milyar ihracat, 1.1 milyar dolar ithalat yapılmıştır. 2012 için ihracatın ithalatı karşılama oranı %159 oranında gerçekleşmiş, böylece il aldıklarından daha fazlasını yurt dışına satmıştır.[57]

Sanayi
Önde Serdivan AVM, arkada şehrin büyümesiyle yerleşim alanı içinde kalmış Adapazarı Şeker Fabrikası

Sanayi faaliyet kolunun il ekonomisine katkısı %25 oranındadır.[59] Günümüzde sanayi yatırımlarını teşvik, düzenli şehirleşme ve istihdam sorunlarını çözümlemeye yönelik etkili bir kalkınma aracı olarak görülen Organize Sanayi Bölgesi kurulması çalışmaları 1976 yılından itibaren Sakarya'da devam eden Organize Sanayi Bölgesi 1993 yılında nihayet bulmuştur.

Sakarya'da son yıllarda özellikle otomotiv, tekstil ve gıda sektörlerinde büyük gelişmeler yaşanmıştır. Bu sektörlerde önümüzdeki yıllarda da hızlı bir büyüme beklemekteyiz. Otomotiv devi olan Toyota, Otoyol, Otokar ve Tırsan firmalarının önemli yatırımlarını ilimizde yapmaları, beraberinde ilimiz otomotiv yan sanayi üreticilerinin de hızla büyümelerini sağlayacaktır.

Gıda sektöründe özellikle Süt ürünleri ve Tavukçuluk alanında önemli yatırımlar gerçekleşmiştir. Ülker grubunun Pamukova ve Akyazı ilçelerinde, Şenpiliç A.Ş. Geyve ilçesinde, Köy-tür A.Ş. Kaynarca ilçesinde yapmış olduğu yatırımlar İlimizde mevcut diğer üreticiler için de bir ivme kazandırmıştır.

Tekstil sektöründe de son yıllarda İlimizde önemli yatırımlar gerçekleşmiştir. Bunun en önemli sebeplerinin başında Sakarya'nın Tekstilin önemli merkezleri olan İstanbul ve Bursa illerine olan yakınlığıdır.

Sakarya, otomotiv ve yan sanayi, tekstil, gıda, orman ürünleri, elektrik-elektronik, yapı-inşaat malzemeleri, süs bitkiciliği gibi alanlarda yatırıma uygun konumu ile Türkiye'nin önemli bir yatırım merkezidir.

Sakarya'da kamunun da önemli yatırımları bulunmaktadır. TÜVASAŞ, Tank-Palet fabrikası, Şeker fabrikası, EBK kombinası ve TZDK bu açıdan önemlidir. 2012 yılında İSO'nun açıkladığı ilk 500 arasında Sakarya'da üretim yapan 14 firma yer almıştır. Bu firmalar ve ilk 500 listesindeki sıralamaları şöyledir: Toyota 29, Ak gıda 43, Otokar 87, Şenpiliç 96, Asaş alüminyum 154, Federel-Mogul 176, Tırsan 178, Yazaki otomotiv 220, Durak fındık 242, B-plas plastik 305, Balsu 342, Sırmagrup 362, Tüvasaş 375, Çamsan ağaç 400.

  • TÜVASAŞ: Vagon üretiminde Türkiye açısından önemli bir yerdedir. Son zamanlarda TCDD, Marmaray, Irak Demiryolları, Bulgaristan Demiryolları için üretimler yapılmıştır. Sakarya Et Kombinası Marmara'da üretim ve pazarlama yapan tek EBK kombinasıdır. Günlük 360 büyükbaş, 2600 küçükbaş kesme kapasitesine sahiptir.
  • Adapazarı Şeker Fabrikası: 1999 Marmara depreminden sonra bir süre çalışmamış, modernize edildikten sonra 2006'da Pancar ekicileri kooperatifine devredilerek yeniden üretime başlamıştı. Ancak kredi borçlarından dolayı fabrikayı 2012 Eylül ayında Bank Asya devralmıştır. Ülker Grubu ile Bank Asya, fabrikanın %98,8 hisse ve fabrikaya ait taşınmazları, alacak ve borçların mahsup edilmesi kaydıyla 182 milyon ₺'ye Yıldız Holding’e satılması için sözleşme imzalandı.[60] Yıldız Holding Adapazarı çevresinde yeterli ham madde temin edemediği gerekçesiyle fabrikayı Afyona taşımayı hedeflemektedir.[61]
  • Başak Traktör: 1915'te Adapazarı Araba Fabrikası olarak açılmış, sonrasında Türkiye Zirai Donatım Kurumuna bağlı traktör fabrikasına dönüştürülmüştür.[62] 1944 yılında TZDK'ye devredilen fabrika özelleştirildiği 2003 yılına kadar Türk çiftçisine traktör üretmiştir. 2003 yılında özelleşen firma 2012 yılında Sanko Holdinge satılmıştır. Fabrika Başak Traktör markasıyla helen yerli traktör üretimine devam etmektedir.[63]
  • Türk Traktör: Firmanın Ankara'da bulunan üretim üssünden sonra açtığı ikinci fabrikasıdır. Erenler'de 222 bin m2 açık, 68 bin m2 kapalı alanda kuruludur.[64]
  • Tank-Palet Fabrikası: 1967 yılından itibaren Türk ordusuna hizmet vermektedir. Fabrika, 1973 yılında Palet Yenileme Atölyesi ile hizmete başlanmıştır. 1974 yılında ise Tank Yenileştirme Atölyesi ve Motor-Transmisyon Atölyesi işletmeye alınmıştır. Kara Kuvvetleri Komutanlığı'ndaki tüm paletli araçları kapsayacak şekilde, araç yenileştirme ve bu araçlara ait motor, transmisiyon, optik aksam ve paletleri yenileştirmek, söz konusu araçları modernize etmek ve ayrıca yenileştirme ve modernizasyon için gerekli olan her türlü yedek parçayı imal ve tedarik etmektir.
  • Tırsan: 1977 yılında otomotiv sektörüne yönelik olarak kurulmuştur. İngiliz, Fransız, Alman ve Hollandalı şirketlerle ortak çalışmalar yaptı. Almanya'da treyler fabrikası açtı. Birer adet Alman ve Hollandalı şirketi satın aldı. Sakarya fabrikasında 1060 kişinin çalıştığı şirket 48 ülkeye ihracat yapmaktadır.
  • Şen piliç: Sakarya Söğütlü'de 800 işçinin çalıştığı kesimhanesi bulunur. Anlaşmalı 450 çiftçiye fason üretim yaptırmaktadır. İç pazarın dışında Libya, İran, Irak ve Azerbaycan'a ihracat yapmaktadır.
  • Ak gıda: Ülker'in bağlı olduğu Yıldız Holdingin gıda firmasıdır. Akyazı ve Pamukova'da üretim yapmaktadır.
  • Otokar: Koç Holdinge ait firma Sakarya merkez ilçelerden Arifiye'deki fabrikasında üretime devam etmektedir. Otobüs, kamyon, treyler, savunma sanayi araçları üretmektedir. Savunma sanayinde taktik tekerlekli araçlar ve taktik tekerlekli ve paletli zırhlı araçlar üretmektedir. Otokar, Türkiye'nin millî ana muharebe tankı Altay’ın Tasarım ve Prototip Üretimi Projesinde ana yüklenicidir.
  • Goodyear: Sakarya'da kurulu lastik fabrikası. 1964 yılında Vehbi Koç'un Uniroyal ortaklığı ile temellerini attığı fabrikadır.[65] 1986 yılında Uniroyal ile Goodyear'ın birleşmesiyle fabrika Goodyear'a geçmiştir.[66] Arifiye'de, Justinianus Köprüsü ve Otoyol fabrikasına komşu olan işletmede 600 işçi çalışmaktadır. 22 ülkede 52 fabrikada üretim yapan şirket, Türkiye'de İzmit ve Sakarya fabrikalarından yıllık 650 milyon dolarlık ihracat yapmaktadır.[67]
  • ASAŞ Alüminyum: Akyazıda kurulu firma alüminyumda önemli üretici ve ihracatçı firmalardandır.
  • Federal-Mogul: Sapanca'da dünyanın ünlü otomobilleri için segman ve silindir gömleği üretmektedir.
  • Yazaki Otomotiv: Yazaki-Sabancı ortaklığı ile Akyazı Kuzuluk'ta otomotiv kablo demeti üretimi yapmaktadır.

Sakarya'da faal olan üç organize sanayi bölgesinde, 773 hektar üzerinde 133 tesis kuruludur. Bu tesislerde 13.800 kişi çalışmaktadır. Sakarya 1. organize sanayi bölgesi Adapazarı ilçesi Hanlı beldesinde otaban kenarında kurulmuştur. 161 hektar alanda 1993 yılında faaliyete başlamıştır. II. organize sanayi bölgesi Hendek ilinde, 350 hektarlık alan üzerinde 1997 yılında kurulmuştur. III. sanayi bölgesi 1999 yılında 254 hektar alan üzerinde Söğütlü ilçesinde kurulmuştur. Karasu ve Ferizli OSB inşaatları hâlen devam etmektedir. Kaynarca OSB'nin fizibilite çalışmaları tamamlanmış, inşaatı henüz başlamamıştır. Sakarya'da ayrıca 10'u faal, 1'i inşa halinde 11 Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır.[9]

Tarım
Sapanca ve Arifiyede çiçek ve fide yetiştiriciliği gelişmiştir.

Sakarya il topraklarının %50'si tarım alanı, %42'si orman ve fundalık, %2'si çayır-mera, %6'sı tarım dışı alandır. İlde %50'lik tarım arazilerinin kullanımı şu şekilde gerçekleşir. Tarla arazisi: %43.3, Fındıklık: %28.2, Kavak: %4.3, sebze bahçesi: %3.4, meyve bahçesi: %2.8, bağ: %1.6, zeytin: %0.2, diğerleri: %17.3. Tarım faaliyet kolunda il ekonomisine %51 ile hayvansal üretimin katkısı en fazladır. Meyve üretimi %29.2, tarla bitkileri %13.6, sebze üretimi %5.9, su ürünleri %0.3 oranında tarımsal ekonomiyi oluşturur.

2012 yılı verilerine göre ilde; 170.000 büyük baş, 60.000 küçükbaş, 19.900.000 kanatlı yetiştirilmektedir. 549 arıcı 47.583 kovanda arıcılık yaparak yaklaşık 1000 ton bal üretmiştir. 22 adet olan Alabalık işletmelerinde üretim kapasitesi 737 ton/yıldır.

Türkiye'de tarımın GSMH'ye katkısı %8.1 iken, Sakarya'da bu oran %17 ile oldukça yüksektir. İl topraklarında güney ilçelerde sebze-meyve, orta kesimlerde mısır gibi tarla üretimi ve sebzecilik, kuzey ilçelerde fındıkçılık yaygındır.

Ayrıca 2016-2017 sezonunun 8 ayında üreticiler tarafından serbest piyasaya sunulan yaklaşık 375 bin 559 ton kabuklu fındığın, 101 bin 36 tonu Sakarya'daki üreticiler tarafından piyasaya sunulmuştur. Böylelikle bu sezonda en çok fındık üreten şehir olmuştur.[68]

Madencilik

Demir: Karasu, Ferizli ilçeleri sınırları içinde Çam Dağında demir madenine rastlanmıştır. Bu alandan bir miktar üretim yapılmıştır.[69]

Kurşun, çinko, bakır: Çam Dağı bu madenler açısından önemli potansiyel barındırır. Osmanlı devletinin son yıllarında Maden Deresinde gümüşlü kurşun üreten Fransız firma ya ait kalıntılar bulunmaktadır.[70]

Mermer: Merkez, Sapanca ve Akyazı ilçelerinde mermer yatakları bulunur. Harmantepe köyü çevresindeki maden yataklarında menekşe rengi ve koyu kırmızı mermerler çıkarılır. Akyazı Dokurcun çevresinde siyah mermer yatakları bulunur. Adapazarı Taşkısığı köyünde siyah mermer çıkarılmaktadır.[71]

Kum, çakıl: Erenler'de Sakarya Nehri'nden, Akyazı'da Mudurnu Çayı'ndan, Geyve'de Karacasu'dan, Hendek'te Mudurnu Çayı'ndan inşaat ve yol stabilize işlerinde kullanılabilecek kum ve çakıl çıkarılmaktadır. Sakarya nehri kenarlarında kum ocakları doğaya zarar vermesi nedeniyle kapatılmaya çalışılmaktadır.[72][73]

Manganez: Alaçam Deresi civarında bulunmaktadır.

Titanyum: Karasu sahillerindeki kumullarda zengin rezervlere ulaşılmıştır.[74]

Termal kaynaklar: Taraklı, Geyve ve Kuzuluk sahalarında jeotermal kaynaklar yer alır. Daha çok sağlık turizminde kullanılan kaynaklardan, Kuzuluk'ta jeotermal enerji ile konut ısıtma projesi hazırlanmıştır.[75][76]

Elektrik üretimi
Sakarya Elektrik Santralleri
Santral adı Tesis türü Kurulu güç
Enka Gebze doğalgaz elektrik santrali Doğalgaz 1.595 MW
Enka Adapazarı Doğalgaz Santrali Doğalgaz 798 MW
Doğançay HES Hidroelektrik 30 MW
Ak Gıda Doğalgaz Sant. Doğalgaz 23 MW
Adapazarı Şeker Fab. Elkt Sant. Kömür, Fueloil, Doğalgaz 10 MW
Adasu HES Hidroelektrik 9,60 MW
Goodyear Sakarya Enerji Santrali LPG 9,60 MW
Pamukova HES Hidroelektrik 9,30 MW
Asaş Alüminyum Doğalgaz Sant. Doğalgaz 8,60 MW
Aydın Örme Akyazı Doğalgaz Santrali Doğalgaz 7,52 MW
Karma Gıda Biyogaz Santrali Biyokütle 1,49 MW
Pamukova Katı Atık Biyogaz Santrali Biyogaz 1,40 MW
Haraklı Hendek HES Hidroelektrik 0,26 MW
Pazarköy Akyazı HES Hidroelektrik 0,18 MW
Bora Memi Usta HES (Yapım aşamasında) Hidroelektrik 1,32 MW
Toplam 2504,19

Sakarya'da Türkiye kurulu gücün %3,64'üne karşılık gelen lisanslı 14 adet elektrik enerji santrali bulunur. Santraller yılda Türkiye tüketiminin %7,07'sine karşılık gelen 18.074 GW elektrik üretirler.[77]

Sakarya Türkiye'de elektrik üretiminde İzmir'den sonra ikinci sırada gelir. İzmir yıllık 24.075 GW, Sakarya 18.074 GW üretim, 2.603 GW tüketim yapar. Sakarya bu değerlerle tükettiği elektrikten %629 daha fazla üretim yapar.[78]

Kültür

Müzeler

Sakarya Müzesi: Sakarya merkezde, tren garı karşısında yer alır. 1910-1915 yılları arasında üç katlı olarak yapılmış olan binada Mustafa Kemal ile annesi 1922 yılında 3 gün konaklamışlardır. 1993 yılında ziyarete açılan müzede, tarih öncesi çağlar, Roma, Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi eserleri sergilenmektedir.[79]

Deprem Kültür Müzesi: 2004 yılında Sakarya merkezde hizmete girmiştir. 450 m2 alana sahip müzede; 1967 ve 1999 depremlerine ait, deprem öncesi ve sonrası fotoğrafları, deprem simülasyonu, sismograf, depremlerde yıkılan binaların inşaat yöntemleri ve depremle ilgili diğer eşyalar sergilenmektedir.

Ali Fuat Paşa Kuvayı Milliye Müzesi: Geyve ilçesi Alifuatpaşa beldesinde bulunur. Belde ve müze Kurtuluş savaşı komutanlarından Ali Fuat Cebesoy'un adını taşımaktadır.[80]

Mutfak
Adapazarının meşhur Islama köftesi.

İlde kültürel olarak Manav, Kafkas, Rumeli ve Karadeniz etkileri görülür. Kafkasya halklarından Sakarya'da yaşayan Abhaz, Çerkes, Gürcü, Hemşin ve Laz halkları; Çerkez tavuğu, sızbal, agudırşışı, abısta, haluja, karalahana çorbası, ısırgan çorbası, muhlama, hamsili pilav ve Laz böreği gibi pek çok yemek türleriyle kültürlerini yaşatmaya devam eder.

Sakarya'da Rumeli yemeklerinden kentin simgesi haline gelen; ıslama köfte ile boza, Boşnak böreği, Pomak pastırması, Arnavut ciğeri, damat paçası, kaçamak, lutuka, ciğer sarma, kaymakçina, preşa, prazenika, gurnik gibi yemekler yapılmaktadır.

Manav meşhur yemekleri ise şunlardır: Tereyağlı keşkek, gözleme, cizleme ve bazlama, uhut tatlısı, kabak tatlıları, incir uyutması, sütlü üzüm.

Turizm

İlde çeşitli turizm faaliyetleri yapılacak alanlar bulunur. Deniz, akarsu, göl, yayla, termal, orman, doğa, flora turizmi kaynakları yer alır.[18]

Deniz turizmi; İlin kuzeyindeki Karasu ve Kocaali ilçelerinde gelişmiştir. Sakarya ilinin yaklaşık 60 km uzunluğundaki Karadeniz kıyısı, bir tek çakıl taşının bulunmadığı ince kum yer aldığı kumsallarla kaplıdır.[81] Bu alan, Türkiye’de kesintisiz uzanan en uzun kumul sistemidir.[82] Yatırımın yapılabileceği her alanda deniz turizmi gelişebilir. Yazlık ikinci konutlar, oteller, pansiyonlarla yaz mevsiminde yoğun bir nüfus ağırlanır.

Göller: Sapanca Gölü, mesire yeri, ve su sporları açısından önemlidir. Acarlar Longozu, mesire yeri ve eko turizm açısından, Poyrazlar Gölü mesire yeri, Akgöl mesire alanı ve balık tutma açısından ilgi çekmektedir.

Akarsular: Sakarya Nehri kıyılarında kır lokantaları, dinlenme tesisleri yer alır. Özellikle denize döküldüğü Karasu Yenimahalle'de yoğunluk daha fazladır. Maden deresi tarihi kalıntıları, şelalesi ,mağaraları, yürüyüş parkurlarıyla ve serin ortamı ile yazın sıcak günlerinde uğrak yeridir. Çark deresi şehir içinde yapılan Mesire alanı ile ilgi çeker. Doğançay ve Aygır deresi doğal yürüyüş alanlarıyla hafta sonları İstanbul ve yakın çevreden ziyaretçi çeker.

Kaplıcalar: Fay hattının geçtiği tüm alanlarda olduğu gibi Sakarya'da da fazla miktarda termal alan yer alır.Kuzuluk kaplıcaları, Marmara bölgesine hitap edecek kadar konaklama tesislerinin bulunduğu turizm alanıdır. Taraklı, Hacıyakup köyündeki kil hamamı, Akyazı'da bulunan Çökek kaplıcası, Geyve Ilıcaköy Gazlı Suyu ile Ahibaba köyündeki Acısu içmesi ziyaretçilerin uğrak yerlerindendir.

Yaylalar: Soğucak, Kırca, Acelle, Çiğdem yaylalarında şenlikler düzenlenir. Bunun yanında ilde ziyaretçi çeken diğer yaylalar şunlardır: Keremali, Katırözü, Kirpiyan, Sultanpınar, Yanık, Sulucaova, Yörükyeri, Çilekli, Akar, Haydarlar-Kuloğlu, Dikmen, Hamzapınar, Belengerme, İnönü, Güzlek, Karagöl ve Turnalı.

İl genelinde 21 turistik işletmede, 3402 yatak kapasitesi bulunur.[83]

Müzik ve halk oyunları

İlde cümbüş, ud, keman, klarnet, davul ve darbuka halk çalgısı olarak kullanılmaktadır. Yörede oynanan başlıca halk oyunları şunlardır; konak getirme, karşılama, ince hava, Geyve-taraklı zeybeği, karagözlüm, ada kasabı, kadın karşılaması, argat sallaması, Geyve-Taraklı çiftetellisi, allı yazma, elmayı top top yapalım, Taraklı karşılaması, Karşıdan gelir sarı, Geyve-Taraklı kasabı, Korudere ve Taraklı zeybeği, kocakarı kocaadam, gelin bindirme, gelin indirme, Türkmen alayı, zöbek.[18]

Temcit Geleneği; Taraklıya özgü ilginç bir gelenektir. Ramazan ayında sahura kalkmadan önce erkekleri rahatsız etmeden, kadınların temcit pilavı pişirmeye çağrılmasıdır. Minarelerden genç erkekler ilahi ve kafiyeli güzel sözler söyleyerek bu görevi yerine getirirler. Genç erkekler gönlündeki kızlara seslerini duyurmaları yanında büyüdükleri de kabul edilmiş olur.[18]

Şenlikler ve festivaller

Sakarya'da yıl boyunca yapılan geleneksel olarak şenlik ve festivaller şunlardır: Ali Fuat Cebesoy'u anma, Sakarya Üniversitesi bahar bayramı, Adapazarı tiyatro günleri, Taraklı Hıdırlık pilav şenliği, Geyve kiraz festivali, Akyazı-Akbalık yağlı güreşleri, Sapanca şiir akşamları, Yeşilyurt yaylası şenlikleri, Karasu Turizm ve Fındık festivali, Çiğdem yaylası şenlikleri, Dikmen yaylası şenlikleri, Soğucak yayla şenlikleri, Sünnet Şöleni ve Selman Dede’yi Anma Etkinliği, Şeyhler Köyü Hacet Bayramı, Kocaali Turizm Kültür ve Fındık Festivali, Sakarbaba Etkinlikleri, Pamukova-Karakucak Güreşleri, Pamukova Panayırı.[84]

Konum

Konum Bilgileri Tablosu
Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[85] Alanı km2[86] Rakım mt. Merkeze km[87] Ulaşan Yollar[87]
Adapazarı 2008 324 30 0 -10, -01, -11
Akyazı 1944 628 45 27 -01=>54-28, E E80 / -K17
Arifiye 2008 75 39 3 -09, E E80 / -K16, -02, 54-52
Erenler 2008 136 35 3 -10, E E80 / -K16, 54-26
Ferizli 1990 173 28 31 -01
Geyve Cumh.önce 662 84 33 -05
Hendek Cumh.önce 646 167 31 -10, E E80 / -K18
Karapürçek 1990 142 138 20 -10=>54-26, -01=>54-31, 54-27
Karasu 1933 411 5 58 -01, -04, -01
Kaynarca 1959 343 53 45 -11, -01
Kocaali 1987 254 35 78 -04, 54-02
Pamukova 1987 289 91 38 -02
Sapanca 1957 173 43 13 E E80 / -K15, =>54-52
Serdivan 2008 130 91 4 -09
Söğütlü 1990 145 20 26 -01
Taraklı 1987 292 449 59 -05
Sakarya 1954 4.824 41    
*Metropol İlçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Spor
Ana madde: Sakarya'da spor

Sakarya'da 153'ü spor kulübü, 8 gençlik kulübü, 5 okul kulübü, 10 ihtisas spor kulübü olmak üzere toplam 176 spor kulübü yer alır. İl kürek, kano ve su altı hokeyinde millî takıma sporcu vermektedir. İlde 1 stadyum, 106 semt futbol sahası, 14 çim zeminli stat, 13 spor salonu, 5 bireysel çalışma spor salonu, 2 kamp eğitim merkezi olmak üzere 146 spor tesisi yer alır. Olimpik yüzme havuzu ve 5 bin kişilik yeni bir kapalı spor salonu açılmıştır.[88]

Sakaryaspor; ilin futboldaki temsilcisidir. 1965 yılında Türkiye 2. futbol liginin kurulmasıyla Adapazarı'nda bulunan İdman Yurdu, Ada Gençlik, Gençler Birliği, Güneşspor kulüpleri birleşerek kurulmuştur.

Olimpiyat Hazırlık Merkezi Kano ve Kürek alanlarında Sapanca Gölü kıyısında faaliyetlerini sürdürmektedir.[89]

2018-2019 Sezonu sonunda, futboldaki takımı: Sakaryaspor 2. Lig ply-off finalinde Fatih Karagümrük'e yenilerek ligi 4.sırada bitirmiştir. 3 Bölgesel Amatör Lig takımı ve kadınlar 3. Ligindeki 2 takımı ligde kalmıştır. Basketbol erkekler süper liginde Sakarya Büyükşehir Belediyespor, 1. Lige düşmüştür. Sakarya Gelişim Spor voleybolda kadınlar 1. Liginde kalırken, Akyazı Belediyesi 2. Ligde, Sakarya BB hentbol erkekler 2. Liginde yer almıştır.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Sakaryaspor, katıldığı 3.turda elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Yeni Sakarya Stadyumu(28.154), Sakarya Spor Salonu (5.000), Kentpark Olimpik Kapalı Yüzme Havuzu (500)

Yönetim
Ana madde: Sakarya'nın ilçeleri

Merkezi Yönetim

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Sakarya, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Sakarya Valisi, 1974-Bayburt doğumlu Çetin Oktay KALDIRIM, 09.06.2020/274 sayılı kararla Elâzığ Valisi iken atanmıştır.[90]

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Sakarya'nın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim

Büyükşehir Belediyelerinde Yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır.[91][92] Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur.(5216 saylı kanun 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanı, 1954-Geyve doğumlu Ekrem Yüce (AKPARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %65,04 oy oranıyla seçilmiştir.[93]

İlçe belediyeleri, 2019 Türkiye yerel seçimleri'ne göre, dört değişik parti tarafından yönetilmektedir. Bu ilçelerden 13'ü AK PARTİ, Birer tanesi de MHP, BBP ve SAADET PARTİ'li belediye başkanıdır.[94]

Sakarya Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 76’dır (Büyükşehir Belediye Başkanı, 16 ilçe belediye başkanı ve 59 üye) Bunların 65’i AK PARTİ, 2'si CHP, 2’si MHP, 2'si İYİ P., 3'ü BBP'dir[95]

Belediye başkanları ve meclislere ait bilgiler Sakarya'nın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Eğitim
Sakarya Üniversitesi.

Sakarya'da 889 okul, 6.456 derslik, 9.242 öğretmen ile 181.301 öğrenciye hizmet verilmektedir. Derslik başına ilköğretimde 28, ortaöğretimde 26, Mesleki eğitimde 38 öğrenci düşmektedir.[96]

2013 yılı verilerine göre açıköğretime yerleşenler; %3,2, ön lisansa yerleşenler; %25,8, lisans programına yerleştirilen öğrenciler;%24,9 olmak üzere toplamda sınava giren öğrencilerin %53,97'si üniversiteye yerleşmiştir.[97]

Sakarya Üniversitesi; 1992 yılında kurulmuştur, ilin ilk yükseköğretim kurumudur. 13 fakülte, 4 enstitü, 4 yüksekokul, 14 meslek yüksekokulu ve Devlet Konservatuvarı yer alır. Yarısı lisans (41.651), 26526 ön lisans, 9835 yüksek lisans ve 1673 doktora öğrencisi olmak üzere, yaklaşık 80.000 öğrencisi bulunmaktadır.[98]

Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi; 2018 yılında Sakarya Üniversitesine bağlı meslek yüksekokullarının bir arada toplanmasıyla açılmıştır. Sakarya Üniversitesi'ne göre uygulamalı mesleki eğitim ağırlıklı eğitim vermektedir.[99]

Medya

Sakarya'da ilk gazete Teorik adlı Ermeni vatandaşın çıkardığı Ermenice olan Yergir (Memleket) gazetesidir. 1919 yılında Adapazarı gazetesi yayın hayatına başlamıştır. 1916 yılında Zurna adlı bir mizah gazetesinin yayınlandığı söylenir. Halkevi gazetesi 1943'te, Bize Göre 1947'de, Yeni Sakarya gazetesi 1950 yılında yayınlanmaya başlanmıştır. 1954 yılında ise Sakarya Postası ile Demokrat Sakarya yayınlanmaya başlanmıştır. 1986'da Sakarya Gün (Yenigün) yayına başlamıştır.[100] Günümüzde Sakarya'da yayın hayatına devam eden gazeteler şunlardır:

  • Adapazarı
  • Yenigün
  • Yenisakarya
  • Bizim Sakarya
  • Yeni Haber
  • Yeniada
  • Sakarya360

İlçelerde ise şu gazeteler yayınlanmaktadır: Hendek Şafak Gazetesi, Sakarya Kuzey (Karasu), Güncel Sapanca, Yeni Ses (Sapanca) Ferizli'de Gündem.[101] Sakaryada aylık yayınlanan dergiler şunlardır: Zafer, Irmak, Çark, Nabız, Haber Kokteyl. Sakarya'da ayrıca 13 radyo ve bir televizyon kanalı yayın yapmaktadır. Sakarya Radyoları:

Adapazarı
  • Radyo Net (89.3)
  • Ada FM (90.0)
  • Hür FM (92.1)
  • Romantik Ses (92.7)
  • Radyo Sakarya (94.5)
  • Kemençe FM (96.9)
  • Radyo Eylül (99.1)
  • Radyo Mega Sakarya (102.2)
  • Radyo264 (104.1)

Akyazı

  • Akyazı FM (95.2)

Karasu

  • İmparator FM (102.3)

Sakarya Televizyonu:

  • TV 264

Altyapı

Demiryolu

Almanlara yaptırılan İzmit-Ankara arası 486 km'lik demiryolu inşaatı 1888-1890 arasında bitirilmiştir. Bu demiryolundan 9 kilometrelik hatla Arifiye'den Adapazarı'na bağlantı sağlanmıştır (1899).[102] Günümüzdeki İstanbul'u Anadoluya bağlayan demiryolu Sakarya topraklarından geçer. Arifiye'den Türkiye'nin demiryolu ulaşımı olan her noktasına gidilebilmektedir. YHT'den önce her gün Haydarpaşa-Adapazarı karşılıklı tren seferleri yapılırdı. Hızlı tren inşaatı gerekçesiyle seferler durduruldu. YHT çalışmaya başladığında ise Adapazarı istasyonu kaldırılmış oldu. Sakarya'dan Anadolu'ya gitmek için artık Arifiye istasyonu kullanılacak. Arifiye-Sakarya merkez arasında kalan hat Sakarya Büyükşehir Belediyesine bırakıldı. Bu hatta ADARAY adıyla şehir içi raylı sistem kuruldu. Demiryolundan Sakarya-İstanbul'a arası 141 km, Sakarya-Ankara arası 436 km'dir.

  • ADARAY: Ankara-İstanbul yüksek hızlı demiryolu Adapazarı'nın dışından Arifiye'den geçtiği için boşta kalan hat üzerine kurulmuştur. Adapazarı Arifiye arasında yedi istasyonda, sabah 06:40 ile 22.15 arasında hizmet vermektedir. Sefer süresi 16-17 dakika sefer sayısı günlük 42 adettir. Belediye otobüsleri ve Özel Halk Otobüslerinde kullanılan Kart54, Adaray'da da kullanılmaktadır.
  • Adapazarı-Karasu Demiryolu: Adapazarı'nda sona eren demiryolunun Karasu'ya kadar uzatılması projesidir. Proje ile Yapılmakta olan Karasu Limanı[103] iç hatlara bağlanacaktır.[104] Yapımına başlandıktan bir süre sonra çalışmalar durmuştur.
  • Karasu-Bartın Demiryolu: Adapazarı-Karasu Demiryolunun bitiminden sonra yapılması planlanmaktadır. Bu demiryolu ile Bartın, Zonguldak, Ereğli ve Karasu limanları ve Kardemir ve Erdemir sanayi tesisleri Sakarya üzerinden ülke demiryollarına bağlanacaktır.

Karayolu
  • TEM: İstanbul ile Ankara'yı birbirine bağlayan otoyol, Sakarya'yı batı-doğu ekseninde geçer. Otoyol Sapanca Gölünün ve Sakarya merkezin güneyinden geçmektedir. Yol üzerinde Sakarya merkez, Hendek ve Akyazı çıkışları yer alır.
  • E-5 (D 100): Eski adı E-5 yeni adı D 100 olan, Ankara-İstanbul yolu Sakarya merkezin güneyinden, Sapanca Gölünün kuzeyinden geçer.
  • İlin kuzey ilçelerini merkeze devlet yolları bağlamaktadır.Şile, Kandıra istikametinden gelen yol Kaynarca'yı merkeze bağlar. Zonguldak, Ereğli, Akçakoca, istikametinden gelen yol ise önce Kocaali'ye sonra Karasu'ya ulaşır, Ferizli ile Söğütlü üzerinden merkeze varır. Bu yolun 2014 yılında Kocaali-Sakarya arası bölünmüş yol haline getirilmiştir.
  • D 650 (Karasu-Antalya bölünmüş yolu): Yolun bölünmüş hale getirilmesinde iki temel amaç vardır. Birincisi yapılmakta olan Karasu Limanını ulusal karayolu ağına bağlanması. İkincisi ise Karadeniz ile Akdeniz'i birbirine bağlanması. Bu yol Türkiye'nin kuzeyi ile güneyini bağlayacak 18 yol projesinden dördüncüsüdür.[105]
  • Kuzey Marmara Otoyolu: Yapılmakta olan Yavuz Sultan Selim Köprüsünün bağlantı yolu olarak planlanan yol, Sakarya merkezin kuzeyinden geçerek Akyazı'da TEM ile birleşecektir.[106][107]
  • Karadeniz Sahil yolu: Zonguldak- İstanbul kısmı yapılmaya çalışılan yol Sakarya'nın kuzeyinden geçmektedir. Karadeniz sahilindeki Kocaali, Karasu, Kaynarca ilçeleri arasında çalışmalar devam etmektedir.

Sakarya'daki 3.657 km uzunluğundaki karayolu şu sınıflara aittir; 372 km devlet yolu, 70 km TEM, 197 km il yolu, 3.016 km il yolu.[108]

Denizyolu

Sakarya hâlen deniz yolu için olarak 40 km uzaklıktaki İzmit körfezi limanlarını kullanmaktadır.

  • Karasu Limanı: Balıkçı barınağı olarak başlanan yapı büyütülerek limana çevrilmiştir. İstanbul'daki imalat sanayinin il dışına kaydırılması düşüncesi yapımında temel etkendir. Limanın karayolu ve demiryolu bağlantıları projeleri de yapım aşamasındadır. Liman bitirilince; İstanbul'a Karadeniz'den gelen trafiği azaltıp, Marmara bölgesinin Karadeniz'e açılan kapısı olacaktır.[109]
Sakarya Nehir Taşımacılığı Projesi

Sakarya Nehir Taşımacılığı Projesi'nin hedefi Sakarya nehrini ve Sapanca Gölünü kullanarak Karadeniz ve Marmara denizini birleştirmektir. Sakarya nehri ile Sapanca gölü açılacak bir kanal ile birleştirilecek. Sapanca Gölü İle İzmit körfezi arasında kanal açılacaktı. Böylece Sakarya nehri ağzından, Karadeniz'den giren gemiler İzmit Körfezi'ne geçebileceklerdi.

Osmanlılardan önce Roma ve Bizans zamanında da düşünülmüş bir projedir. Bölgeden getirilecek mermer ve kerestenin kolay taşınması hedeflenmişti.[110] Proje Osmanlılar zamanında yedi kez gündeme gelmiştir. Her birinde ortaya çıkan engellerle sonuca ulaşmamıştır.[111] Kanal İstanbul kararı alınmadan önce Sakarya Nehri projesi hala gündemde tazeliğini koruyordu.[112]

Havayolu

Sakarya'ya 30 km mesafe uzaklıkta olan Cengiz Topel Havalimanı en yakın havaalanıdır. Sabiha Gökçen Havalimanı 110 km, Yeşilköy Atatürk Havalimanı 170 km uzaklıktadır.

Kardeş şehirler

Galeri
Serdivan Kırantepeden panoramik Sakarya
Sakarya merkez, Serdivan, sol üstte uzakta, Karaman, Camili, Sağda; Karşıyaka Cami, arkada Serdivan AVM, gerisinde Şeker farikası
12-13 yüzyılda Bizans'ın doğu sınırlarını korumak amacıyla yaptığı Harmantepe Kalesi, Söğütlü
Taşkısığı Gölü ve yakınında kurulu olan Adapazarı Doğalgaz çevrim santrali
Güneşler'de Sakarya Nehri üzerindeki Eski Sakarya Köprüsü
12 yüzyıldan kalma Bizans'a ait Seyifler Kalesi, Seyifler Köyü, Ferizli

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. "Valiler Kararnamesi yayınlandı: 41 ilin valisi değişti". NTV. 10 Haziran 2020. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.
  2. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr 25 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TUİK 4 Şubat 2020 verileri
  4. "Sakarya Ekonomisi". Zaman. 1 Temmuz 2007. 3 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2009.
  5. "Efsaneler". 9 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2015.
  6. "Tarihçe" (PDF). TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU SEÇİLMİŞ GÖSTERGELERLE SAKARYA 2013. tuik.gov.tr. 21 Ocak 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2015.
  7. "Sakarya Büyükşehir Belediyesi". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2009.
  8. "Sakarya Tarihi/Genel Bilgiler". i-gunler.com. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2009.
  9. "Osmanlının Sakarya'daki zenginliği: Ormanları". Ada'dan Pazar'a Sakarya. satso.org.tr. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2015.
  10. "KURTULUŞ SAVAŞINDA SAKARYA". Sakarya Tarihçesi. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2015.
  11. "Karar Sayısı: KHK/593" (PDF). 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014.
  12. "Kanun No. 5216". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014.
  13. "Kanun No. 6360". 17 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014.
  14. "Adapazarı'nın Tarihçesi" (PDF). adapazari.bel.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2014.
  15. MOLLAMAHMUTOĞLU, Doç. Dr. Murat. "3.Adapazarı Yöresi jeolojisi" (PDF). Adapazarı-Erenler Beldesinde Zemin Sıvılaşma Potansiyelinin İrdelenmesi. 12 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2014.
  16. "Tarım". İlçemiz/ekonomi. www.pamukova.gov.tr. 22 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2014.
  17. "Çark Deresi suyla buluştu". sakaryayenihaber.com. 22 Kasım 2007. 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2015.
  18. "C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)" (PDF). Sakarya İl Çevre Durum raporu. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 2011. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2014.‎
  19. İKİEL, Cercis; KAYMAZ, Beyza. "GİRİŞ" (PDF). ADAPAZARI’NDA İKLİM KOŞULLARININ MISIR YETİŞTİRİCİLİĞİNE ETKİSİ. sakarya.edu.t. 18 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
  20. "Resmî İstatistikler - Sakarya". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2016.
  21. "İllere Göre Orman Varlığı". www.ogm.gov.tr. 23 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2014.
  22. "F.Flora-Fauna ve hassa yöreler" (PDF). Sakarya İl Çevre Durum raporu. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 2011. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2014.‎
  23. [www.mta.gov.tr/v2.0/bolgeler/kocaeli/sakarya/jeolojisi.doc "SAKARYA"] |url= değerini kontrol edin (yardım). Sakarya Jeolojisi - MTA. mta.gov.tr. Erişim tarihi: 14 Mart 2015.
  24. "JEOLOJİK YAPI ve STRATİGRAFİ" (PDF). SAKARYA İL ÇEVRE DURUM RAPORU. 2011. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2015.
  25. "İllerin Afetselliği". sakaryaafetacil.gov.tr. 8 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  26. "71 yıl önce bir Haziran günü..." medyabar.com. 22 Haziran 2014. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  27. "ADAPAZARI-MUDURNUSUYU DEPREMİ". ibb.gov.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  28. "Yıl 1967 Bir Temmuz günü. 67 Depreminin hikayesi". medyabar.com. 30 Temmuz 2012. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  29. "17 Ağustos ve 12 Kasım depreminin resmi bilançosu". ntv.com.tr. 23 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  30. DEMİRTAŞ, Ramazan ve ark. "23 AGUSTOS 2000 ARTÇI DEPREMİ" (PDF). jmo.org.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  31. "Sakarya'da taşkın". www.zaman.com.tr. 14 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  32. "Aşırı yağıştan dereler taştı". aa.com.tr. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  33. "Karasu'daki kıyı erozyonunun nedeni çözüldü". cnnturk.com. 16 Mart 2010. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  34. "Karasu'da kıyı erozyonu nedeniyle 21 yazlık yıkıldı, 6'sı zarar gördü". cihan.com.tr. 30 Nisan 2012. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  35. "Karasu kurtuluyor". sabah.com.tr. 5 Ağustos 2012. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  36. "20 dalgakırana başlanmadı". sakaryayenigun.com.tr. 25 Ağustos 2011. 14 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  37. "Yatay dalgakıranlar, kıyı erozyonunu durdurdu". bugun.com.tr. 1 Ağustos 2011. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  38. "OSMANLILAR DÖNEMİNDE SAKARYA" (PDF). Sakarya ili Doğa Turizmi Master Planı 2013-2023. ormansu.gov.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2015.
  39. "Göçler Sonucunda Sakarya'nın Etnik Yapısı". Hemşehri Dergi Şubat 2011. 2011. 14 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2015.
  40. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  41. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  42. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  43. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  44. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  45. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  46. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  47. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  48. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  49. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  50. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  51. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
  52. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
  53. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  54. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
  55. "Arşivlenmiş kopya". 25 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020.
  56. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 7 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020.
  57. "Ekonomi" (PDF). Sakarya Valiliği İl Brifingi. sakarya.gov.tr. 2013. 4 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2014.
  58. "İhracat aralıkta %9,8 arttı, 2013 yılını 151,7 milyar dolarla tamamladı". İhracat aralıkta %9,8 arttı, 2013 yılını 151,7 milyar dolarla tamamladı. tim.org.tr. 5 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2014.
  59. "Sakarya Sanayi". Sakarya İl Tanıtımı. siyasetdergisi.com.tr. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2015.
  60. "Ülker 60 yıllık şeker fabrikasını aldı". milliyet.com.tr. 17 Eylül 2013. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
  61. "Şeker Fabrikasına taşınma izni çıktı!". medyabar.com. 22 Ağustos 2015. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
  62. "Hakkımızda". makinaturkiye.com. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2014.
  63. "BAŞAK". BAŞAK. 28 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2014.
  64. "TürkTraktör'ün Sakarya Erenler fabrikası açıldı". milliyet.com.tr. 17 Haziran 2014. 3 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2015.
  65. "ANILARIMLA PATRONUM VEHBİ KOÇ". anilarimlavehbikoc.com. 22 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  66. "Goodyear Hakkında". arabakutuphanesi.com. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  67. "Goodyear, ilk çeyrekte 176 milyon TL'lik ihracat yaptı". kobiden.com. 23 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  68. https://www.sakaryamedyasi.com/2017/05/05/sakarya-findik-piyasasinin-basini-cekiyor/
  69. "Gökay İnşaat Madencilik". okay-group.com. 29 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2014.
  70. Prothero, G.W. (1920). Anatolia. Londra: H.M. Stationery Office. s. 103. 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  71. "Mâdenler". Sakarya'da Ekonomik Faaliyetler. cografya.gen.tr. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2015.
  72. "Nehirden çıkarılan kum tehlike saçıyor!". Erişim tarihi: 22 Ekim 2014.
  73. "Sakarya Nehri'nde Kum Ocaklarına Yasak". 24 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2014.
  74. "'Titanyum' sevinci". turkiyegazetesi.com.tr. 18 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2014.
  75. "TÜRKİYE'DE DURUM". SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI. 2001.
  76. "SAKARYA İLİ MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI" (PDF). mta.gov.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2014.
  77. "Sakarya Elektrik Santralleri". enerjiatlasi.com. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2015.
  78. 20 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İllerin üretim ve tüketimleri
  79. "Tarihçe". sakaryamuzesi.gov.tr. 9 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014.
  80. "Sakarya, Geyve Ali Fuat Paşa Kuvayı Milliye Müzesi". kulturvarliklari.gov.tr. 5 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2015.
  81. "Denizler". Turizm. sakarya.bel.tr. 31 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2014.
  82. "Genel Bilgi". Sakarya Deltası – SAKARYA. www.turkiyesulakalanlari.com. 4 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014.
  83. "Kütür ve Turizm". Sakarya ili 2012 Yılı İktisadi Raporu. satso.org.tr. Aralık 2012. 5 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2014.
  84. "Festivaller / Şenlikler / Etkinlikler". sakarya.com.tr. 5 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014.
  85.  İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  87. Karayolları Genel Müdürlüğü
  88. "1.1.9 Gençlik ve Spor" (PDF). 2010-2014 Stratejik Plan. www.sakarya.bel.tr. 27 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2014.
  89. "Sakarya Olimpik Sporcu Merkezi Açıldı". www.turkaf.org.tr. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2014.
  90. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
  91. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2020.
  92. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2020.
  93. "Arşivlenmiş kopya". 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2020.
  94. "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2020.
  95. "Arşivlenmiş kopya". 3 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2020.
  96. "il istatistikleri". 12 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014.
  97. "Sınav Başarıları". 18 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014.
  98. "Rektörden". sakarya.edu.tr. 18 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014.
  99. "Arşivlenmiş kopya". 15 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2018.
  100. "Sakarya Basın Tarihi". sakaryagazetecilercemiyeti.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2014.
  101. "Sakarya Gazeteleri - Sakarya Haber Siteleri". gazeteler2.com. 14 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2014.
  102. ENGİN, Doç. Dr. Vahdettin. "Osmanlı Devleti'nin Demiryolu Siyaseti". 14 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  103. "BÖLGESEL ÖLÇEKTE KARASU LİMANI" (PDF). T.C.DOĞU MARMARA KALKINMA AJANS. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  104. "Karasu Demiryolu Hattı Kısa Sürede Tamamlanacak". demiryolu.net. 25 Temmuz 2014. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  105. "Akdeniz ile Karadeniz, 11 bin kilometre yolla birleşiyor". zaman.com.tr. 9 Eylül 2011. 14 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  106. "Kuzey Marmara Otoyolu için ihale ilanına çıkıldı". hurriyet.com.tr. 30 Ekim 2014. 28 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  107. "Kuzey Marmara Otoyolu Projesi'nin özelliği nedir?". emlakansiklopedisi.com. 9 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  108. "Karayolları". Sakarya COĞRAFİ DURUM VE ULAŞIM. investinsakarya.gov.tr. 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  109. "BÖLGESEL ÖLÇEKTE KARASU LİMANI" (PDF). dogumarmarabolgeplani.gov.tr. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015.
  110. "Asıl "çılgın proje" Osmanlı'yı geri getirmek mi?". zaman.com.tr. 13 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2015.
  111. "SAKARYA NEHRİ'NİN ULAŞIM VE TAŞIMA AMAÇLI KULLANILABİLİRLİĞİ RAPORU" (PDF). dogumarmarabolgeplani.gov.tr. 21 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2015.
  112. "İstanbul Boğazı'nı ferahlatacak kanal". 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2015.
  113. "güncellenmesi gerekmektedir". 31 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2015.
  114. Adapazarı - Shoumen Kardeş Şehir Oldu
  115. "Sakarya'nın 13 Kardeş Kenti Bulunuyor". haberler.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2014.

Dış bağlantılar

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.